Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісі ұлты қазақ депутаттарының орыстілдігі, орысқолдығы ұлттық нигилизмнің ерекше көрінісі, оған қазақ халқының наразылығы да белгілі. Неге екені түсініксіз, сол депутаттарды сайлаған халқының өзі. Бүгін де сол кесел жалғасып келеді, бірақ депутаттарды енді халық емес, партия көсемдері тізімінен таңдап алады, олар орыстілділерге аса зор артықшылық береді.
2004 жыл Мәжілісте «Сайлау заңы» талқыланып жатқан кезде заң жобасына «ұлты қазақ депутаттыққа кандидаттар президент сияқты мемлекеттік тілді меңгергені туралы сынақтан өтсін» деген ұсыныс енгізідім. Енгізуге ешкім қарсы болған жоқ, бірақ дауысқа салғанда депуттардың басым көпшілігі әсіресе қазақтар қарсы шығып, ұсынысты қабылдатпады. Сол бойда инженерлік орталықтан кімнің қарсы, кімнің қолдағаны туралы ақпаратты алдым. Ол қазақтығымызға тест, рентген сәулесімен көкіректегі жасырын сырды ашқандай болды. Шынымды айтсам, мен кімнің қалай дауыс бергені туралы деректерді өзім үшін сұраттым, жариялауға әлі шешім қабылдаған жоқпын. Осы тұста маған бұрын жақын танып білмейтін «Жас қазақ үні» атты газеттің бас редакторы Қазыбек Иса хабарласты. Байқаймын, ұлт десе қаны қызып кететін жігіт екен. Мен қинала-қинала, бір жағынан, депутат әріптестерімді аяп, екінші жағынан, ұлтымыз үшін халық қолдаған депутаттардың ішкі сырын жасырмайын деген екіұдай оймен жүргенде, Қазыбек інім дауыс беру қорытындысын, қолдағандар мен қарсыластардың тізімін «Жас қазақ үні» газетінде жарқ еткізіп, жариялап жіберді. Сөйтіп, кімнің кім екенін, барлық депутаттардың жамылғы бет перделерін ашып берді. Басқа газеттер «Жас қазақ үнінен» көшіріп басып, ел түгел депутаттардың ұлттық ұстанымдарынан хабардар болды. Маған, «Жас қазақ үні» газеті мен «Ана
тілінен» жастардан, әсіресе, студенттерден ашуға толы, депутаттарға ызаланған көптеген хаттар түсті. Егер Қазыбек Исаның елді дүр сілкіндірген жақсы мағынасында-
ғы ұлтшылдығы болмаса, мүмкін бұл ақпарат Парламент құпиясы болып қалар ма еді? Осылай «Жас қазақ үні» талай көкірегі соқыр ұйқысырап кеткен депутаттарды шошындырып қана қоймай, жалпы қазақ қауымына ой салды. Шалажансар Парламент ұлтымыздың, тілінің әлсіздігін, қазақтардың өздерінің ұлтына деген қырсыздығының айнасы болды.
Айта кетейін, осыдан кейін елде, әсіресе депутаттар арасында «Жас қазақ үні» газетіне ықылас айтарлықтай өсті. Менің сол кездегі әріптестерім ол газеттен сескенетін болды, ал парламенттің инженерлік орталығына енді қай мәселе болсын, депутаттардың қалай дауыс бергені туралы ақпарат беруге жоғарыдан үзілді-кесілді тыйым салынды.
Қазақ тіліне қарсылардың біразы ұялудың орнына маған шабуылға шықты, сол кезде Казыбек қолдарына түссе, кім білсін, аямас еді. Маған айтатын уәждері: «Бүгінгі қазақтың ең асылдары, интелекті жоғарылары бұл орыстілді-
лер. Сіз қазақ тілділерді Парламентке жинап, заң шығарушы органның беделін кетіресіз, неге соны ойламайсыз. Мы –соль, казахоязычные – ноль»,–демесі бар ма?» Қазақ интелегенциясы арасында екі тіл, тіпті үш тілді меңгерген азаматтар барлығын, олардың ой-пікірінің кеңдігін, өмірге қазақтың да, орыстың да көзімен қарай алатындығынан нигилистер бүгін де хабарсыз. Осылай Қазыбек Иса 2004 жылы Парламентті әшкерелеп, елді бір сілкіндіріп тастады. Қазыбектің осы сынынан кейін, қоғам қазақ депутаттарының қазақ тілін меңгергеніне аса назар аударатын болды.
