Ақыт ұрпақтарының репрессияға ұшырауы және Қалман Ақытұлы
Қалман (Ғабдүлманнан) 1911 жылы көрнекті ақын, ағартушы Ақыт Үлімжіұлы отбасында дүниеге келген, Ақыттың тұңғыш баласы. Қалман араб, парсы, шағатай, түрік, қытай, монғол тілдерін жетік меңгерген. Ғазез қажы:«Ақыт балалары ішінен тұңғыш ұлы Қалманға жауапты істерді сеніп тапсырып, қоғамдық істерге араласып, өзі қазылық қызметте жүргенде елдегі дау дамайлы істер кезінде адамдармен қарым-қатынас орнатуда аталы-үлгілі, шешендік сөздерден тәлім алуына әкесі Ақыттың ықпалы барлық ұстаздарынан да басым болды. Әкем бір жағынан Қалманды оқытып, тәрбиелесе, енді бір жағынан алдына келген дау-шарға кесім жасағанда жанына отырғызып, хатшылық істерді тапсырып, көзі тірісінде қоғамдық жұмыстарды үйренуін қадағалады» дейді. Қалман жас кезінен көне – жаңа араб жазуларын меңгерген, би шешендердің сөздерін жатқа айтып, сөзге шешендігімен, зеректігімен көзге түскен, өзі де көптеген өлеңдер шығарады екен. Қалманның талантын байқаған Алтайдың сол кездегі губернаторы Шәріпқан Көгедаев 1935 жылы Қалманды Сарысүмбеге шақыртып, Алтайдағы «Махма-и шариа» (шариғат істері бойынша дау дамайларды шешетін құқықтық ұйымның) мекеменің төрағасы етіп тағайындайды. Осыдан бастап Қалман әкесінің көзі тірі кезінде «қазы» аталып кетеді. 1937 жылдан бастап Қалман әкесінің шақыруымен Алтай аймағы жергілікті хұқық қорғау ұжымы төрағасына көмекші болады. Бұл кездері елдің жағдайы аса ауыр аласапыран, аумалы-төкпелі қиын заман еді. Әкесі Ақыттың «Менің Қалманым сияқты 7 жасында Құран аударған ұлды қайсың таптыра алдың» дейтін сүйікті ұлының бірі, Қалман ұлт-азаттық көтеріліс бастап, халық үшін жан берген, Үрімші түрмесінде азапталып, өлтірілген. Осы күні Түркияда тұратын Дәлелхан Жаналтай «Қиын заман – қиын күндер» еңбегінде: «1942 жылы Рақат Халелтәйжіұлы, Қалман Ақытқажыұлы бастауында көтеріліс жасалды» деп көтерілістің басталу себептеріне тоқтала отырып, Қалманның Шығыс Түркістанды азат етуге тікелей араласып, көтерілісті бастаушылардың бірі болғанын айтады. Қалманның Үрімші түрмесінде жазылған: «Толғау», «Көшпенділер жыры», «Сұлу сурет», «Қыран құс», «Жоқтау»(әкесіне арнаған), «Қыз қуар», «Қыр тұрмысы», «Мұңды қалам», «Ей халқыңның панасы» т.б. шығармалары сақталған. Қалман екінші рет түрмеде отырғанда қытайдың әйгілі әдебиеттанушы, киножұлдызы актер, режиссер, драмматург, өнер қайтаткері Уаң Уи Имен бір камерада отырған екен. Осы қытай досы Уаң Уи И Қалманның «Көшпенділер тұрмысы», «Қыран құс», «Қыз қуар» өлеңдерін Қалманның айтып беруімен қытай тіліне аударып, алып кетіп, түрмеден шыға сала қайта өңдеп, 1956 жылы «Көшпенділер жыры» деген атпен, Пекинде 15 мың тиражбен, қытай тілінде, кітап етіп шығарады. 1988 жылы 30 мартта «тағдырлас досым – Қалманды еске алғанда» мақаласында, Уаң Уи И Қалман өлеңдері туралы былай дейді: «Бұл өлеңдер... сахара (дала авт.) тұрмыс көріністерін суреттейді. Сондай-ақ туған елі мен жеріне деген сағынышы мен шексіз сүйіспеншілігі бейнеленеді екен. Мен осындай қарапайым, адамды тебірентерлік өлең текстерін қолма-қол жазып алдым... Мен осы өлеңдерді естігеннен кейін, Қалманның айтып-айтпай нағыз дарынды сахара ақыны деген атқа лайық екендігін түсіндім, ол өлеңді уақиғалығымен, лирикалығымен, керемет табиғи түрде қабыстырады, осыншама сезімге бай осы өлеңдер, менің қазақ ұлтының көшпенді тұрмысына болған әуесімді қозғады. Бұл өлең Қалман екеуміздің екі жылдық абақтыдағы тұрмысымыздың гауһары саналады» дейді. Сонымен қатар Уаң Уи Идің «Көшпенділер жырының» баспадан шығуына толықтама» атты мақаласы бар.
