Қазақтың АЗАМАТТЫҚ АЛУЫ АЗАПҚА АЙНАЛА МА?

Еліміз тәуелсіздік алған алғашқы жылдарда ел тізгінін ұстаған азаматтардың пейілі түзу, ойлары оң болғандығынан шығар, елге оралған ағайын ары кетсе бірер жылда Қазақстан азаматтығын алып үлгеретін. Құқықтық база мен Үкімет қаулылары да оңай дайындалып, қандастарымыздың алдын кесетін кедергілерді аластап отыратын еді. Жағдайдың нілдей бұзылғаны соңғы жылдардағы өзгерістерге байланысты өрбіді. Атап айтқанда, Кәрім Мәсімов Үкімет басына келгеннен кейін-ақ жағдай жыл өткен сайын қиындай берді. Ең алдымен, дәл осы адамның қолымен жасалған сан түрлі әкімшілік кедергілер қазақ көшінің жағдайын мүлде тұралатты. Одан кейінгі кезек оралмандардың құқықтық жағдайын одан бетер қиындатуға ауысты. Қаржы дағдарысының жаңа толқыны қайта соқса, дәрменсіздік танытуымыз мүмкін деп тарап кеткен Парламент қабылдаған «Халықтың көші-қоны туралы» және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР заңдары 2011-жылдың 16 тамызынан бастап ресми қолданысқа енді. Аталған заң жобаларын қабылдау барысында ұлты­мыздың болашағына жауап­кер­шілікпен қарайтын аз санды депутаттардың ара түсуінің арқасында, жаңа заңда көптеген қайшылықты да түйіткілді мәселелердің оң шешімін тапқаны дау тудырмайды. Бірақ, бір таңғаларлығы 2009 жылдың 30 желтоқсанында Қазақстан Республикасы Үкіметінің №2252- қаулысымен Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің қарауына енгізілген «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне халықтың көші-қоны мәселелері бойынша өзгерістер мен толық­тырулар енгізу туралы» ҚР Заңының жобасында «Қазақстан Респубикасының азаматтығы туралы» ҚР Заңының 17-бабына төмендегідей толықтырулар жобасы ұсынылған болатын: «Осы баптың бірінші бөлігі 7-ші тармақшасының ережелері Қазақстан Республикасы ратификацияланған мемле­кетара­лық шарттардың күші қол­данылатын, сондай-ақ осы Заңның 16-бабының бірінші бөлігі 1-ші тармақшасының екінші абзацында көрсетілген және шетел азаматтығынан бас тарту туралы нотариалды куәландырылған жазбаша өтінішпен өздері азаматы болып табылатын мемлекеттің азаматтық мәселелері жөнінде шешім қабылдайтын лауазымды адамына жүгінген адамдарға қолданылмайды». Ал, 16-бабының бірінші бөлігі 1-ші тармақшасының екінші абзацындағы мына мәтінге ешқандай өзгерістер мен толықтырулар енгізу қарастырылмаған. Мәтінде: «Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдаған кезде кәмелетке толмағандардан, пайым-қабілетін жоғалтқан адамдардан және Қазақстан Республикасының Президенті белгілейтін тізбе бойынша кәсіптерге ие және Қазақстан Республикасы алдында ерекше еңбек сіңірген адамдардан, сондай-ақ Қазақстан аумағынан кеткен адамдар мен олардың ұрпақтарынан, егер олар тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса, олардан осы тармақшаның бірінші абзацында көзделген шарттардың болуы талап етілмейді» - делінген. Түсініксізі 2011 жылдың 22 шіл­десінде Президент қол қойған, 16 тамыздан бастап ресми қолданысқа енген №478 «Қазақ­стан Республикасының кейбір заң­намалық актілеріне халықтың көші-қоны мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» ҚР Заңында: «Сондай-ақ Қазақстан аумағынан кеткен адамдар мен олардың ұрпақтарынан, егер олар тарихи Отаны ретінде тұрақты тұру үшін Қазақстан Республикасына қайтып оралған болса» - деген мәтін алынып тасталған. Қолданыста заңнан аталған мәтіннің алынып тасталуы елге оралған қандастарымызға үлкен қырсық болып жабысты. Содан кейін елге оралған қандастарымыздан ҚР-ның азаматтығын алуға құжат тапсыру кезінде Ішкі Істер органдары шетел азаматтығынан шыққаны не сол елдің азаматтығы тоқтағаны жайлы анықтама талап ететінді шығарды. Осы бір кедергінің кесірінен сан мыңдаған қанда­сымыз азаматтыққа құжаттарын рәсімдей алмай 9 ай бойы сар­саңға түсті. Сонымен 2012 жыл­дың мамыр айында ғана сәті түсіп, Қазақстан Халықтары Ассам­блеясының кезекті