Тіліміздің әлемге танылған күні - Қазақ хандығының 550 -жылдығына тамаша тарту

 

 Бұл күнді Тәуелсіз Қазақ мемлекеті  ширек ғасырға жуық, 24 жылдай күтті!!!  1992 жылы еліміз ең алғаш Біріккен Ұлттар ұйымына мүше болған соң, Тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президенті, Нұрсұлтан Назарбаев  Бас Ассамблеяның 47 сессиясында алғаш сөйлегенде қазақ тілінде бір сөйлем - Ұлы Абайдың "Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей" деген сөзін таза қазақ тілінде айтқанда, бір серпіліп қалған едік... Енді міне, әлемнің барлық елінен тек БҰҰ-да алты мемлекеттің ғана тілі ресми естілер кезде, қазақ халқы қасиетті санайтын жетінші тіл болып, қазақ тілінде тұтас баяндама жасалды. Ол халықаралық алты тілге аударылды. Экономикалық дағдарыс күшейіп,  бүкіл дүние дүбірлеп  тұрғанда,  әлемдік күрделі мәселелерді  бүкіл мемлекет басшылары алдында құнарлы қазақ сөзімен құйып айтудың бағасы зор біз үшін. Қазіргі Азия мемлекеттерінің әлемдік азулы жолбарыстарға айналуына байланысты БҰҰ штаб-пәтерін  әлем  халқының үштен екісі тұрып жатқан Азия төріне ауыстыру мәселесі креативті ұсыныс екенін тек қазақ сарапшылары ғана емес, дүниежүзінің  барлық сарапшылары жарыса айтуда. Ал ол Азияның айтулы қалаларының ішінде, Елбасымыз кейін сапар қорытындысын жасағанда  Сингапурмен қатар Астанамыздың да аты аталуы Алаш жұртын тағы бір сілкіндірді. Әлемдегі тұңғыш ядросыз аймақ ретінде Қазақстан басшысының әлемді  ядросыз ғаламға айналдыруды  - бейбітшілік мәселесін көтеруі де өте дұрыс қабылданды. Елбасы  Назарбаев «БҰҰ-ның құрылғанына 70 жыл өткеннен кейінгі адамзат дамуындағы жаңа кезеңнің міндеттерін нақты айқындау қажеттігі ретінде БҰҰ-ның 100 жылдығына арнап «Жаһандық стратегиялық бастама – 2045» жоспарын дайындауды ұсынды.  

Қазақстан Президентінің БҰҰ-дағы қазақ тілінде жасаған баяндамасындағы осындай құндылықтар әлемдік әйгілі БАҚ-тардың жоғары бағасына ие болуда. Қазақстан Республикасы Президенті Нұрсұлтан Назарбаев қазіргі бүкіл ел алаңдап отырған, әсіресе, ТМД елдері елеңдеп отырған Украина мемлекеті мен Ресей мемлекеттерінің арасындағы қақтығысқа байланысты Минск келісімінің орындалуын талап етті. Сонымен бірге әлемдік күрделі мәселелерді қамтыған Қазақстан Президенті  терроризмге қарсы біртұтас  халықаралық жүйе құруды ұсынды. Әлемдік БАҚ назарын аударған мәселе Назарбаевтың  Ұлтаралық біріңғай  валюта құру идеясы болды. Бұл жаһандық дағдарыстың алдын алуға септігін тигізеді деп мәлімдеді Елбасы. Н.Назарбаев  саммитте Қазақстанның мемлекеттілігі нығайып, азаматтық қоғамның дамуына жеткілікті  жағдайлар жасалғанын, республиканың ішкі жалпы өнімі 19 есеге ұлғайып, кедейшілік деңгейі еселей төмендеп келе жатқанын да баяндады. Сонымен қатар Арал теңізінің тартылуын, экологиялық  мәселелердің әлемге қауіп төндіретінін айтқан. "Жер бетіндегі кедейшілік дең­гейі өте жоғары, миллиардқа тарта халық тоя тамақ ішпейді, миллиондаған адам сауатсыз, балалар арасындағы өлім-жітім жыл сайын 40 миллионды құ­райды. Бай елдер кедейлерге кө­мектесуі тиіс. Осыған байланысты мен бар­лық мемлекеттердің әс­кери шы­ғыстарының 1 пайызын мыңжыл­дық мақсаттарын жүзеге асыру ісіне бөлуді ұсындым, бұл зор көмек болар еді. Біздің еліміз көтерген барлық мәселелер тиісті қолдау тапты деп есептеймін", – деді Нұрсұлтан Назарбаев сапар қорытындысында. 

 Сонымен қатар Нұрсұлтан Назарбаев сапар барысында бірнеше мемлекеттер басшыларымен кездесті. Атап айтқанда, АҚШ президенті Б.Обамамен келіссөздер ба­ры­сын­да екіжақты ынтымақтастық­ты да­мыту мәселелері талқыланға­нды. 