1935ж. Алтайдың Көктоғай ауданында көрнекті ақын Ақыт отбасында дүниеге келген Мәстура Ақыттың 11 қызының ішіндегі ең кенжесі. Ғазез Ақытұлының айтуынша әкесінің бірінші әйелі түскен жылы қайтыс болған, кейінгі жұбайы Кәмпиттен
5 бала болған, ол да қайтыс болған. Одан кейін алған Боқай да, жыл уағына жетпей қаза болған. Ақыт әкесі Үлімжінің ағасы – Шүмектің Қырдасын деген баласы өлгеннен кейін, Қырдасынның кіші әйелі Мәликемен некелеседі. Мәлике мен Ақыттан Мәстура деген қыз туылғанда елдің жағдайы ауыр еді. Шыңжаң губернаторы Яң Зың Шын қазақтар тұратын Шығыс Түркістан жерін милитаристік жолмен дара билеп, қазақтарға өте ауыр зардаптар әкелді. Одан кейін Шэн Ши Цай билігі қазақтарды қырғынға ұшыратқандықтан қазақтар ата-қонысын тастап, босқын болып елден кетуге мәжбүр болды. Осы құбылыстар әсерінен Шыңжаң қазақтары Тибет, Гималай тауларын бетке алып, туған елден қоныс аударып Үндістан, Пәкістанға кетуге мәжбүр болады. Қанды көш әсерінен, аштықтан, ауа райына көндіге алмаудан Пәкістан, Үндістан жерлерінде қазақтар қырылды. Осы құбылыс жайында Лиас Годфрей “Казахский исход” атты еңбегінде, Қытай жерінен Наймандар мен Керейлердің Тибет тауы арқылы Индияға қоныс аударуын антикоммунистік позиция, деп түсіндіріп, Шығыс Түркістан мен Орта Азия елдеріндегі қазақ қоғамында орын алған саяси, тоталитарлық режимді терең сынады. Прайс Филипп “Великий казахский подвиг” атты еңбегінде Синьцзяннан босқын болған 20 000 қазақ отбасының аса ауыр күндерді өткізіп, Индияға келу құбылысының өзі, қазақтардың “Еркін әлем” үшін коммунизмге қарсы күрес жолындағы ұлы ерлікке қосылған үлес деп бағалау керек” деп есептеді (Омарова Г.С. Қазақ диаспорасы: философиялық талдаулар. Karatay KONYA – TURKIYE: «Bahcibanlar basim san. A.S.» 2011. -191.). Бұл құбылыстар осы қанды көштен тірі қалғандар: Х.Алтай, Д.Жаналтай, Х.Оралтай, Х.Ғайратолла т.б. еңбектерінде тарихи көштің шындығы терең айшықталды. Қытай жерінен шыққан қоныс аударушы қазақтар Тибет, Такламакан шөлі, Үндістан, Пәкістан т.б. жерлерде аштан, аурудан, ауа райына көндіге алмай қырылып, тірілер Түркия мемлекетіне келіп қоныстанады. Шыңжаңдағы қытай езгісіне шыдамаған қазақтар Бәйтік тауын жағалай Баркөл, Құмыл асып, Қытайдың Ганьсу, Чинхай провинцияларына көшіп кетеді. Тибет тауы арқылы Үндістан, Пәкістан жерлеріне қоныс аударғалы жатқан елмен бірге ел басына күн туған кезде Ақыттың әйелі Мәлике бір баласымен елді тастап кетуге мәжбүрлі түрде бел байлап, екі жастағы Мәстураны Ақытқа аманат етіп қалдырады. 1938 жылы елдің жағдайы түзелмей, қайта онан сайын қиындағандықтан 2 жастағы Мәстураны бағып-қағу, аман алып қалу сол кездегі аласапыран заманда Ақытқа шын мәнінде қиын болды. Сондықтан, Ақыт Мәстура қызын сол кезде елден кетуге бел байлаған Жота қажының баласы Кәріштәй деген молла кісі мен оның әйелі Әлдибопаға аманат етіп тапсырып тұрып: «Құдай алдына дейін саған аманат, аман болса адам қылып өсіріңдер, үлкейгенде өзі таза адал адамға ұзатарсың, қияметте қолыңнан аламын” деген екен. Гоминдан үкіметі 72-ге қараған шағында, қарт ақын Ақытты жантүршігерлік қинаумен азаптап, қорлап, өлтіргеннен кейін оның туған туыстары мен балаларын ұстап Үрімші түрмесіне қамайды. Қытайда «Мәдени төңкеріс» жылдары Ақыт ұрпақтары, туыстары түгелдей қырғынға ұшырайды. Ақыт қайтыс болғанда оның 13 ұл, 11 қызы бар еді. Ақыттың азамат ұлдары: Қалман, Нұриддин, Абдулхафиз, Мақаш, Нұриддин, Ғазиз т.б. балаларына «ұлтшыл» деген айып тағылып, Тарым еңбекпен түзеу лагеріне айдалған. Қалман 1958 жылы Ақыттың басқа ұлдарынан гөрі қатаң жазаға кесіліп, көтеріліс бастағандықтан Үрімші түрмесіне қамалып, 1966 жылы Үрімші түр-
месінде ауыр азап шегіп қайтыс болады.
