Құлтас ДОСТАН: Ұлтымызды ұлықтайтын - қазақтың қара баласы...

  – Құлтас Әбсадықұлы, жалпы адам­заттың жаңа ғасырға аяқ бас­қанына он үшінші жылға кетті. Сіз ХХ-ғасырдың екінші жартысының перзентісіз. Айырмашылық сезіле ме?  – Сөз жоқ, айырмашылық көп. Әдеттегідей «жастар бұзылды» дейтін шалдардың гөй-гөйінсіз турасын айтсам: адамның сыртқы қалпы сұлу­ланды, ақыл-парасаты өсті, тех­нология қарыштап, өмірдің жылдамдығы арт­ты. Мысалы, студент кезімізде біз Қы­зылорданың Жалағашының Мәдениет ауылындағы анамызбен бірауыз сөй­лесу үшін Абылай хан даңғылы (бұрын­ғы Коммунистік көшесі) мен Жамбыл көшесінің қиылысындағы Сөйлесу орталығына бір-екі күн бұрын, кейде бір апта алдын ала тапсырыс беріп кететінбіз. Сосын белгіленген күннің, белгіленген сағатында келсең де, бай­ланыс болмай, тағы бірер сағат тосы­лып отыратын едік. Содан бері небәрі 20 жылдай уақыт өтті, қазір қалта телефоныңды алып, сол мезетте әлем­нің ең алыс мұхиттарының арғы жа­ғыменен ауызба-ауыз сөйлесе ала­сың... Бұл – адамзат жеткен таңғажайып жетістік. Бірақ адамның жеткен тағы бір «таңғажайыбы» – адамдар мейірі­мін жоғалтып алды, қайырымнан ажы­рап барады. Мұның өзі тек жастарға қатысты қасірет емес, қоғамның тұтас індетіне айналды. Бұрын арыстай алты баласы от­басы­мен бір аулада бірге тұрып, ішіп-жемі аралас, қуаныш-қайғысы ортақ болған қазақ отбасы бүгінде әр қалада, алыс ауылда шашырап жатса да бір-бірін іздемейді, бірінің есігін бірі ашпайтын жағдайға жетті. Сондықтан мен ХХІ ғасырды – қатыгездік кү­шейіп кеткен «суық ғасыр» деп атай­мын кейде... – Мұныңыз мұздай салқын, қараң­ғыдай қорқынышты екен. Сонда адам­дарда мүлдем жан жылуы қалған жоқ па? – Неге қалмасын?!. Алла тағаланың өзі пенденің жүрегін ұрпағына жұм­сартып қойған ғой, қазір тас дәуірі се­кілді, әлде жан-жануарлар сияқты тар шеңберде, иіс жететін жерде ғана мейірім мен қайырым жүретін болды. Мысалы, қазір өз балаңды, қызыңды, келінің мен күйеубалаңды ғана жақсы көресің, солардың қамын ғана күйт­тейсің, олардың жоғары қызметі мен тамаша тұрмысы үшін көбіне, ұлтың­ның мүдделерін де, отаныңды да ар­зан­ға айырбастауымыз мүмкін... Бүгінгі қазақ билігіндегі жағдайды қараңызшы: өңшең тума-туыс, құда-жекжат жабылып, білім-білігіне, қа­білет-қарымына қарамай, тек қана туыс­тық жақындықтың негізінде қыз­метке алып, лауазымдарын өсіріп отыр. Таяуда мемлекеттік қызметтегі туыс­тық тамыр-таныстықты жоюға Мемлекеттік қызмет жөніндегі агент­тіктің төрағасы Әлихан Бәйменов жаңа заң жобасын жасап, депутаттарға ұсынғанда, Мәжіліс депутаты Дариға Назарбаева баяндамашыға: «Сіз мем­лекеттік қызметке орналасудағы туыс­қандық пен тамыр-таныстықтың жо­йы­латындығына өзіңіз сенесіз бе?» – деп сұрақты төтесінен қойды. Бәй­ме­нов «сенемін» деді. – Сіздің: «Бәрін арзанға айырбас­тауымыз мүмкін» деген сөзіңізден шо­шып кеттім. Сұмдық екен, шыны­мен, жағдайымыз осыншама ойран ба? – Шынымен солай! Мұндай