 Ерекше тоқталар жәйт - Қазақстанда өзінің статусына сай, Конституциядағы белгіленген   төріне толық шыға алмай келе жатқан  Мемлекеттік тіліміздің әлемдік  БҰҰ мінберінен бір-ақ шығуы! Бұл бірер күн айтылып қоя салар жәйт емес, аса маңызды мемлекеттік саяси мәні бар мәселе екеніне ел бірден назар аударуда.  Бұл қазақ тілінде төрткүл дүниенің төрінен жасалған баяндама ел тарихында да, әлем елдерінің қауымдастығы тарихында жарқын оқиға болып қалды! Қазақ тілін бүкіл ел есітті, тыңдады!  Тәуелсіздігіміздің 24-ші жылында, Қазақ хандығының 550 жылдығында, 2015 жылы 27 қыркүйек күні Қазақстан Президенті  Нұрсұлтан Назарбаев жасаған Қазақ тіліндегі баяндама басталған соң... 1 минут 49 секунд өткенде... қазақ тіліндегі аударманың жоқтығына байланысты тоқтатылды... Бүкіл әлемнің 193 мемлекеті қатысып отырған Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясын жүргізіп отырған төраға 2 минут 05 секунд өткенде Қазақстан Республикасы Президентінен - Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтан кешірім сұрап, кідіре тұруын өтінді. Қазақстанның Сыртқы Істер министрі, осының бәріне кінәлі Ерлан Ыдырысов  Президентке, мінберге  қайта-қайта шауып барып жүрді екі арада...  Бүкіл әлем  көз тігіп отырған Бас жиналыста Елбасымыз "Бар ма?" деп (синхронды аударманы) қазақ тілінде сұрады. Өзі екі рет министр болса да, мемлекеттік тілде сөйлеп көрмеген Ерлан Ыдырысов Елбасымыз да мемлекеттік тілде сөйлемейтін шығар деп ойлап қалған болуы керек... Сыртқы Істер министріміз де, БҰҰ-да бұл жолы қатты қателесті!..  2  минут 15 секундта төраға Қазақстан Президентінен синхронды аударма мәселесіне байланысты болған кідіріске кешірім сұрады.  3 минут 14 секунд  өткенде төраға біздің президенттен  "2  минут күте тұруын" өтінді... 3 минут 35 секундта төраға  мінбе жанындағы креслода отырып күте тұруын өтінді.  Бүкіл елдің бас мінбері мен залдың арасында Қазақ тіліне аударма іздеп шабылу мен күту  басталды. Бүкіл ел Біріккен Ұлттар Ұйымы төрінде Қазақстан Республикасы мемлекеттік тілін - Қазақ тілін күтіп отырды! Төрде қасқайып, Қазақ президенті де БҰҰ-ның Қазақ тілінен тікелей аударма жасауын күтіп отырды! Ақыры,  5 минут 25 секунд кідірістен соң, сағат 7 минут 14 секунд өткен соң Қазақ Президенті қайта Мінберге шақырылды.  Сағат 7 минут 32 секундта Қазақ Президенті Қазақ тіліндегі баяндамасын қайта бастады! Ел президенттері  мен әлемдік сарапшы-саясаттанушы-саясаткерлер жоғары қабылдаған маңызды баяндама 22 минут  12 секунд ішінде жасалды!!! 

 Бұдан соң Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік арналарға осы БҰҰ Бас Ассамлеясына барған сапарының қорытындысын жасады. Әрине, Сыртқы істер министрлігі тарапынан өздерінің әдеттері бойынша  "қазақ тілінде жасалған баяндамаға саяси мән берудің қажет еместігі" қайта-қайта сұралса да, Елбасыдан ең басты мәселелердің бірі ретінде БҰҰ-дағы қазақ тілінде жасалған баяндама тарихы туралы сұралды. Нұрсұлтан Назарбаев Америка Құрама Штаттарында Нью-Йорк қаласындағы Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясының мерейтойлық 70-ші сессиясында қазақ тілінде баяндама жасауының себебін "жақсылықтың нышаны" деп түсіндірді: “– Менің мемлекеттік тілдегі сөзім, оның ұйымдағы барлық ресми алты тілге ілеспе аударылуы да жақ­сы нышан болды. Біздің тіліміз дүниежүзіне естілсін, құлақтарына сіңсін деп ойладым. Ары қарай жылжыта береміз. Мен әдейі солай жасадым. Бәрібір ол барлық тілге аударылады. Бірақ, әбден үйреніп кеткен біздің адамдар. (Қазақша) сөйлескісі келмейді. Тілі басқа жаққа үйреніп, жаттығып кеткен… Сондықтан  мен айтқаннан кейін менен кейінгі біздің басшылар   солай (қазақша) сөйлейді деп сенемін!”, – деді Елбасы.

