"Баку-Тбилиси-Карс" темір жолы Қазақстан үшін несімен қызықты?

Нұрсұлтан Назарбаев Баку мен Ереван арасындағы қайшылықтардың қиылысында орналасқан Әзербайжанда жаңа темір жол ашады.

Әзірбайжан, Грузия және Түркия теміржолдарын байланыстыру үшін құрылған көлік дәлізі аймақтық саяси қарама-қайшылықтар тұрғысынан қызықты: бұл, ең алдымен, Арменияға және таңқаларлығы Иранға өте тиімсіз.

Шетелдік көшбасшылардан жаңа теміржол ашу үшін түрік президенті Режеп Тайып Ердоган, Грузия премьер-министрі Георгий Квирикашвили мен Нұрсұлтан Назарбаев болады. Егер Эрдоган мен Квирикашвилидің шараға қатысу қызығушылығы айқын болса, біздің президентіміздің қызығушылығы, тіпті үлкен оқиға болса да, түсініктеме талап етеді. Қазақстан Республикасы Тұңғыш Президенті қорының жанындағы Әлемдік экономика және саясат институтының Алматыдағы кеңсесінің басшысы Асқар Нұрша Sputnik Қазақстан үшін бұл жағдайды түсіндірді. Ол Нұрсұлтан Назарбаевтың Бакуге сапары туралы, тұтастай алғанда қызықты жобаның қалай саясиландыруы туралы айтты.

-Неліктен "Баку-Тбилиси-Карс" темір жолы Арменияға тиімсіз?

Таулы Қарабақ айналасындағы қақтығыс жағдайында Әзірбайжанның стратегиялық міндеті темір жолдарды әртараптандыру болды. Ол Түркияға жол ашып және Армения территориясынан айналып өтіп, қосымша жолдар жасауға негізделген. Сондықтан Армения үшін бұл тиімсіз: бұл елдегі көлік оқшаулауын арттырады, немесе, дәлірек айтқанда, бұл оқшаулануды жою мәселесін шеше алмайды.

-Ал Иран үшін жол неге тиімсіз?

- Біз Иранға жеңілдіктер теңгерімі тұрғысынан қарауымыз керек. Сол себепті, жолдар Түркия мен Әзербайжан арасында қосымша қатынас байланысын құратындықтан, мұндай көлік дәлізінің ашылуы Әзербайжанда Батыстың қатысуын, соның ішінде әскери бірлігін нығайту үшін жұмыс істей алатындығына алаңдаушылық бар.

- Қазақстан президенті темір жол ашу үшін Түрік Республикасының Президенті Эрдоганмен және Грузияның премьер-министрі Квирикашвилимен Бакуге келді. Бұл темір жолға Түркия, Грузия және Әзербайжанның қандай қатысы бар екендігі түсінікті. Бірақ Қазақстанның бұған қандай қатысы бар? Назарбаевтың сапары таза саяси атқарымды орындауы атқаруы мүмкін бе?

- Назар аударыңыз. Ағымдағы кезеңнің мәнмәтіні, теміржол пайдалануға берген уақытпен, ол тек жобаланған уақытқа қарағанда, қатты өзгерді. Жобалау кезеңінде барлық оқиғаларды геосаясаттандыру осы өңірге өте тән болды. Әзірбайжан, Грузия және Түркия арасындағы байланыстарды нығайту батыс саясатында Ресей мен Иранның ықпалын әлсірету үшін қарастырылды. Осындай жолдар осы екі елдің аумағын айналып өтудің негізгі шарты ретінде әртараптандыру жобалары ретінде қаралды. Осыдан Ресейдің де жобаға қатысты теріс көзқарасы болды. Қазір мәнмәтін өзгерді. Әзірбайжан басшылығы көліктік жобаларды тым артық саясаттандырудан қашады, ол Ресеймен алдын ала болжанатын достық қатынастарды қалыптастыруда – елдер ынтымақтасатын салалар бар. Ресей Әзербайжан мен Армения арасындағы келіссөздерде маңызды делдал болып табылады, сондай-ақ әңгіме Бакуға ресейлік қаруды жеткізу туралы болып отыр. Жобаға деген он жыл бұрынғы көзқарастардан қазіргі көзққарастардың үлкен айырмашылықтары бар.

- Яғни бұл жерде экономикалық прагматика көбірек пе?

