Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ, ақын, жазушы: Репрессияға ұшыраған қазақ қа­ламгерлерінің шы­ғар­малары толық жинақталып біт­кен жоқ

10917245_422252061261644_1021689298700079310_oКөпшіліктің ортасына көп шыққанды ұната бермейтін, бірақ таланты өзгелерден озық болмаса, еш кем емес, мінезі бөлек жандар болады.
Ақын, прозашы Нұржан Қуантайұлын сондай көркем жандардың қатарына жатқызар едік. Оның өлеңі де ерекше, публицистикасы да бір төбе. Нұржан Қуантайұлының «Қараөзегін» оқығалы бері, көркем сөзден де түйін түйіп, ою оятынына көзіміз жетті. 
– «Қараөзектегі» кейіпкеріңіз секілді сіздің буын да өтпелі кезеңде әдебиетке келді. Оқыр­­манның дені «балапан басы­мен, тұрымтай тұсы­мен» кетті. Бұл буын­ның әдебиетінің бәсі қандай?
– Біз бір пафоста тәрбие алған едік, ол тәрбие бүгін тамырынан ажыраған. Біз белгілі бір мәдениет аясында қалыптастық, қазір ол да жоқ... ХХ ғасырдың 90-жылда­рын­­дағы мәдени ситуацияны «мә­дени хаос», «мәдени бұлғақ ке­зеңі» деп жатыр. Бір сөзбен айт­қанда, өлара шақ. Өйткені «ер­кіндік алған» қоғамның құн­ды­лық бағыттарының мыйдай араласып кеткені сон­шалық, кейде, тіпті біртұтас кеңіс­тікте ке­реғар идеалдар қатар өмір сүре бе­ретін болды, ал ол бізге таңсық еді. 90-жылдардың басында әде­биетке дайындықпен келген біздің буын өндіртіп жазар еді, сорына қарай, созылған өлара туды. Өлара демекші, қытайдың бір ой­шылының «дұшпаныңа жамандық ойласаң, заманалар ырғасқан бұлғақ кезеңінде өмір сүруін тіле» деген сөзі бар, тіле, ті­леме, 90-жыл­дардың ауыр зама­ны, мәдени хаосы біздің буынның өмірінде терең із қалдырды. Да­рынды ақын Әділ Ботпанов досы­мыз сол заманның құрбаны бо­лып кетті. Әмірхан Балқыбектің де өмірден ерте кетіп қалуына өла­раның ауыр климаты әсер етпей қойған жоқ... Әйткенмен, бұл буынның ішінде ертең қазақ әде­биетінде өзінің ізін қалдыра­тын, өз соқпағын белгілейтін дарынды қаламгерлер бар. – Сонда Толстой айтпақшы, бү­гінгі «әдебиеттің көркемдігі тө­мендеп» кеткені ме? – Лев Толстойдың өз өмірінің соңында әдеби хатшысына «әде­биеттің көркемдігі енді төмендей бермек, ендігі көркем әдебиет телеграф стилінде болады» дегені бар. Одан бері бір ғасырдан астам уақыт өтті, көркем әдебиет әжеп­тәуір өзгеріске түсті, Толстой айт­ты екен деп әдебиет телеграф сти­ліне дейін құлдырап кетті ме? Жоқ, әрине. Рас, әлем әдебиетінде mass kulture деңгейінде жазылған (қара тобырға арналған) әдеби туынды­лардан аяқ алып жүре алмайсыз, ал mass kulture шығар­малар Толстой заманында да болған. Күні кеше ғана, ХХ ғасырдың 60-жылдарында Еуропаның кей­бір әдебиетшілері «роман әдеби форма ретінде өзінің беретінін беріп болды, қазіргі әдеби талап­тарға жауап бере алмайтын жанр» деп жаназасын шығарып қойған еді. Орыстың Варлам Шаламов се­кілді жазушылары да ХХ ғасыр­дың 