ЖАҢА ЖЫЛ. СОҒЫМ ЖӘНЕ ҚЫС

Немесе қоян жылы әлі кірген жоқ

Адамзаттық рухани көшкіннің ізі Енді егемен болған елдер алдында әдетте бірнеше жылдарға созылған мәдени және рухани тәуелсіздікке қол жеткізу міндеті тұрады. Ол тәуелсіздіктің тұрпаты сол елдердің мемлекеттік деңгейдегі ресми мерекелерінен көрініс табады. Егемен ел ұлттық мейрамдарын неғұрлым ресми түрде азаматтық деңгейдегі жаппай мереке рәсімдеріне ұластыра алса, неғұрлым этножоралғыларды ресми мерекелерге кіріктіре алса, жаһандық мерекелерді қорытатындай рухани әлеуеті болып, оған өз құндылығын қоса алса, ол елдің рухани-мәдени тәуелсіздікке қол жеткізе бастағаны. Еліміз егемен болғалы кеңестік көптеген құндылықтарды қайта қарау жөнінде мәселелер көтеріліп келеді. Алайда, соны қалай жаңғырту немесе ескіні байыту жағдайлары нақты қаралмағандықтан болар, айтылған жайттар сөз күйінде қалуда.Соның бірі – мемлекеттік мерекелер болса, елдің егемен болуына сәйкес әрі тәуелсіздік сипатына мазмұндас тек қана екі-ақ мейрам бар екен, олар – Наурыз бен Тәуелсіздік күні. Қалғандары сол кеңестік тұрпат пен тұрғыны сарымайдай сақтап және сол идеологиялық тұжырымдарды сақтау үлгісі ретінде аман-есен келеді. Солардың қатарында - Жаңа жыл мейрамы. Жалпы алғанда, Дүние жүзінде аталмыш мереке не діни сипатта, не экономикалық-шаруашылық жылының жаңаруы түріндегі азаматтық мазмұнда аталып өтеді. Батыстық елдерде бұл мереке Иса пайғамбардың туылған күні ретінде атап өтілсе, жаңажылдық дәстүр мен жылсанақ (летоисчисление) салты мыңдаған жылдарды қамтитын кәрі шығыста өздерінің жаңажылдық төл мерекелері ырымдық жоралғыларымен аталумен бірге, еброжаңажылдық мерекені де мейрамдаудан бас тартпайды. Ортодоксалдық арап елдерін қоспағанда, исламдық көптеген елдер де бұл мейрамды ермек етеді. Бұл – жаңа жылдың жаһандық мазмұны мен уақыттас сипаты, адамзаттық тұрпаты. Десек те, бүгінгі жаңа жыл рәсімі әлемдік мәдени-рухани араластықтың түзіндісі екенін жоққа шығару қиын. Мәселен, христиандық дәстүр талабына икемдеу мақсатында пайда болды ма, әйтеуір, басты атрибут болып табылатын батыстық Санта Клаус кейпі Наурыз кезіндегі Ортаңғы Азиялық қызыл телпекті Сайқы күлдіргіні «жаңаша киіндіріп» алғандығын байқауға болады. Тіпті, бұл енгізімдер дәуір сайын жаңартылып, қырналып, байқаусыз түрде байытылып келеді, оған Сантаның финдік Лапландия деген мифтік мекенде туылғандығы да санаға сіңіп болғандығы жалған емес. Сайып келгенде, бүгінгі жаңажылдық рәсім адамзаттық алуан жұрттың көшінен қалған жұрт секілді, кімнен не қалғанын айыру қиын.Мәселен, қазақтың жеті астан пісірілетін наурызкөжесі мен «Нанакуса мацури» аталатын жапандық жаңа жылда жеті шөп қосылған яаяпкуса аталатын күріш көжесін пісірілетінін, ал түрлі тағамдардың біріктіріндісі болып табылатын жаңа жылдағы франсуздық олевье салатын бір біріне қалай қарсы қоямыз не бір бірінен қалай тудырамыз? Бұлар адамзаттық ұлы көштің жұртындағы ізі емес пе?! Десек те, кейбір жайттардың басын ашуға болар. Жалпы, ебропалық жаңа жылдың туындауы Иса пайғамбардың туған күнінен емес, христиан дінінің қалыптасып, діни жоралғыларын өзіне дейінгі рәсімдермен толықтырып болған сонау ІҮ ғасырдан бастау алады. Және де бұл үдеріс ебразиялық көшегендердің ебробасқыны болған кезбен шамалас. Мұның үстіне кәзіргі орысша «ёлка» (йолка) аталып жүрген жылдық ағаштың мәні түркілердің рухани Аспан мен Жердің арасындағы өмір ағашының рухани атауы - ЙОЛ, яғни Аспан мен Жерді байланыстырушы жол дегені! Алайда, йол мен ежелгі римдіктердің лавр ағашын, ал