Алыс шетелге қоныс аударушы көшке ілескен Ақыттың әйелі Мәлике Тибет тауы бөктерінен өтіп, Пәкістанға жеткеннен кейін, ауа райына көндіге алмай, ауырудан қайтыс болған. Ал, Кәріштай мен әйелі Әлдибопа, Мәстураны алып отбасымен асқан қиыншылықтарды бастан өткізіп, құр жаны Пакистанға қиындықпен әзер жеткен екен. Пакистанда 12 жыл тұрғаннан кейін, Елісхан батыр, Зайып тәйжі т.б. бастаған көшке ілесіп, Мәстура Түркия жеріне келіп қоныстанған. Бұл кезде Мәстура апа 12 жаста екен. Мәстура өзінің шын мәніндегі әкесінің Ақыт, шешесінің Мәлике екенін 16 жасында, дін адамы, имам Ағзам молланың баласы Бидахметке тұрмысқа шығарында ғана білген екен. Ағзам молла Ақытпен жақсы таныс, дос адамдар екен.
Ғазез Тарым еңбекпен түзеу лагерінен 21 жылдан соң 1979ж. 56 жасында, отбасына оралған. Ғазез Ақытұлы – Мемлекеттік ислам қоғамының мүшесі, дінтанушы ұстаз, ақын-жазушы – 89-ға қараған шағында қайтыс болды. Ғазез араб, парсы, түрік т.б. тілдерді меңгерген жалпы қазақтан Құран Кәрімдегі ғылыми негіздерді ең алғаш ғылыми айналымға енгізуге ат салысқан діни қайраткер. Ақыттың Мақаш, Абдулхафиз, Нұриддин т.б. балаларының бәрі араб, парсы, шағатай, түрік тілдерін меңгерген екен. Ақыт балаларының медреседе білім алуына мүмкіндік жасап қана қоймай, сол кездегі заманның қиындығына қарамастан балаларына Қашқардан арнайы «дамолла» деңгейіне жеткен, терең білімді мұғалім Мұхаммед Имин дамолла хазіретті алдырып, балаларын
4 жыл оқытады. Имин Ақыт балаларына араб, парсы, түрік тілін үйретіп, әсіресе сол кездегі белгілі болған Құран тәфсирлері, атақты Хадис кітаптарын, Шығыс елдері мен Түркияда шыққан кітаптарды оқытады. Сол кездері білімді адамдар аз болғаны белгілі. Ал, Ақыттың барлық балалары сауатты болған. Оның ішінен Қалман әкесімен бірдей медреседе сабақ беріп, Құранды тікелей аударып, ағартушылық, қазылық қызмет атқарды. Қазақстанда дүниеден өткен Мақбиба Қалманқызы, көзі тірісінде жас кезінде әкесі Қалманның бірнеше рет түрмеге отыруынан жас өмірі өте ауыр, қиыншылықта өткендігін ауыр күрсіне әңгімеледі. Ақыттың Мақаш, Нұриддин, Абдулхафиз т.б. ұлдары өлең шығаратын, шешендік сөздерді білетін, көзі ашық көкірегі ояу өте сауатты жандар екен. Ғазез қажы: «Қалман күні бүгінге дейін ақталған жоқ. Әр адамның өзіндік бір көзқарасы болады ғой. Менің өз көзқарасымда Қалман обалды болып өмірден ерте кетті - деп ойлаймын. Өйткені, Қалман өз кезінде «солшыл саясатқа» атап айтқанда: «коллективтендіру» идеясына наразы еді. Бірақ, амал бар ма? ақыры түрмеде дүние салды. Қайран, есіл Аға!» дейді. Мәстура апай қазіргі кезде Түркияда тұрады, Мәдина, Мүшіррет, Суна, Айшагүл, Фатима секілді алты қыз, Абдулла Жафар мен келіні Зейнептен Рукие-Ипек, Огуз-Фарук, Жиһан-Төре Ұшар атты ұл-қыздарды өсіріп, ұлын ұяға, қызын қияға ұшырып, өсіп-өнген отбасы. Асылдан туған текті ұрпақтар әкеден айрылып қамықпай, әке жолын қуып шығармашылықпен айналысып, ғылыми еңбектер жазып, жас ұрпақты адалдық пен әділ, иманды болуға тәрбиеледі. Ақыттың немересі Абдолла Жафар Ұшар атасы Ақыт Үлімжіұлы шығармаларының 2 томдық толық жинағын 2011ж. қазанда бауырлас ел Түркияның Кония қаласында 6000 данамен басылып шығуына демеушілік жасады.
Алыс шетелге қонысаударушы қазақтардың суреттері Қ.Ғайратолланың «Алтайдағы қанды күндер» деген еңбегінен алынды.
Гүлнар ОМАРОВА,
философия ғылымдарының
кандидаты