сұр­қиялық – қазаққа ғана тән емес, күллі адамзаттың болмысындағы құрт. Бұр­на­ғы заманда: «Капиталистер қанау­шы топ» дейтін едік, бүгінде алысқа ат терлетіп әуре болмаймыз, жақын жер­ден жұрағатыңды тонайсың, қора­лас қандасыңды қанайсың. Қазақ қазақ­- тан ұрлайды, ағасы інісін түптеп ке­теді... Мысалы, спортта кім болса соны – шетелден астына көпшік қойып ша­қыр­тып, сіз бен біздің түсімізге де кір­мейтін миллиондаған доллар айлық төлейміз. Жатжұрттық спортшы ақша­сын ақтау үшін ғана қимылдайды. Тіпті әлемдік додада жеңіске жеткенімен, бұл – ұлттық мақтаныш сезімі емес, біздің жастарымыздың Отанға, елге, жерге, ұлтына деген махаббатын оята алмайды, патриоттық сезімдерін бе­кітпейді. Мұны аз десеңіз, ертеңгі күні­мізге өз спортшыларымыз дайын­дал­мағандықтан, келешегіміз қашан да белгісіздік күйінде қала береді. Жалпы, адамзатты дараландыратын да, жақындататын да, дамытатын да – жеке ұлттар. Ұлттың өз түр-тұлғасы мен сыр-сипаты ерекшеленбесе, әлем­ге танылу қиын. Ұлттың өзін-өзі тануы керек. Үлкен ұлттардың «шовинизмге», яғни, өзін жоғары санауына, кіші ұлттардың «нигилизмге» (космополиттер), яғни, өзін төмен санауына – ұлттың өзін-өзі жеткілікті дәрежеде әрі нақты бағала­мауы себеп болады. Ең қиыны кеше кеңестің құқайын көрген қазақтың бүгінгі ұрпағы аме­риканға, ағылшынға және басқаға ерек­ше еліктеп, әсіреқызба болып ба­рады. Шетелде бір жыл оқып келген қазақтың жасы – өз ұлтын менсінбей қалатын ауру тапты: бауырсақ же­мейді, қазы-қартаның иісі ұнамайды, қазақша сөйлегісі келмейді, т.с.с. Бұл – қазақтың ұлтсыздығының көрінісі. Орыстың отарлау саясатының сарқыншағы – нигилизмнің айқын бейнесі. Ұлттық құндылықтарды баға­лай алмайтын, қасиетті дінімізге де кү­мәнмен қарап, ана тіліміздің, мәде-ниетіміздің, салт-дәстүріміздің мән-мағынасы мен маңызын түсінбейтін арамыздағы нигилистермен аяусыз күрес жүргізуіміз керек. Нигилистер, басқаша айтқанда, орыстанып кеткен қазақтар немесе шоқынған қазақтар – Кеңес өкі­меті­нің Қазақстанға басқа этнос өкілдерін көптеп қоныстандыруы арқылы қа­зақты ата-бабасының туған топыра­ғында, өзінің тарихи отанында аз­шылыққа айналдырып, қазақ мектеп­терін жауып, ұлттық мемлекеттігімізді жоқ­қа шығаруға тырысқан орыстың отар­лау саясатын ақтап алуға да ты­рысып бақты. Шовинист пен нигилис­тің айыр­машылығы алшақ емес, екеуі де – қазақ ұлтының дұшпаны. – Қазақтың қонақжайлығы жа­йын­да адам нанғысыз аңыздар бар. Осыны бағалай алмай жүрген жоқпыз ба? – Жүз есе асырып «бағалап» жі­бердік! Қазір қазақтың қасиетті қонақ­жайлылығы – жөн-жосықсыз жалпақ шешейлікке, кеңпейілділігі – даңғаза даңғойлыққа ұласып кетті. Қазақтың кем-кетігін ащы айтқан Абай ұлтын жек көргендіктен емес, керісінше, жаны күйіп, жүрегі сыз­да­ғандықтан сын садағына алды. Айта­лық, жақында «ЭКСПО Астана – 2017» дүниежүзілік көрмесін ұтып алдық. Қуанбаған қазақ қалмады... – Итальяндық жиһанкез Реналью Гаспирин былай депті: «Мен әлемнің 141 елін аралаған адаммын. Солардың ішінде өз мемлекетінде өз тілінде өмір сүре алмай отырған бейшара халықты көрдім. Ол – қазақтар!»