- Жалпы, Әзірбайжан Армения сияқты ЕО-мен қауымдастық туралы келісімге қол қою үдерісінен бас тартты. Украина мен Молдова қол қойды, ал аталған екі ел бас тартты. Сонымен қатар, Әзірбайжанға адам құқықтары, демократия мәселелері бойынша Батыс тарапынан қатты сын айтылып, жақында Еуропа Кеңесінің Әзірбайжанға қатысты қатал сыны бар құжаттар қабылданған. Біз бұл мемлекет айналасындағы жағдайдың күрт өзгергенін көріп отырмыз. Объективті геосаясилық факторлар күшінде қалғанымен, бұл жоба Баку үшін экономикалық жоба болып, яғни геоэкономикалық жоба болып қалады деп айтар едім.

- Бірақ бұл жерде Қазақстанның қандай қатысы бар?

- 90-шы жылдардан бері Орталық Азия елдері көлік дәліздерін әртараптандыру мәселесін көтерді. Және ыңғайласпа ұсыныстар да болды, мысалы, Еуропалық Одақтың ТРАСЕКА жобасы. Сонымен, Қазақстан үшін жүктерді тасымалдау үшін транскаспийлік бағыттар да маңызды. Естеріңізде болса, Сирияда ресейлік ұшақ атып түсірілді, бұл өз кезегінде Мәскеу мен Анкара арасындағы қақтығысқа әкеліп соқты. Ресейдің көптеген серіктестері үшін Солтүстік Кавказ бағыты бойынша тауарларды жеткізу қиындықтары туындады. Тауарлардың бір бөлігі Әзербайжан арқылы өтті. Бұл алтернативті (балама) сауда жолдарының қажеттілігін дәлелдеді, сондықтан Қазақстан үшін Әзербайжан арқылы экспорттық бағыттар өзектілігін сақтап қалды. Негізі, әртүрлі нұсқалар бар, мысалы, тауарды Грузия арқылы Қара теңіз портымен жіберу, бірақ бұл бағыт ("Баку-Тбилиси-Карс" теміржолы) сонымен қатар Қазақстандағы экспорттаушылармен Түркияға немесе Түркия арқылы басқа елдерге жүктерді тасымалдау үшін қарастырылуы мүмкін. Сондықтан экономикалық мүдде бар - Қазақстанмен қатар, Өзбекстан мен Түрікменстан да транс-кавказ бағытын пайдалануда қызығушылығы бар.

-Ал басқа елдер туралы не деуге болады?

- Қазір «Бір белдеу, бір жол» қытайлық бастаманың дамуына байланысты

Пекиннің де теміржолға деген қызығушылығын артуда. Қытай Таяу Шығыс пен Еуропа бағытында көлік және сауда дәліздерін белсенді түрде жүргізіп жатыр. Сондықтан сынақ режимінде транскаспийлік және транс-кавказ бағыттарының тиімділігі тексеріліп жатыр.

Болашақта «Баку - Тбилиси - Карс» теміржолы қытай жобасының шеңберінде де пайдаланылуы мүмкін және Қытай, Қазақстан, Орталық Азияның басқа елдері, Әзірбайжан, Грузияның мемлекетаралық ынтымақтастығының үлгісі бола алады. Сондықтан бұл жерде геосаясат азырақ та, геоэкономика көбірек. Бірақ, Оңтүстік Кавказдағы жағдайдың асқынуы Ресей мен Иран тарапынан осы жобаны әлдеқайда ауырлау қабылдауы мүмкін екендігін жоққа шығармау керек. Сонымен қатар, егер Армения мен Әзербайжан арасындағы қарым-қатынас жақсарса, Иран мен Арменияны осы жобаларға тартуға талпынуы мүмкін екендігін естен шығаруға болмайды. Егер жел басқа жаққа соқса, бұл темір жол осы елдер арасындағы қарым-қатынасты жақсарту аясындағы жобалардың бірі бола алады.

Анықтама үшін: БТК-ның («Баку-Тблиси-Карс») жалпы ұзындығы - 826 шақырым. БТК жұмыс істей бастағаннан бері бірінші кезеңде бір миллион жолаушы мен 6,5 млн тонна жүк тасымалданады, екінші кезеңде жүк тасымалдау көлемі жылына 17 млн. тоннаға жетуі мүмкін және жылына екі миллион жолаушыға жетеді деп күтілуде.

Қазақ үні