Кейіннен, мен «Ақ жол» партиясына келгеннен соң, Қазыбекпен жиі араласып, оның саяси публицистикалық мақалаларын зор ынтамен оқитын болдым. Ұлт, тіл мәселелеріне келгенде Қазыбек аянбайды, шайқасқа шыққан батырлардай. Себебі ұлт мәселесі – идеологиялық күрес алаңы, сондықтан ол палуандай белді буып күреске шығады, ешкімді кешірмейді. «Ата заңды өзгертпей, тілді үйрену –суға түспей жүзуді үйрен дегенмен бірдей…» атты мақаласында Қазыбек президенттің кеңесшісі тек Ертісбаевқа ғана емес, шындығында, ертісбаевтарға, себебі бұлар ұлтқа қарсы белгілі бір нигилистер тобы, шүйіледі. Тіл жанашырлары «Ежіктесең де, ережені түсінбейтін кеңесші Ертісбаевпен «кеңесуі» керек екен де» деп, оны сынап қана қоймай, «Ия, Президент мемлекеттік мүддеге қарсы шығып, арандатушылық әрекет жасағандарды жазаласа, ең алдымен өзінің кеңесшісі Ертісбаевтен бастау керек» деп салмақты жоғары билікке аударады. «Дамбалсыз «демократ» Ергалиева, ұлт-
тық мүддеге келгенде үн жоқ «Нұр Отан», жетекке ерер емес «Азат» партиясының
жетекшілері Болат, Жарма-
хан, «Не надо лезть в Конституцию» деген Орал Мұхамбетжанов, қазақ тілін қол-
дауды орыс тіліне қиянат деп есептейтін Қайрат Мәми,
80 жыл жинаған абыройдан
8 минутта айырылған Бибігүл Төлегенова, тағы басқалар Қазыбектен өз сыбағаларын алды. «Если вы мне не поменяете мозги, мне казахский язык не выучить!» деген қазіргі Сыртқы істер министрі Е.Ыдырысовтың сөздеріне байланысты «Ана тіліне, мемлекеттік тілге миы жетпегендер қалай министр болады? – деген қисынды сауал қояды. «Бізде мисыз министр, мисыз әкім, мисыз депутат, мисыз шенеуніктер болуы заңдылық болса, онда біз қандай ел-
міз? – деп қиналады ол.
Қазыбектің мазалануының, өткір сөзбен кейбіреулерді түйреуінің астарында терең сыр жатыр.
Ұлтты кемсіту – жаһандық үрдіс. Жаһандану идеологы Э.Гидденс ұлттық сана-сезім, ұлттық “Мен” игілікке емес, дауға, жанжалға апарады деп есептейді. Ұлттық идея, ұлттық ниет жанжал, қастандықпен бір жүреді. Ұлттық болмыс бүлікпен бірдей. Ол өзара байланысқа, алыс-беріске, тұрақтылыққа қарсы, тежегіш күш дейді. Осыдан келіп автор космополиттік ұлт жасау ойын алға тартады. Оны кім жасайды?– деген сауалға, оны тілін, мәдениетін, тарихын білмейтін билік басындағы космополиттік элита жасайды деп болжайды. Бірте-бірте мемлекет ұлттық сипатынан айырылып, космополиттік мемлекетке ұласады. Автордың пікірінше, ұлттық қауымдастық жа-
санды бірлестік, тіл, мәдениет, дәстүр ортақ құндылықтар, сондықтан бір ұлттың екінші ұлтқа сіңісуі қиын емес, түптің түбінде басым тілмен, мәдениетпен келісуге тура келеді
Иә, Э.Гидденс тауып айтқандай, шовинистер мен нигилистер Қазақстанда да қазақ ұлтына үзбей қарсыласуда.
Қазаққа өзінің арам пиғылымен бұрыннан белгілі Своик дейтіннің «…государственным языком в Казахстане является русский. В том числе, благодаря необратимо состоявшемуся русскоязычию казахских элит. Казахский же язык, исходя из тех же реалий, рано или поздно придется превращать во второй» деген сөздерін жеке адамның пікіріне саюға болар еді. Өкініштісі, олардың астарында тарихи, саяси, әлеуметтік құбылыстар, тамыры терең індеттің көрінісі жатыр.
Ойланатын ең үлкен мәселенің бәрі – бүгін жаппай ағылшын тілін енгізу болып отыр. ҚР Республикасының Конституциясының 19-бабының III-тармағы «Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар» делінеді. Мектеп оқушыларына ағылшын тілін оқытпас бұрын ата-аналарының келісімі қажет. Үш тілді оқытудың психологиялық, педагогикалық жағынан әлі терең пайымдауды қажет ете-
ді. Мамандар да тапшы. Осы орайда Н.Хрущевтың ауа райына қарамай, жүгеріні насихаттағаны ойға оралады. Осындайларға тойтарыс беретін Қазыбек сияқты орақ тілді, өткір мінезді азаматтар керек-ақ! Ұлттың ұлылығы оның санында емес, әр ұлының ұлылығында!
Амангелді АЙТАЛЫ,
профессор
“Қазақ үні” газеті
2012 жыл