... – Менің сізге былай дегім келеді: жердің бетінде бізден де өткен бей­шара ұлттар жетерлік. Тілі түгілі, ділі мен дінінен жұрдай болғандар аз емес. Бірақ қазақ – оққағары бар жұрт. Қаншама сойқандарды басымыздан кешсек те, шыдап бақтық, өлермендік көрсеттік, мінеки, өз қолымыз ауызы­мызға жетті. Айдалада қаңғып жүрген итальян­дық айтты екен деп, мен қазағымды ешкімнің табанының астына салып бер­меймін. Қазір көлденең көк атты­лар сыншыл-міншіл болып алды. «Ел­басы неге қазақша сөйлемеді?» – деп гөйітеді. Қарағым-ау, алдымен, сенің өзің Елбасындай қазақша сөйлей аласың ба?.. Ешқандай мемлекет құраушы ұлт өзінің ұлттық болмысы мен келбетін өзгертуге, басқа ұлт, бөтен ұлысқа сіңі­суге келісе қоймайды. Кешегі кеңестің 70 жылында да, оның арғысында пат­шалық Ресейге де қазақ сіңіскен жоқ. Қазірдің өзінде «Өркениетті елдер» деген түсініктің тасасында үлкен ұлт­тар мен саны көп жұрттардың мекі­ренген мүддесі мен бақай есебі тұрған­дығы түсінікті. Әрбір қазақтың ұлтшылдығы керек, бізге. Елбасы әр қазақты жетектеп жү­ріп, қазақша сөйлете алмайды. Әркім өзінен бастау керек. Елбасымыз: «Екі қазақ бір-біріңмен қазақша сөйле­сіңдер!» демеді ме?!. Бұдан артық не керек?.. Бүгінде Қазақстандағы орыстілді баспасөз құралдары қазақшадан 5 есе көп. Жарнама да, имидждік мақалалар да орыстілді басылымдарда. Қазақ жур­налистері тек мақала ғана жазып қоймай, әрбір мекеменің басшысы мен қосшысына қазақ тілінің тамаша үлгі­сін көрсетіп, насихаттай да білуі керек. Қазақ сөзі – қымбаттауға тиіс. Мы­салы, орыстілді мақаланың формат-4 қалыпты беті орыс тілінде – 1500 тең­ге болса, қазақ тілінде – 3000 теңге болуы керек. Әрбір жерде – үйде, кеңседе, жиында, қонақта, театрда, көшеде қазақ тек қана қазақша сөй­лесе, тіліміз тұғырына көтеріледі. Қазіргі Үкімет басшысы Серік Ах­метов Үкімет отырыстарын қазақша өткізе бастады. Енді оның қоластын­дағы министрлер мен облыс әкімдері де өз жиындарын қазақ тілінде жүргі­зуге біржола көшуі керек. Мысалы, Қызылорда облысының қазіргі әкімі Болатбек Қуандықов орыс­тілді азамат болатын. Ал Сырдың жұрты мемлекеттік тіліміздің майын ішкен ел. Мінеки, Қуандықов мырза да қазір барлық жиналыстарын тек қана қазақша өткізетін дәрежеге жетті. Мұның өзі өңір басшысының өзіне өте талапшыл, ісіне аса жауапты жан екен­дігін айғақтайды. – Ұлтты ұлықтауды, әдетте ұлт зиялыларынан тағылымдайды, жұрт. Соңғы кезде қазақтың зиялы қауы­мының атына айтылар сын да аз болмай тұр-ау... – Өз ұлтынан безінген нигилис­терге қосымша көмек ретінде шови­нистер өз ұлтының үстемдігін көрсетіп, өзінің ұлтының тілін, дінін, әдет-ғұр­пын, мәдениетін басқа ұлттардың мойын­­дағанын, мойынсұнғанын, қа-былдағанын аңсайды және осы мақ­сатта ештеңеден тайынбайды. Мысалы, кеңестің кезінде