Отар болған жұрттың өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды

Ақселеу СЕЙДІМБЕК: Акселеу

Қазақ халқы осы уақытқа дейін тарихына Ресейдің көзімен қарап келді. Бүгінгі ұрпақ сол талғам-таныммен тәрбие алып өсті. Ресейдің отарлау саясатына қолшоқпар болғандары шетінен «Орта Азияны жабайылықтан құтқарушылар» деп оқытты. Осыдан кейін ұрпағы өз бабаларын тілдеуге, өз аталарын қорлауға мәжбүр болды. Ең сұмдығы, мұндай сорақылық тек қана тарих пәнінің еншісі болып қойған жоқ, сонымен бірге, көркем әдебиет, кино, театр, бейнелеу өнері сияқты рухани өрістердің баршасына улы тамырын жая орнықты. Тек қана «мен жазған ішірт­кіні дәру ет» немесе батысқа ұқсаған бір жерің болса іске татып, ұқсамағанның бәрі жа­байылықтың айғағы ретінде миыңа құйылса… Осындай сұм­дықтан кейін не болар еді? Не болатынын бір ұлт білсе, қазақ білуге тиіс. Отарда болған елдің өз жүрегі өзіне шабуыл жасайды. Оның емі – рухани азаттық және рухани жаңғыру. Азаттық дегеніміз – өз еңбегің өзіне бұйырып, өз жүрегіндегіні жасқанбай айта алуың. Кеңес Одағы кезінде жеке ұлт­тардың тек-тамырына үңілу­дің қажеті де болмады. Көптеген ұлттар өздерінің этногенетикалық тек-тамырынан көз жазып, сырттан зорлап таңылған «бұрынғы жабайы жұрт» деп келетін теориясымақты жатқа айтуға мәжбүр болады. Бұл сияқты идеологиялық өктемдіктің зардабын әсіресе түркі тілдес халықтар қатты тартты. Себебі, түркі тілдес халық­тардың бір кездегі этногенездік, саяси-әлеуметтік және рухани тұтастығын мойындау деген сөз, түптеп келгенде Еуразия құрлығындағы мыңдаған жылдық тарихы бар ұлы мәдениетті мойындау болар еді. Мұның өзі ең алдымен түркілік тұтастықты ұрпақтар санасында жаңғыртып, сонан соң социалистік системаның тірегі болып келген панславяндық гегемондықты әлсірететін ой-тұжырым еді. Сондықтан да, мұндай ой-тұжырымға барар жолдың бәріне тосқауылдар қойылып отырады. Сөйтіп, Ресейдегі түркология ХХ ғасырдың ортасына қарай ғылыми ақиқатқа жетуден гөрі социалистік идеологияның қызметшісі болуға көбірек бой алдырды. Түркі тілдес халықтардың тарихи-мәдени болмысын бір­тұтас құбылыс ретінде қарас­тырмай, бөлшектеп зерттеуге баса ден қойды. Мұндай тенденция біртұтас түркілік мәдениеттің болғанын, қазір де бір екенін жоққа шығарып қана қойған жоқ, сонымен бірге обьективті ақиқатқа жетудің ғылыми тәсілін тұйыққа тіреді. Мұның өзі түркі тілдес халықтардың ортақ мұрасын бөлшектеуге немесе сол ортақ мұраны жатсынуға себепші болды. Нәтижесінде советтік түркология шындыққа жетуден гөрі, түркі тілдес ұлттардың арасын алшақтата түсті. Бұл жағдайды түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы дифференцияланған тарихынан, фольклорлық мұрасынан, алфавит қалыптастыру және термин жасау үрдістерінен айқын аңғаруға болады. Ақырында, қазақ сияқты бодандықтың бұғауында болған ұлттар тарихи даму үрдісіндегі өзінің ақиқат болмысын парықтау қабілетінен айырылды. Асылын аяқ асты етіп, жасыққа малданатын, жатқа жалтақтайтын болды. Бұл дегеніңіз, этникалық таным мен талғамның дертті болуы, яғни сапасыздану еді. Батыс пен шығыстың жазба деректерін айтамыз-ау, өзіміздің аузымызды ашсақ ақтарылған ас та төк бай фольклорымыз, біле білсек, ең алдымен тарихи дерек көзі ретінде қанағаттанарлық деңгейде зерттеліп отыр ма? Неге, қазақтың ең бай циклды қисса-дастандары «Қырымның қырық батыры» немесе «Ноғайлы жыры» деп аталады? Неге, дана Қорқыттың есімін иісі түркі халықтары өздерінің рухани әкесіндей қастерлеп, ұрпақтан-ұрпақтың құлағына құйып келе жатыр? Неге, башқұрт пен қазақ арасында отызға тарта қисса-дастандар ортақ? Неге, осы кезге дейін Орта Азия мен Қазақстандағы, Кавказ бен Азау (Азов) маңындағы түркі тілдес халықтардың біразы өздерінің деректі әдебиетін Асанқайғы (ХV ғ.), Қазтуғаннан (ХV ғ.) бастайды? Неге, әйгілі «Манас» эпосында иісі түркі халықтарына ортақ батырлар негізгі кейіпкерлер болып жүр? Ал, «Қорқыт», «Ақсақ құлан», «Ел айырылған» сияқты күйлердің қазақта да, қырғызда да, қарақалпақта да, түркіменде де тартылатынын бүгінгі ұрпаққа қалай түсіндіріп берер едік?.. Қысқасы, бүгінгі таңда түр­кологияның «ол былайынан» гөрі «неге бұлайы» басым екені аяқ аттаған сайын беттесіп отырған ақиқат. Біз осы уақытқа дейін түркі тілдес халықтардың бір-бірімен ауызша сөйлескенде аудармашысыз түсініп, ал жазба мұраларына келгенеде мүдіріп қалатынына мән беріп жүрміз бе? Яғни, алфавиттерінің негізі орыс кириллицасы болғанымен, түркілік дыбыстарға әр ел өзінше белгі-әріп ойлап тапқан. Мұның салдарынан бірінің жазба мұрасын екіншісі оқып түсіне алмайтын күйге түсіп, тегі бір туысқан халықтар бір-бірінен рухани алшақтауға мәжбүр болып отыр. Қазір ғой, дүниежүзілік рухани үрдісте «Латын Америкасының әдебиеті», «Африка өнері», «Еуропа мәдениеті» деген эстетикалық категориялардың орныққанын жақсы білеміз. Және мұның өзі бірнеше ұлттардың материалдық және рухани мәдениетін жинақтап көрсететін құбылыс ретінде қабылданады. Ал, дүние дидарында түркі тілдес халықтардың бар екенін мойындай отырып, олардың тіліндегі, дәстүріндегі, наным-сенімдеріндегі, мәдени-рухани үрдістеріндегі тарихи тектестікті ғана емес, қазіргі сабақтастығын көріп-біле отырып, тұтастықта тани алмауымызға не жорық? Түркілік мәдениет әлдекімнің қалап-қолдауын немесе мүсіркеуін қажет ете ме? Ол – тарихы бар, ақиқат емес пе? Тарихи ақиқат құбылысты кемел ғылыми зерде ғана жеріне жеткізе тани алса керек. Өкінішке қарай, әзірше әрісі шығыстануда, берісі түркологияда шешімін күткен проблемалар шаш етектен. Біздің ниетіміз – осынау ой орманына тап болып, өзінің төл тарихымен, ата-тегінің тарихымен табысқысы келген басылым оқырмандарына бағыт сілтеу ғана. (Марқұмның жазбаларынан алынды) «Намыс» журналы