70-жылдарында осы пікірде болды. Солар айтты екен деп роман жазыл­май қалды ма? Жоқ, әрине. ХХІ ғасырда да роман Еу­ропа, Америка, Азия әдебиетте­рін­де жанр ретінде өзін жойған жоқ. Жойылатын түрі де көрін­бейді. – Дегенмен, ХХІ ғасырдағы әде­би үрдіс қандай? Бәрін бақылай аласыз ба? – XIX немесе XX ғасырда әлем әдебиеті қалай дамыды, XXI ға­сырда да солай дами бермек. Яғни қазіргі әдебиеттің дамуы саусақ­пен санарлық кәсіби жазушы­лардың еңбектерімен анықтала­тын болады. Тек әзірге Батыс әде­биетінен, жа­пон әдебиетінен сүйекті, ірі дүние жаза алған про­зашыларды көре алмай отырмын. Жалпы, соңғы отыз жылда әлем­дегі кәсіби әде­биетте әлі үлкен қаламгер бой көр­сете алған жоқ. Павич, Кундера, Умберто Эко, Салман Рушди секілді ортаңқол жазушылардың шығар­малары ондаған тілдерге аударылып, насихатталып жатады, кітаптары сатылып жатады, бірақ бұлар классикалық дүниелер тудыра ал­­-ған жоқ. Ұлы прозашылардан күні кеше ғана Маркес, Грасс дү­ние­­ден өтті. Енді көзі тірі Варгас Льоса, Оэ секілді қаламгерлер қал­ды. Бұлар­дан кейін ірі проза­шы­лар бой көрсете алған жоқ. Жазушы, әрине, бақылаушы да, көрермен де емес, ол – өмір драма­сының кейіпкері. Қаламгер кейпін­дегі, жазушы рөліндегі емес, дра­маның бел ортасында жүр­ген, қатардағы көрінбейтін кейіпкер. Меніңше, өлеңдегі, ли­ри­кадағы құйылып түскен алғаш­қы нұсқа сезімге қандай бай бол­са, қандай шын болса, прозадағы алғашқы нұсқа да сондай. «Проза – өзінің бойындағы поэзияның арқасында ғана әдебиеттен орын алып отыр» дейді Акутагава. Әри­не, көшіріп жазудағы түзетулер, толықтырулар, қысқартулар бо­лып тұруы міндетті. Бірақ туын­ды­ның екінші редак­циясын жа­зып, яғни толықтырам деп туын­дының шынайы әсерін солғындатып алу – оп-оңай дү­ние. Әрине, өнер кухнясында сыр, құпия деген болады. Бұл енді – әр қаламгердің өз құпиясы. Ал XXI ғасырдың медиаиндус­триясы жастардың дүниетанымын қауырт өзгертіп келе жатыр. Көр­кем әдебиет те сол медиана­рық­тың бір бағыты болуға айналды. Бұл – бізді ғана емес, өзге елдердің әде­биетшілерін де алаңдатып отырған проблема. Соңғы он бес, жиырма жылда техникалық ғы­лым мен ақпараттық технология­ның күрт дамығаны сонша, XXI ғасырдың адамына компьютер, скайп, смартфон, өзге де супер­функциялы гаджетсіз байланыс жасау «қиын болып қалды». Ақ­паратты техно­логия ықпалының күштілігі сондай, «ғаламтор әде­биеті» деген термин де пайда бо­лыпты... Мұның бәрі көркем әдебиеттің келешегіне әсер ете ме деп қорқамыз. – «Қараөзекті» жазған уақыт әде­биеттің оқылмайтын кезеңі еді. Романыңыз көпшілікке жетпей қалған жоқ па? – «Қараөзек» романы осыдан 16 жыл бұрын жазылды, 2001 жылы мың данамен жарық көрді, көпші­лікке, рас, жетпеді. Оған өкінбей­мін, бізде кітап тарату жүйесі жоқ қой. Ешкімнің кітабы тарап жатқан жоқ. Басқа елді мекенді