орыстар қазақтың, қырғыздың, өзбектің, ла­тыштың, молдаванның табысын, өр­кениетке қосқан үлесін «орыстікі» етіп көрсетіп-насихаттады, орыстың бар­лық тіршілігін үрлеп-қампайтып, зор етіп көрсетті. Бірақ орыс өзіне амалсыз сіңісіп кеткен сібір халықтары, мы­са­лы, хакастарға, ненецтерге, буряттарға өмірбақи сенімсіздікпен қарап келеді. Біздің шалақазақтардың сол ха­кас­тардан еш артықшылығы жоқ. Орыс­тың тіліне, діліне, мәдениетіне бел­ше­сі­нен батқан шалақазақтар – біз­дің – тазақанды, тазаділді, тазадінді қазақ­тардың – арқасында ғана кеуделерін керіп жүр. Әйтпесе әлдеқашан орыс­тың самагонының құрбаны болар еді... Мұстафа Шоқайдың: «Оқыған, тәр­бие көрген адамның бәрін зиялы деп атап, оны сол адам өзі тән болған «ұлт­тың зиялысы» қатарына қоса беруге болады деп ойласақ, сөзсіз қателе­се­міз», – дегені бар. Біздің ұлттың мүд­десі қыл үстіне шыққанда аузын буған өгіздей үнін шығармайтын оқымыс­тысымақтарды «зиялы» деп атауға аузым бармайды. Ұлттық құндылықтардың қадірін білмей, оны менсінбеуге, орыс мәде­ниеті­не, батыс өркениетіне, амери­кандануға бейімделуге әзір тұрған орта буынның да басымының «зиялы­лық­пен» үш қайнасы сорпасы қосыл-май­ды. Аға буынның белді өкілі, бір за­манда «Аз и Я» еңбегімен қазақтың рухын оятқан Олжас Сүлейменовтің: «Диалог цивилизации, к которому призывает ЮНЕСКО, происходит не на конгрессах, а в самом человеке, ко­торый читает пусть в переводах миро­вую литературу, смотрит американ­ские, индийские, иранские фильмы. Такой постоянный диалог, происхо­дя­щий в каждом, и формирует человека земли. Мы не хотим запираться в ка­ком-то отсеке – «Европа», «Азия», «му­суль­манский мир» – дегені адасу­шылықтан басқа ештеңе де емес. Ас­тамшыл ұлт өкілдері, мысалы, орыстар өздерінің дүниежүзі мәдениетінің кін­дігі еместігін, әлемнің тұтқасы емес­тігін іштей сезгенімен, Олжас Сүлей­ме­новтер оларға тыным бер­мейді... – Қазір «жаһандану» дейміз, «өр­кениет» дейміз, осыдан оқшауланып өмір сүру мүмкін бе? – Бәлкім, мүмкін де болуы... Бірақ егер оқшаулансақ – адамзаттың даму ырғағынан ажырап қаламыз. Бізге орыс мәдениетін меңгеру керек, бірақ орыстанбау қажет. Өркениеттің же­тістіктерінің қажетін, пайдалысын, озығын алуға тиіспіз, әйткенмен бол­мы­сымызға, мінез-құлқымызға, әдет-ғұрпымызға қайшы келетін тұстарын, ұлттық ерекшеліктерімізді жоятын кертартпа қадеттерінен аулақ жүр­ге­німіз абзал. Қазақтың нағыз зиялылары ұлттық ұстанымға берік болған. Шоқан Уәлихановтың өзі «рухани жағынан өз ұлтыма өгейленіп кетермін» деп сақта­нып, атажұртына оралған. Туған ұлтының адал перзенті, шы­найы патриоты бейбітшілікке, келі­сім­ге, татулыққа, төзімділікке, ымыра­шыл­дыққа бейім болады. Алаштың ардақты ұлдарының өнегелі өмірі бізге ұлттың өзін-өзі тануының жалпы ұлт­қа да, жеке адамға да аса маңызды екен­дігін және мұның өзі ұлттың әлем мәдениетіндегі шынайы орнын анық­тап беретіндігін көрсетті. Бүгінгі