жиналысында жазушы Сымағұл Елубай ағамыз біздің өтінішімізбен Елбасының алдында аталған шындықты ақтарып салғаннан кейін, «заң мәтінінде техникалық қателіктің орын алғандығын» ашық мәлімдеген Прездент бір ай ішінде аталған кемшілікті түзетуге уәде берді. Нәтижесінде 17 күнде қолданыстағы заң өз қалпына келіп, қандастарымыздың азаматтық алуыны бір мезгіл жақсы мүмкіндік жасалып еді. Бұл жерде мына бір жағдайды ашық айтуға тиіспіз. Мұндай «техникалық қателік» ешқандай кездей соқтық емес, мысық тілеулі біреулердің қасақана жасаған жымысқы әрекеті екеніне дау жоқ. Өкінішке қарай, қуанышымыз ұзаққа созылған жоқ. Содан көп өтпей-ақ Кәрім Мәсімов Үкіметі тағы бір айланы ойлап тапты. Мұнда «Шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды тіркеу және оларға Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға рұқсат беру бойынша мемлекеттік қызмет стандартын бекіту туралы» ҚР Үкіметінің 2009 жылғы 14 желтоқсандағы №2102 өзгерістер енгізу туралы» ҚР Үкіметінің 2012 Жылғы 28 наурыздағы №362 Қаулысын шығару арқылы елге келіп ҚР азаматтығына өтініш берген өз қандастарымыздан «келген елінде соттылығының бар болуын не жоқтығын растайтын құжатты» талап ететін болды. Ал, келген елінен алып келген сол құжатқа сол елдің осындағы дипломатиялық өкілдіктері мөр басып мақұлдағанда ғана заңды күшіне енеді екен. Қазақ көшінің жиырма жылдан аса тарихында елге оралған қандастарымыз дәл осындай қолдан қиындатылған кедергіге кездескен емес еді. Әрине, ҚР Үкіметінің аталған қау­лысы елімізге сырттан ке­летін келімсектердің көші-қон ағынынан туындайтын қауіп-қатерлердің алдын алу мақсатында қабылданды деп түсінуге де болар еді. Бірақ, осы қаулының 11- бабының 2-тармағына енгізілген: «ҚР-да өзге де заңды негізде уақытша болатын адамдар: келген елінде сотталғандығының бар болуын не жоқтығын растайтын құжатты; кету парағы не шетелге тұрақты тұру үшін шығуға рұқсатты растайтын басқа құжат ретінде болуы мүмкін шетелдіктің азаматтығына ие мемлекетінің жазбаша келісімін ұсынады» делінген өзгертулерде. Өз қандастарымыздың мүддесі ескерілмеуі оралман бауырларымыздың азаматтыққа құжаттарын рәсімдеуге қасақана жасалған кедергі екендігін байқау қиын емес. Содан бері дәл осы бір талап қандастарымыздың азаматтық алудағы барлық қиындықтың бастауына айналып отыр. Бұрын бұл талаптардың этникалық қазақтарға қатысы жоқ болатын. Және бұған дейінгі үкіметтік қаулылардың көбінде мәселе шетелдегі қазақтарға қатысты болған жағдайда, «этникалық қазақ өкілдерінен өзге» деген сөйлем арнайы қосылатын. Өкінішке қарай, соңғы бірнеше жылдың көлемінде шетелдегі қазақтар мүддесі көбінде ұмыт қалып, немесе қасақана бұрмаланып, олардың дәрежесі өзге де шетелдіктердің дәрежесіне дейін төмендеп кетті. Міне, енді сол құлдыраған құқықтық жағдайды түпкілікті заңмен шегелей бекітуге барын салып жүрген саяси топтардың желі оңынан тұрып, айтқаны орындалатынға ұқсайды. Себебі, өзгертуге ұсынылып отырған заңнамалық актілердің ішінде «ҚР азаматтық туралы» заңының 16-шы бабына мынадай редакция жасау ұсынылыпты: «ҚР аумағында заңды түрде кемінде 4 жыл тұрақты тұрған, немесе ҚР азаматтарымен кемінде 3 жыл некеде тұрған оралмандар». Егер аталған өзгертулер шынымен қолданысқа енетін болса, олардың меншігінде егістік жер, өріс-қоныс және бау-бақшалы тұрар жәй болмайды. Мемлекеттік қызметтің есігі жабық, басқаның төлқұжатымен жүргендерді еңбек ұжымдары да тұрақты жұмысқа алуға құлықты болмайды. Тіпті, олардың кінәсіз бүлдіршіндері де өз отанында өздерін жат жұрттық келімсектердей сезініп, өз жерінде кеуде керіп, алшаң басып жүре алмайтын болады. Өз Отанының толыққанды азаматы атану қазақ көшінің ең жанды жері. Азаматтыққа жетудің азабы дәл осылай қалыңдай беретін заман шынымен өз қандастарымыздың басына орнайтын болса, бойында намыс оты сөнбеген қазақ баласы мұндай мазақ пен азапқа көне алмайды - ау деп қорқам! Рақым Айыпұлы