герман тайпаларының жаңа жылда шырша тігуінің арасында байланыс жоқ емес деп те айта алмаймыз. Алайда, ғылыми дәйек болмаса, бірінен бірін тудыруға асығудың қажеті және жоқ. Әйтеуір, адамзаттық осы «йолкамыз» адамдардың тілегін Көкке жеткізетін жанды рухани «антенна» болғаны. Бұл турасында арнайы зерттеме жасауға болар, бірақ біздің айтқымыз келгені - әлемдік жұрттар секілді ат үстіндегі ата-бабамыз да адамзаттық ортақ құндылыққа өз үлесін қосып үлгергендігін мойындауымыздың керектігі және содан бас тартудың барып тұрған рухани шектелудің көрінісі екендігі. Әсіретаным мен төлтаным Әрине, кәзіргі азаматтық мере­келердің бәрін діни жоралғыларға апарып таңу көзқарасы әбден орныққан ахуал бар, оған негіз де болар, себебі, кез келген рухани қажеттілік рухани сенімнен бастау алады, ал ол белгілі бір діни пайымдармен рәсімделген. Десек те, артық күшенуден «жатырдағы шаранадан» айырылып қалуымыз мүмкін ғой. Ал, ол шаранамыз бізді болашаққа жетелейтін рухани бастау болса ше?! «Иса а.с. Масихті христиан әлемі Құдай деп таниды. Сол сияқты Митра да парсы құдайы, Осирис Египет құдайы, Вакх грек құдайы, Кришна Индия құдайы, Будда буддизмнің негізін салушы оны да құдай деп есептейді. Заратустра Зарасторизмнің негізін салушы. Бұлардың барлығы да құдай деген атауға ие. Бұлардың туылған күндерінде де ұқсастықтар бар. Барлығы сол желтоқсанның 25-де дүниеге келген екен.» (Ұлықбек Алиакбарұлы, «Жаңа жыл туралы не білеміз?»,dat.kz) деген пайымды жоққа шығаруға болмас, алайда, аталмыш алуан діндер неге желтоқсанның жиырма бесіне құмар? Сол күн шынымен де құдайлар туылатын сәт пе?! Оның мәні - бірнеше мыңжылдық тарихы бар Күн-тәңірді құрмет тұту дәуірінде жатыр емес пе? Шындығына сұғына түссек, рухани Күн-тәңірдің туылған сәтінде болар. Себебі, желтоқсанның 21-22 күндері ең ұзақ түн маусымы бітіп, одан былай Түнектен Күндіздің күш алатынын адамзатқа білдірген ең арғы дүниетанымның негізі бар ғой.Сөйтіп, жыл бойына бірте-бірте күш алып келіп, аталмыш күнде тоқырайтын түнекі сәтті келемеждеу, сәулелі сәтті паш ету танымының пұшпағынан қалған көрініс ретінде пайымдауға негіз бар секілді. Исламға дейінгі бір бірінен талай дәстүр мен ырымды жымқырған ежелгі діндердің өз «құдайларын» желтоқсан айының аталған күнінде тудыруы, әлгі бүкіладамзаттық рухани Күн туылған сәтті таңдауы сол кезге тән рухани бедел алудың бір жолы болса керек. Сонда, тек қана соңғы адамзаттық дін Ислам ғана мойындамайтын, ал қалғанына талғажау болып келе жатқан осы күннің мәні өзінен өзі Жарықтың молайа бастау сәтіне барып тіреледі. Міне, көптеген жұрттар жылдың басын осы күннен бастауды амалсыз дәстүр ете отырып, азаматтық бастамадан аттай алмастан, оны түрлі діни рәсімдеумен әлгі пайғамбарлар мен құдайлардың «туылған күндері» арқасында жүзеге асырып келгені жасырын емес. Бірақ бәрінің астарында бәрібір астрологиялық негіз бен адамзаттық ұлы таным жатыр. Алайда, Күн-тәңірдің туылуы мен Жыл басының шатасқан көрінісі байқалады. Бұл тек қана түркі жұрттарының танымында барынша дәл сақталған. Түркілерде жыл басы көктем маусымының басы болып, түннің тоқырауы мен күн сәулесінің күш алуы ғана әлгі күнмен шамалас. Жаңажылдық тақырып дәуір сайын толығып, барған сайын байй түсуде. Бүгінгі жаңа жыл енді шығыстық аталып жүрген он екі циклдық айуандық сипатты да сіңіріп үлгерді. Азиялық халықтардың танымы бойынша жыл басы ақпан-наурыз айларын қамтыса, бүгінде ол байқаусыз түрде желтоқсан-қаңтар айларына ығыса бастады. Оған әлі Барыс жылының қысын қыстап үлгермесек те, 2011 