айтпағанда, облыс орта­лық­тарының өзінде бірер кітап дүкені ғана бар, оның өздерінде қазақ кітабы жоқ, содан кейін жарықтық біздің қоғамнан не сұрайсыз?. –Уақытыңыздың көбі журна­листикаға бұрылып кетті. Баспа­сөздегі күндеріңіз жазушылыққа бөгет болмады ма? – Журналистиканың өз плюсы бар. Минусы да жоқ емес... «Жур­налистика оқуға тұрмайды, ал әдебиетті оқымайды» деп қал­жың­дапты Оскар Уайльд. Ойнап айтса да, ойындағысын айтқан. Жур­на­листика сенің бабыңа да, шабытыңа да қарамайды, қуып әкеліп үстел басына отырғызады. Жазуға міндет­тейді. Өйткені ре­дакцияға айтылған уақытта ма­териалды өткізуге тиіс­сің. Жолда келе жатырсың ба, қонақүйде жа­тырсың ба, кез келген жағдай­да нөмірге жазуға міндет­тісің. Мәселен, Габриель Гарсиа Маркес айтады, көркем шығар­мамды жазып болған соң қолыма қалам алғым келмей, кежегем кейін тартып, екі жыл бойы жазу үсте­ліне жолағым келмей кетті деп. Көк жалқаудың өзі болдым дейді. Келе­сі шығармамнан кейін де солай жалғасып келе жатқан соң «қой, бұлай болмас, өзімді-өзім қамшы­лайын» деп бір нәрсе ой­лап таптым дейді. Ойлап тапқаны: әлдебір газетпен келісімшартқа отырып­ты. Әр жетінің жұмасы күні әлгі газет­тің бір бағанасын тол­тыруым ке­рек болды, сөйтіп, ешкім сұрамаса да, өз мойныма өзім ажырғы салып, әр жұманың қарсаңында жаңа бір шығарма жазуға отыратын болдым дейді. Содан, журналис­тика менің мар­ғау, керенау тарт­пауыма себепкер болып, жазуға міндеттеді дейді. Бұл ғана емес, журналистика жазушыны кәдуілгі дуылдаған, қайнаған өмірге тастайды. Тек журналисти­кадағы, публицисти­кадағы таң­дап алған тақырыбың мен жазу формасы өзіңнің жан дүниең қалағандай болса, болды. Ал менің журналистикадағы күндерім, несін жасырам, қолым­ды байлап тастағаны рас. Ойда жүр­ген қаншама дүние жазылмай қал­ды... енді біржола шығарма­шы­­лыққа ауыссам ба деп отыр­мын. ХХІ ғасырда Батыстағы (Аме­рика мен Еуропа) бұқаралық әде­биет (әйтпесе, қара тобыр әде­бие­ті), әлеуметтанушылардың пікі­­рін­ше, бүкіл әдеби тасқынның 90 пайы­зынан астамын алады екен. Үлкен әдебиет пен бұқара­лық әдебиеттің аралық шекарасы айқын көріне бермейтіні осыдан ба деп те ойға қаласың... Қазіргі орыс әдебиетінде Тополь, Даш­кова, Дон­цова секілді бұқара әдебиетіне қа­лам тартып жүрген, Акунин, Пе­левин секілді танымал белле­трис­ти­каны өндірте жазып жүрген қалам­герлер бар, бірақ қазір орыста әзірге үлкен прозашы шыға қойған жоқ. ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басындағы әдебиет өнерінің даму көрінісі өзгеше. Мәселе көркемдік тенден­ция­лардың, шығармашылық тәсіл­дердің, эстетикалық шашыраң­қы­лықтың көптігінде, сан түр­лі­лі­гінде ғана емес. Ең әуелі әдеби кодтың толық жаңаруы болды. Тіпті әде­биеттің өзінің, жазушының рөлінің, оқырман типтерінің алапат өзгерісі жүрді. Қазір бізде «әдебиет тоқы­рады» деп дабыл қағылып жатуы­ның өзі біздің қаламгер қауым­ның әдеби кодтың ауысуын инстинктпен сезінуі деп ойлаймын. Жаңа технологиялар зама­нында ХХІ ғасырдағы әдеби ер­кін­дікке толқын-толқын тәжіри­белер келіп жатыр. Әдебиеттің ағартушылық миссиясы осы толқындардың астында қалды. «Әдебиет – ардың ісі» деген ұғым екінші планға көшті. Әйгілі «Книжное обозрение» газеті 1986 жылы сауалнама жүргізгенде орыс кеңес оқырманының көпші­лігі ең көп оқылатын кітаптардың қатарында Джойстың «Улисс», Оруэллдің «1984» романдарын атаса, ал 1995 жылы дәл осы газет осындай сауалнама жүргізгенде орыс оқырмандары бестселлер тізіміне түрлі криминалды, детек­тив кітаптарды кіргізген екен. Әдебиетке өзінің қайталанбас өмірімен, іс-әрекетімен есте қала­тын кейіпкер сомдау оңай дүние емес. Кейіпкерлердің бұрынғы дүниелердегі әлдебір тұлғаларға ұқсай беруі, схематизмі – бүгінгі көркем әдебиет пробле­маларының бірі болып отыр. Су­реткер елеулі, есте қалар кейіп­кер сомдап жаса­маса, шығарманың үлкен немесе кіші формасын жазудан келіп-кетер ештеңе жоқ. – «Сіре, сіре, сіре қар, Сіре қарда кім оңар? Сіре қалған мына біз, Сіз табыңыз бір амал...». Өзі­ңіз айтқан, қайталанбас өмірі­мен, іс-әрекетімен әдебиетке ену деген осы болар, сірә! Поэзияға осылай екпіндеп кірген бозбала жігіттің бүгін өлең өміріне айналды ма? – Мені өлең жазбай кетті деп ойлайтындар бар екен (күледі). Әрине, өлеңдерің жарық көрме­ген соң, баспасөзге берілмеген соң, олай ойлаулары әбден мүм­кін. Бірақ өлең жазып жүрмін. Көбі көңілден шықпайды, кө­ңілден шықпағандары жарыққа шықпай­ды. Жиырма жыл бұрын бір поэма жазып едім, ұнамады өзіме, сол күйі тартпада қалды... Отызға жетпеген кезімде «Қазақ радиосының» эфи­рінен өлеңдер оқып, хабарды жүр­гізуші, ақын Әлібек Шеге­бай­дың сұрақтарына жауап бере отырып, «өлеңді қы­рық жасқа дейін жазу керек, одан кейін жақсы өлең шыға қоюы екіталай» деп жауап беріппін ғой (күледі), түбірімен қате екен, қа­­зір қырық алтыға шықтым, поэ­зия – өзіңнің өмірің екен, өлең жаз­­бай тұра алмайсың, өйткені өзің үшін жазасың. Меніңше, қай жаста да, жақсы өлеңдер туады, тек көңі­лің адал, сезімің алғаусыз қалуы керек. – Поэзия, проза, ғылыми зерт­теуші. Үшеуі ошақтың үш бұты секілді.  Қайсысын көбірек қанағат тұтар едіңіз? – Өмір қысқа, бәріне үлгеру мүм­кін емес, поэзия мен прозада жақсы дүниелер қалдырсам, ар­ман жоқ. – Өзіңіз көбірек зерттеген, тіпті ғылыми диссертацияңызға арқау болған Жүсіпбек Аймауы­тұлының қадір-қасиетін терең таразылай алдық па?  – Жүсіпбек Аймауытұлының алдыңғы жылы шыққан алты томдығының бір томын мен әзірлеп бердім. Ол бұған дейін Алматыдағы «Қаламгер» баспа­сынан жеке жинақ болып та жа­рық көрді. Жү­сіпбек Аймауыт­ұлының әңгімелері, көр­кем ау­дар­малары, өлеңдері, мақала­лары, көсемсөз дүниелері – жиы­ны, жүзге жуық шығармасын тауып, жинақтап қойған болатын­мын. Сол архивімде он бес жылға жуық жатты... Бастырып беретін баспа болмады, шығарып беретін демеуші табылмады. «Сабақты ине сәтімен» дегендей, алдыңғы жылы жолы болды әйтеуір, жеке жинақ болып та шықты, алты томдығына да кірді. Бірақ алты томдықта қате көп, граммати­калық қате де, хро­нологиялық қате де жетеді, бас­қасын айтпа­ғанда. Мен ұсын­ған шығармалар­дың түсініктемесін­де «мұны тап­қан, баспаға ұсынған – пәлен» деп аты-жөнімді де көрсет­пеген, ләм-мим деген сөз жоқ, әр шығар­маның түсініктемесінде өзгелер­дің аты-жөні бар, менікі жоқ... Алты томдықты құрастыру­шы­ларға не айтарымды білмей іштен тынып отырған жайым бар. Міржақып Дулатовтың белгісіз бір мақаласын тауып, осыдан он бес жыл бұрын «Жас алаш» га­зетіне шығартып едім, соңғы көп том­дығын әзірлегенде сол мақаланы енгізіпті, бірақ соңында «мақаланы тауып, әзірлеген – Сәбира Иман­баева» деп бады­райтып жазып қойған... Беу, дүние-ай, мұндай имансыздыққа не дерсің? Әйтпесе, сол Сәбира­ның өзі «осы мақаланы Міржақып атамыздың көп том­дығына кіргізейік деп отырмыз» деп өзі маған ескертіп айтқан. Арты бұлай болады деп кім ойлапты. Әсілі, біздің кейбір ғалымдар қарапайым ғылыми этикадан мақұрым ғой. Жә, тақырыпқа ора­лайын. Жалпы, Жүсіпбектің біраз шығармасы жұртшылыққа белгісіз. Мәселен, «Қартқожа» романының алғашқы редакциясы сақталып қалған. Бірақ ол Қы­зылордада 1926 жылы басылып шыққан кітабын­дағы екінші нұсқасы бойынша 1989 жылы жарық көрді. Кейінгі бес томдық шығармалар жинағында осы, екінші нұсқасы жүр. «Қартқо­жаның» бірінші редакциясын бүгінгі оқырман білмейді. Кеңестік репрессияға ұшыраған қазақ қа­ламгерлерінің біразының шы­ғар­малары толық жинақталып біт­кен жоқ. Мысалы, Мағжанның «Іңірде» деген өлеңі бар. Кеңестік, боль­ше­виктік өкіметтің қазаққа не әкел­генін, не әзірлеп отырға­нын жан-дүниесінің ішкі әсері­мен берген тамаша өлең. 1924 жылы жазылған. Сол өлең қазіргі, кирилл қарпімен шығып жатқан кітаптарының ешқайсысында жоқ. Оқырман білмейді. – «Қараөзек» соңғы шығарма­ңыз болмас. Қара өлеңнің жолы бір басқа. Көркем дүниеге қайта оралатын кез жеткен секілді. Әлде, шығармашылық еркіндік жоқ па? – Шығармашылық еркіндік, рас, жоқ. Біраз дүниелер баста­лып, аяқталмай жатыр. Еркін шығарма­шылыққа кету керек, кетем деген жоспар да бар. Қалғанын уақыт көрсетер. – Белинскийдің «бір ғасырда бір гений қаламгер дүниеге келуі мүмкін, бірақ оған қарап тұтас бір ғасыр әдебиетсіз отырмауы керек шығар» дегенін сіз де жақсы білесіз. ХХІ ғасыр әдебиеттің ғасыры деп айта аламыз ба? –Гений болып тумайды. Бас­қасын білмеймін, прозашылардың ішінен ерте піскендер, гений бо­лып туа салғандар кездеспейді. Ақындар мен музыкашылардың арасынан (Рембо, Моцарт) табы­лып қалар, ал