 Иә, қазақ тілін әлемнің 193 президенті мен эфирге көз тіккен бүкіл ел тыңдады!!! Тіліміздің әлемге танылған күні Елбасының  БҰҰ-ның 70 жылдығында Қазақ хандығының 550 -жылдығына тамаша тартуы болды деп білеміз! Ал,  енді ширек ғасыр еркінсіген Үкімет мүшелері, Парламент депутаттары, мемлекеттік қызметкерлердің барлығы, зиялы қауым өкілдері мемлекеттік тілде сөйлеген Мемлекет басшысынан үлгі алып,  қазақ тілінде сөйлеуі тиіс!  Ешқайсысы Ел мен Елбасы сеніміне қарсы шыға алмайтын шығар деп, біз де сенеміз! Алыстағы Америка Құрама Штаттарында, БҰҰ-ның бас мінберінде санаулы минутта қазақ тілінен әлемнің 6 тіліне  аударатын синхронды желі іске қосылғанда, өз елімізде әлі күнге мемлекеттік тілді жетімсіретіп, өзге тілде сөйлеп жүргеніміздің ешқандай ел ұғымына сыймайтынына мемлекет басшысының  өзі көз жеткізді. Енді осы  мемлекеттік тілдің мерейін асырған әлем төрінен басталған Елбасымыздың ел күткен бастамасы баянды болуын тілейік! Бұл жолда басты жауапкершілік, әрине, Үкіметке жүктеледі. 

Мемлекеттік тілдің Конституцияға сай және Тілдер туралы Заңымыз бен  2011 жылғы Қазақстан Президентінің "Тілдерді қолдану мен дамытудың  2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы"   жоспарына  сәйкес іске асыру  механизмін жетілдіру, бақылау тетіктерін тереңдету жұмыстарын өз мерзімінде орындап отыру   Үкіметтің басты шаруасы болуы тиіс екені   белгілі. 

 Елбасының 2001 жылғы   Жарлығымен бекітілген "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 - 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына" сәйкес 2010 жылғы  қаңтардың 1-інен бастап барлық деңгейдегі мемлекеттік органдар іс қағаздарды мемлекеттік тілде жүргізуге көшуі тиіс болатын. Бірақ, іс жүзінде іс қағаздары бұрынғыдай орыс тілінде дайындалуда. Содан соң аудармашының көмегімен қазақшаға аударылады. Ал бұл қаншама қаржы мен уақытты шығындап жатқаны айтпаса да түінікті. Мемлекеттік тілді білмеудің кесірінен қаржылық дағдарыс кезінде қыруар шығынға душар болып отырмыз. Конституциямыздың, Тіл туралы заңның осы іс қағаздарды мемлекеттік тілде жүргізуге көшу талаптарын орындайтын кез жетті деп білеміз. "Тілдерді қолдану мен дамытудың  2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы" бойынша 2014-2016 жылдардағы екінші кезеңінде мемлекеттік қызметшілердің, халыққа қызмет көрсету және мемлекеттік қызметтер көрсету саласы қызметкерлерінің мемлекеттік тілді меңгеруі жөніндегі міндетті төменгі талаптарды енгізу көзделген.  Мемлекеттік тілді меңгеру дәрежесін бақылау тетіктерін енгізу жұмысын ұйымдастырып, қоғамдық өмірдің барлық саласында мемлекеттік тілге қажеттілік болуын талап етеді. 

 ҚР Тiл туралы Заңының 24-шi бабында «Қазақстан Республикасының Тiл туралы Заңының бұзылуына кiнәлi мемлекеттiк органдардың, кез келген меншiк нысанындағы ұйымдардың біріншi басшылары, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының Заңдарына сәйкес жауапты болады» делiнген. Бұл бап қазір осы уақытқа дейін орындалып жатқан жоқ. Заңның осы қағидасына сәйкес әкiмшiлiк құқық бұзушылық туралы Кодексiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу қажеттігі, тіпті, бұдан бұрын 2012 жылы "Ақ жол" партиясы дайындаған "Мемлекеттік тіл туралы заң" жобасын қабылдайтын кез  жетті  деп білеміз. Сонымен қатар, бұған мемлекеттік органдармен бірге саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдар, әр қазақстандық өз үлесін қосуы тиіс. Әсіресе,  БҰҰ-ның Қазақстандық үлгісі аталып жүрген Қазақстан Халқы Ассамблеясы өзін көрсететін кез келді. Бұрын да, жиындарда айтып, жазып жүргеніміздей, енді Ассамблеяның "Бір Ел- Бір Тағдыр" атты ұстанымына Бірлік пен Берекенің   түтінін түзу шығарып отырған Отан-ошағымыздың, Татулық Тайқазанымыздың  үш аяғының бірі болып, "Бір Ел- Бір Тағдыр- Бір Тіл" атты ұранға ұласуы тиіс! Солай Әлемдік БҰҰ-дағы Елбасы бастамасын Қазақстандық "кіші БҰҰ" жалғастырып, Президентіміз  айтып жүргендей, "Мемлекеттік тіл - ұлт  бірлігінің басты факторы" екенін іспен дәлелдеуі керек! Өйткені, осыдан жүз жыл бұрын айтылған "Сөзі жоғалған елдің өзі жоғалады" деген Алаш көсемі Ахмет Байтұрсынұлының әйгілі сөзін сәл өзгертіп айтсақ, "Тілі болған ел ғана тірі болады!" 

  Қазыбек ИСА, 

  "Қазақ үні" газеті, qazaquni.kz