қазақтың ұлтшыл тұлғалары да озық технологияға, жаңа бет­бұ­рыстарға, тың идеяларға талпынып, дүниежүзілік мәдени құндылықтарды өз болмысына икемдеп, ұлтының қа­жетіне жаратуға ұмтылады. Шынайы ұлтшылдық – туған жұрты­на деген шексіз махаббатқа, ақыл-ойға, берік патриотизмге, пара­сат-пайымға, ертеңге деген нық сенім­ге, келісім мен рақымға негізделіп, дү­ниеден оқшаулануға да қарсы тұрады. – Менің ойымша, ұлтсыздыққа бастар алғашқы қадам – негізінен ал­ғанда, басшылықта жатқан сияқты. Біздегі биліктің 95 пайызы орыс­тан­ған, батыстанған, америкаланған, ен­ді тіпті қытайланған» дейтіндер де бар. Мұндай пікірге қалай қарайсыз? – Сізбен келісемін: біздің қазіргі билікті «қазақшыл» деуге мүлдем кел­мейді. Жалпы, Ұлтсызданудың бас­шылықтан, әкімшіліктен бастау алып, олардың отбасылары, туған-туыс, көрші-қолаң, атқосшылары арқылы жалпақ жұртқа «жұқпалы сырқаттай» тарайтындығын жоққа шығаруға бол­майды. Сосын ұрпақ алмасқан сайын жат болмыс, бөтен тіл, бөгде мәдениет күшейіп, өз ұлтының тілі мен ділі, салт-дәстүрі әлсіреп, жойыла береді. Ұлтсыздану – ұлтты бір-біріне қа­рама-қарсы, ымыраға келмейтін жікке қақ бөледі. Өз ұлтының тамырынан ажы­раған бейбақтар пиғыл-ниетімен, тілімен, күнделікті өмір тұрмысымен, жүріс-тұрысымен, қылықтарымен оқ­шауланып, туған ұлтының мәдениетіне, дәстүріне, жатжұрттың, бөтен елдің түсінігімен қарап, көзге шыққан сүйел­дей көрінеді. Қазіргі қазақ билігі орыс тілін қол­дайды, өйткені орыс тілі, өзіңіз айтқан, биліктегі 95 пайыз шенеуніктердің тілі. Әйт­кен­мен мына мәселені ұмытпау керек: елімізде орыстардың үлес-салмағы жыл санап азайып келеді, мысалы, 1989 жыл­дан бергі кезеңде әр он жыл­да 7 па­йызға кеміп, 1989 жылға 37,4 пайыз болса, 2009 жылы 23,7 пайызға түсті. Алдағы он жылда қазақтардың саны 70 пайыздан асса, мемлекеттің нағыз тілі де, мемлекеттік қызметтің күн­делікті тілі де – қазақ тіліне айна­лады. – Елімізде орыс тіліне сұраныс кемімей тұр. Ендеше, оны қанша­лық­ты қолдау қажет? – Орыс тілі – өте бай, күш-қуаты кемел тіл, ол ешкімнің қолдауына зәру емес. Әсіресе, білім, мәдениет, гума­нитарлық салаларда оның үстемдігі басым. Орыстың ұлыдержавалық са­на­сы – 200 жылдан астам уақытта оның тұрақты менталитетіне айнал­ды. Кремльді былай қойғанда, Ақор­даның өзіндегі саяси элитада ұлыдер­жавалық пиғыл басым. Қазақтың ауыл­дарындағы қарапайым орыстар­дың өздері «ұлыдержавалық санадан» ажырай алмай, қазақ ауылдары мен қалаларындағы жер-су аттарын өзгер­туге қарсы тұрып, мысалы, «Павлодар қаласы – Павел патшаның сыйы» деп, мұның өзін үлкен геосаяси мақсаттарға пайдаланып отыр. Дегенмен қазақтың шыдамы мен жігері – бізді бұл тығырықтан да алып шығады. Өзгермейтін дүние жоқ, тек арандап қалмауға тиіспіз... – «Шыдам мен жігер» жақсы ғой, бірақ орыстың ұлыдержавалық пи­ғылын таяуда Американың Мем­ле­кеттік хатшысы да қадап айтты. «Аран­дап қалмайық» деп абайлап жүргенімізде, терең орға