жыл қаңтарын Қоян жылының басымен шендестіруді өзгелермен бірге құлшына қолдап отыруымыз мысал. Алайда, қытай, кәріс, жапан жұрттары бәрібір ол Жыл басының ақпан айында кіретіндігінен бас тартатын түрі жоқ, ал біз Наурыздың он төртіне кіретін Қоян жылын ерте енгізіп, ұлы мерекеміздің мәнін жалаңаштағанымызға мән бермей келеміз. Ескеретін бір жайт, әрбір мемлекет жаңажылдық бұл мерекені мейрамдағанымен, одан өз мерекелеріне нұқсан келтіріп жатқан жоқ, оны қалайда өз ыңғайлары мен елдік тұжырымдарына, салт-дәстүрлеріне бейімдеп жатады. Ал, біз бұл жағын әлі күнге ойлана қойған жоқпыз: ұлтшыл тарап жаңажылдық бұл дәстүрге жауыға қарағанымен, оны алмастыратын жоба ұсына алмай отыр; діншіл топтар арап-исламдық жол ұсынып, оған тыйым салуға үндейді; ал билік егемен елге тән ұлттың рухани мүддесіне сәйкес ерекшеліктерге ерік беретіндей шараға аяқ басар емес. Алайда, жаһандық дәстүрге қол сұғу бүгінгі қазақ түгілі түркі дүниесі жабылса да қолынан келмейтіні рас. Жаңажылдық бұл ебромерекеден атеистік-сталиндік қызыл империя да бас тарта алмады, одан керегін алып, өз рәсімін орнықтырды. Ендеше, бізге екі жолдың бірін таңдау қалмақ: бірі – кәзіргі жағдайға әбден көндігіп, әркімнің рухани қоқысының тұтынушысына айналу; екіншісі – жағдайды барынша өз болмысымызға бейімдеп, жаһандық үрдістің жетегіне еру. Десек те, қаншама дәйек пен дерек іздеп, Жаңа жылды жатыр­қа­ғанымызбен, кеңестік дәстүр арқылы сіңісіп, бүгінгі елдік жоралғыға ай­налған мерекелік рәсімнен құтыла аламыз ба? Мына қарқынмен мүмкін емес! Ендеше үлгіні әлгі шығыстық көршілерімізден ала отырып, жа­һандық үрдіске өз мазмұнымызды қайта жаңғырту жолына түскен абзал. Алайда, оны жалаң түрде қарадүрсін қолға алу абырой бермейді және халық қолдап кете қоймайды: оған ғылыми және тұшымды мифтік негіз бен шаруашылық рәсімдер жыйдасы(коллекция) керек. Соғым - Жылдың құрбаны Бүгінгі үрдіске салсақ, жаңа (жас) жыл қыста кіреді, ал қазақ ұғымы бойынша қыста «кәрі құда келіп әлек салады». Абай мұны айтқанда, қазақтың ғана емес кемінде бес мыңжылдық тегі бар танымға сүйеніп отыр. Ата қазақ жылды рухани-пәлсәпәлік жағынан бір біріне қарсы екі маусымға – қыс пен жазға бөлгенімен, тіршілік маусымын 4-ке жіктеген: жазғытұрым (көктем), жаз, күз, қыс. Әрбір жыл маусымы – 90 күннен тұрады, қалған бес күн «қонақ» аталған. Күні бүгінге дейін елдің батыс аймағы 90 күн қыспен 13-наурызда қоштасып, Наурыз мерекесін қарсы алып келеді. Мұның мәні – 14-наурыздан бастап Көктем маусымы кіретінін және ол жаңа жылдың басы екенін мойындаудан шыққан. Біз қарастырып отырған осы жайт бұдан 5-6 мың жыл бұрынғы, Алматының солтұс-батысындағы 170 шм жердегі Аңырақай тауындағы жартаста қашалған ежелгі суреттерде бейнеленген. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі тұлға бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы адамкейіпті киелі тұлға бері қарап тұр, бұл «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш, оның сол жағында әрі қарап, түндидарлы сайтанкейіпті - Ыңыр (Іңір – бұл қазақтарда күн батқаннан кейінгі кеш түскен уақытты білдіретін ұғым түрінде қалған); олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сиыр жылының 4 маусымы бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның астын ала мүйізі түскен, ауру да көтерем сиыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес түрде бейнеленген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам (кие) билеп жүр. Бұл – ежелгі наурыз мерекесі – сиыр жылының Наурызын мейрамдау емей немене?! Қазақтан (түркіден) басқа ешбір этноста Табиғаттың жыл маусымдарына қарай болатын құбылыстарын сипаттайтын атау жоққа тән: қыста Табиғат «қысылады»; жазда – «жазылады»; күзде – «күзеледі», ал көктемде – «көктейді»!!! Жоғарыдағы қыстың кейпін көрсетіп тұрған көтерем сыйыр Жылдың қартайған, өлер шағын да көрсетіп тұр: бар жоғалады, Кеңістік қысылады. Демек, қазақ танымындағы Қыстың кәрі бейнесі о бастан келетін дәйекке негізделген! Ендеше кәрі қыста Жылдың туылуын мерекелеуімізге жол болсын!.. Қыс – Жылдың өлер шағы, бұл аталық пайымды қазақтың «Соғым» рәсімінен көреміз. Әдетте жай ғана тұрмыстық сыйпаты болғанымен, бұл этнографиялық қана құндылық емес, қазақтардың дүниетанымдық, космогониялық танымының тұрмыстық деңгеймен ұштасуы болып табылады. Әдетте соғымға ірі мал сою рәсімі желтоқсан айынан басталады. Желтоқсанның он төртінен басталатын тоқсан күн қысқа соғым сойып әзірленетін әрбір қазақ отауы сойылған мал етін он екі мүшеге жіліктейді, боршалайды, тұздайды, сорықтырып кептіреді де қысқа сақтайды. Таңбалыда қашалған күздік семіз өгіздің қысқа соғым ретінде дайындығын да көрсетіп тұр. Кейде «Жіліктеме» рәсімі бойынша кедейлер бір малды он екі жілікке шақтап жіктейді де, өзара жеребе тастап, бөліске салады. Қысқасы, ірі малдың сойылуы тек қана қысқы күйбіңге әзірлік емес, мұнымен бірге «Жылдық құрбандық» рәсімі атқарылған ежелгі жоралғының болғандығын хабарлап тұр. Шын мәнінде, малдың етін он екі емес, мәселен жетіге, тоғызға,тіпті, жиырмаға да бөлуге болар еді ғой?! Малда он екі ғана емес, одан да көп жілік пен сүйек бар емес пе ?! Неге он екі жілікке жіктеледі? Мәселе – Жылдың он екі айының болатындығында, ал дәуірдің он екі жылға жіктеліп, бір мүше құрайтындығында, аспан әлемінің он екі шоқжұлдықдық құрылымында! Осы танымнан келіп, малдың мүшесі Жылдың мүшесіне шендестіріліп, «Соғым» рәсімі дүниеге келтірілген. Міне, осылайша «өлген» Жыл, қыста аппақ әруақ-қарға айналып, Наурызда жасыл шөп немесе жас төл ретінде Жыл болып туылады. Сондықтан қазақтар «өлген» жылдан аман құтылғандарына, Жылдың жаңадан «тірілгеніне» Наурыз («Ну ыр ыс» – бүгінгі таным бойынша: жас(ыл) ірі іс) рәсімін жасап, бір бірін құттықтайды. Сол себепті де, өткен Жылдан жай ғана құтылып қоймай, оның жақсы жалғасын алдағы жылға жалғау ырымын жасап, оған жасалған құрбан-соғымнан қалған сүр етті Наурызкөжеге қосады! Бұл – уақыттық айналым нышанын паш ету ғұрпы! Жылдық танымға араша керек Қорыта келгенде, бізден кәзіргі «қысқы» жаңа жылдан мазмұн жағынан бас тартып, түр жағын, яғни мерекелеу сыйпатын, оны ұлттық таным мен рәсімге икемдеуге әбден абзал: біріншіден, оны «жаңа жыл» емес, «жылсанақ мерекесі» атауды ресми мүмкін болмаса, ең болмаса қоғамдық негізде қолға алу; екіншіден, бұл мерекенің барлық жоралғысына қыстық мазмұн беру – Аяз атаны, Қаршақызды, тіпті, енді пайда бола бастаған Аяз баланы да қолдана жүріп, оларға қыстың кейіптері ретінде мән сіңіру; үшіншіден, «Соғым» ғұрпын бүкілқазақтық ауылдық деңгейден бүкілқазақстандық ауқымға шығара отырып, қысқы мерекенің ғұрыптық атрибутына айналдыра дәріптеу мен дамыту; төртіншіден, балаларға арналған кәзіргі «жаңа жылдық» шараларды Қысты қарсы алу жоралғысына айналдыру; бесіншіден, 1 қаңтарды Жыл басы емес, экономикалық-шаруашылық жылының басы ретінде корпоративтік түрде қарсы алуға икемдеу дәстүрін орнықтыру. Бұл шаралар кәзіргі талан-таражға ұшыраған құндылығымызды төрге шығарып, әрі жаһандық мәдени көшке өз көлігімізге мініп ілесуге мүмкіндік бермек. С.Әбдірешұлы, мәдениеттанушы