кәсіби прозашыға талантын жар­қыратып көрсету үшін тәртіпке ба­ғынған ұзақ жыл­дар мен жан­кешті еңбек керек. Жас күнінен гений болып кеткен романшылар жоқ. Барлық ұлы прозашы, күшті романшы әуелі шеберлікке машықтана бастап, жылдар өте келе ғана сүйекті дүниелерін жаза алған. Талант алмас кені секілді, оны қырнап, жөндеп, зергерлік өнерін салып, шебердің қолынан шық­қандай, әдемі гауһар тасқа айнал­дыру керек, турасын айтқанда, да­мыту керек, ол үшін, әлгінде ай­тып кеткендей, темір тәртіп, жанкешті еңбек қажет. Өзінің ірі жазушы екеніне сенген жас қаламгер биік мұнара тұрғызу үшін он мыңдаған кірпішті жылдар бойы жалғыз өзі қалап шығуы керек екенін әу бастан түсінгені жөн. Ал ол мұна­ра мықты, әдемі, келісті болып шыға ма, жоқ па, оны құдай бер­ген талант пен ауыр еңбек қана шеше алады. Бұл тақырып жас­тарды қызықтырса, Флобердің хаттарын (әсіресе, Луиза Колеге жазғанын) оқуға кеңес берер едім, оның күндіз-түні қалай еңбек еткенін, шеберліктің шыңына қалай шыққанын осы хаттары­нан-ақ білуге болады. Шелектеп төгіл­ген қара тердің нәтижесінде, ғана Флобердей ұлы жазушының «Бовари ханым» романы жаңа прозаның бастауы болды (Айт­пақшы, 2010 жылы ма, «Аударма» баспасынан белгілі қаламгер Қуа­нышбай Құрманғалидың тәржіма­лауымен қазақша ау­дармасы шықты, Қуанышбай ағамыз жақсы аударған екен).Флоберден кейін Еуропа, кейін орыс романшылары осылай жаза бастады. ХХ ғасыр басында жаңа романның негіздерін Пруст, Джойс, Кафка жасады. Осын­дай ұлы авторлардың арқа­сында әлем әдебиеті жаңа сатыға көтерілді, оқырман интеллекті, оқырман қабылдауы өзгерді. Зейін меха­низмі, сана ағымы, абсурд логи­касы т.с.с. – көркем әдебиеттің жаңа сапасы дүниеге келді. Фан­тастикалық шығармалардың жаңа формалары пайда болды, Кайуа теориясы шықты т.с.с. ХХ ғасырдың 60-70-жылдарында жапон және латын америкалық әдебиетте маз­мұ­ны терең, жаңа лептегі роман­дар жарық көрді. Айта берсе, бұл тарапта әңгіме көп. Әйтсе де, Ба­тыста әдебиетке жаңалық әкелеміз деп жолдары болмаған (әйтпесе, таланты жет­пе­ген) қаламгерлер де жоқ емес, мәселен, ХХ ғасырдың 60-жыл­дары Роб-Грийе бастаған кейбір прозашылар мен әдебиет теория­шылары «жаңа роман» теориясын жасап (әуелі дүниенің сыртқы қабатына көңіл тоқтату керек, ол үшін роман прозасын тазалап, түрлі психологизмнен, субъектив­тіліктен арылту мақ­сатын қоя­мыз, деп жазған Роб-Грийе «Жаңа роман» деген эссе­сінде), жаңа үлгіде шығармалар жаза бастады. Бұл эксперименттері күткен нәтиже бермеді. Рас, Роб-Грийе ұсынған техникалық шеберлік көркем прозада өзінше үлгі болды, бірақ романдары дәмсіз, сәтсіз дүниелер болып қала берді. Көңіл қанша күпті болса да, ХХІ ғасыр, әрине, қазақ үшін де әдебиет ғасыры болады. Оған күмән жоқ. Әңгімелескен Гүлзина БЕКТАС, (тақырып өзгертілді) Дерек көзі: "Айқын" газеті