омақаса құламайық... – Иә, Американың Мемлекеттік хатшысының мәлімдегеніндей, мен де Кедендік одақтың астарында бір құпия қауіптің бар екендігін сеземін. Збигнев Бжезинскийдің: «Ресей кеңестік империялық мұрадан әлі то­лық арылған жоқ» – деген сөзінің де жаны бар. Американың «Voice of Ame­rica» газеті: «Ресей ұлыдержавалық пиғылын Еуразиялық одақты күшейту арқылы жүзеге асырады» – депті. Владимир Путин өзінің ұлыдержа­валық ойларын халықаралық қауым­дастықтан жасырған да емес, ол сай­лауалды науқаны кезіндегі «Известия» газетінде жариялаған өзінің мақала­сында: «Еуразиялық одақ – Кеңестер Одағының мұрасы негізінде құрылуы керек» – деп жазған болатын. Жақында бір орыс басылымы: «Осы­дан 20 жыл бұрын Ресейді мен­сінбегендер, енді сүйретіліп, жорғалап Ресейдің қол астына, Кедендік одақ пен Бірыңғай экономикалық ынты­мақтастыққа, Еуразиялық Одаққа кіре бастады...» – дегенді айтты... Шындығында қарап отырсаң, бе­сінші сыныптың оқушысына түсінікті мынадай жағдай қалыптасқан: Кеден­дік одақтағы Ресейдің үлесі 57 пайыз да, Казақстан 21,5 пайызға, Беларусь 21,5 пайызға ие, яғни, екі мемлекет қосылып, небәрі 43 пайызды құрайды. Ал әлемдік тәжірибеде 51 пайыз «ба­қылау пакеті» болып табылады. Ке­ден­дік одақ Ресейдің бақылауында бол­ғандықтан, барлық шешімдерді өз мүд­десіне сәйкестендіріп қабылдайды. 27 мемлекет мүше болып отырған Еуроодақта бір мемлекет қарсы шықса, шешім қабылданбайды. Сондықтан Кедендік одақта әр мемлекет бір дауыс­қа ие болатын тәртіп енгізбей, әділ шешім қабылданбайды. Қазіргі Ресейдегі өздерін орыс санайтын 12 млн адам табиғи өсіммен емес, басқа ұлттар мен ұлыстардың орыстарға сіңуі арқылы өскен. Бұрын өктемдік еткеннің өкірештігінен арылуы да, өктемдік көргеннің өкпесін ұмытуы да оңай емес, ұзақ құбылыс. Жаһанданудың бір қауіпті тарма­ғы – орыстану, батыстану, амери­кандану. Ұлттық құндылықтарымызды, мәдениетімізді, әдет-ғұрпымызды, тілімізді, ділімізді, дінімізді көздің қа­ра­шығындай сақтау жолында еште­ңеден аянбауға тиіспіз... Ұлттық болмысымызды қадірлеп, ұлттық намысымызды жоғары ұстап, ертеңге сенімімізді нығайту арқылы ішкі бірлігімізді күшейтіп, жасқаншақ, тартыншақ, әлжуаз, бағынышты, тәуелді қадеттерімізден арылуымыз керек. ...Өзіңіз айтқан «терең ор» орыста ғана емес. АҚШ, Қытай, Ұлыбритания, Франция, Израиль, Үнді, Жапония, Германия, Иран, Оңтүстік Корея және т.б. қуатты елдердің барлығының құл­қындары кең, пиғылдары харам: әлсізді таптағысы, қауқарсызды құлатқысы келеді... Орысты ойқастай беретін Амери­каның Мемлекеттік хатшысының Кад­дафи қан құсып, Хұсни Мүбәрәк мүсә­пір күйге түсіп жатқанда: «Келдік! Көр­дік! Жеңдік!» – деп, масаттан­ға­нын өз көзімізбен көрдік!.. Қысқасы, Абай айтқан: «Күштіле­рім сөз айтса, Бас изеймін шыбын­дап...» – дейтінді қойып, ұлтымызды ұлықтайтын – қазақтың қара баласы екендігін ұғынуымыз керек... Сұхбаттасқан Н.НАРЖАН «Айқын»,  26 желтоқсан 2012 жыл.