«Ақ жол» – қазақтың ХХІ ғасырдағы «Алаш» партиясы

Азат Перуашев, «Ақ жол» партиясының төрағасы:   – Азат Тұрлыбекұлы, cіздің «Ақ жол» демократиялық партиясының тізгінін ұстағаныңызға да бір айдан асыпты. Шыны керек, осы бір айдың ішінде партияның төңірегіндегі түрлі әңгіме өрши түспесе, бәсеңсіген жоқ. Бұл немен байланысты деп ойлайсыз? – Біріншіден, өзіңіз байқап отырғандай, соңғы бір айдың ішінде Қазақстанның саясат сахнасындағы ең көп талданған, талқыланған тақырып «Ақ жол» партиясы болды. Бұқаралық ақпарат құралдарын алып қарасаңыз да, интернетті, әлеуметтік желілерді шолып шықсаңыз да – осыған көзіңіз жетеді. Бұл нені көрсетеді? Бұл – партияның танымалдығы мен беделінің арқасы. Жұрт «Ақ жол» туралы, партиядағы үлкенді-кішілі өзгерістер туралы ұдайы ха­бардар болып отырғысы келеді. Ал таны­малдық пен беделдің артында біздің саяси ұстанымдарымызды қолдайтын үлкен әлеу­меттік топтар, партияның тағдырына бейжай қарамайтын қарапайым халық тұр. Екіншіден, саясатта аяқтан шалып, етек­тен тартуға үйренген, соны кәсіп қылып ал­ған неше түрлі топтар мен тұлғалар жетер­лік. «Ақ жолдың» ел арасындағы күн санап өсіп келе жатқан беделі солардың ұйқысын қашыруы мүмкін. Түрлі алыпқашпа әңгіме­лер солардың «туындысы» болар. – Олар сізді де аяп жатқан жоқ қой... – Мені қайтіп аясын? Жаңа толқынды олар цунами сияқты көреді ғой. Жаңалық атаулыдан өлердей қорқады. Осы 20 жыл­дың ішінде олар Қазақстанның саясат сах­на­сын өз меншіктеріне өткізіп алған. Ол жерге жаңа буынның, жаңа көзқарастың адамдарын мейлінше жібермеуге тыры­сады. Не істейсіз, ұлы Абай атамыз айтқандай ақыры осы «соқтықпалы, соқпақсыз жол­ды» таңдап алдық екен, шыдауымыз керек, шыңдалуымыз керек. Бүгін саясатпен сен айналыспасаң, ертең саясат сенімен айна­лы­сады. – Сіз келе салысымен «Ақ жол» партиясының төңірегіне  кәсіпкер­лер жаппай топтасып жатыр деген болжам бар... – Бұл болжам емес, шындық. Қазірдің өзінде, менің білуімше, 1000-ға тарта кәсіп­кер партияға кіруге өтініш берген. Бұл –  мақтанғаным емес, менің «Атамекендегі» жемісті жұмысымның да нәтижесі болса керек. Ең бастысы, «Ақ жол» партиясына мү­шелікке өтініш білдіргендердің басым көпшілігі – шағын және орта бизнестің өкіл­дері. Өздерін өздері жасаған, аяғынан тік тұрған, елдегі орта тапты қалыптастырып отырған жігерлі азаматтардың партияға көптеп келуі, сөз жоқ, біз үшін қуаныш. – «Ақ жол» партиясының VIII съезінде сіз партияны «Алаш» партиясының, алашордашы­лар­дың бүгінгі ізбасары деп бағала­дыңыз. Тым асыра айтқандық емес пе? – Керісінше, біз осы пайымды жеріне жеткізіп айта алмай жүрміз. Менің ойымша, «Ақ жол» партиясы қазақтың ХХІ ғасырдағы «Алаш» партиясы болуы тиіс. Кім не десе, о десін,  Алашорда тарихы – азат елдің өт­кен тарихы. Мұны естен шығармауға тиіс­піз. «Сен өткенге топырақ лақтырсаң, бола­шақ саған тас атады!» Әлихан Бөкейханов өзінің «Қазақтың тарихы» деген еңбегінде: «Өзінің тарихын жоғалтқан жұрт, өзінің тарихын ұмытқан ел қайда жүріп, қайда тұрғандығын, не істеп, не қойғандығын білмейді, келешекте басына қандай күн туашағына көзі жетпейді. Бір халық өзінің тарихын білмесе, бір ел өзінің тарихын жоғалтса, оның артынша өзі де жоғалуға ыңғайлы болып тұрады», – деп жазады.  ХХ ғасырдың басында бар қазақтың қам­қо­ры­­на, сүйенішіне айналған «Алаш» партиясының саяси тұжырымдамасына, ала­шордашылардың саяси өмір жолы мен қызметіне қарап отырып, сол дәуірдегі сая­си, экономикалық, әлеуметтік мәселелердің бүгінгі таңда да өзектілігін жоймағанын байқайсыз. ХХ ғасыр басындағы қазақ хал­қының дербес ел ретіндегі тағдыры, тарихы, мемлекеттік дербестігі, жері мен шекарасы, тілі мен діні туралы мәселелер арада ғасырға жуық уақыт өтсе де, күн тәр­ті­бінен түскен жоқ. Ал осы айтылған мәсе­ле­лердің бәрі де «Ақ жол» демократия­лық партиясының саяси тұжырымдама­сын­да, бағдарламасында толықтай қам­тыл­ған, зерттелген, зерделенген. «Ақ жол» партиясының бүгінгі ұстанымы да ғасырлар бойы еліміздің егемендігі, ұлтымыздың еркіндігі үшін жан алып, жан беріскен ата-бабаларымыздың, әкелеріміз­дің аманатымен ұштасып жатыр. Саяси ұстаным тұрғысынан алғанда да, «Алашпен» біздің мақсатымыз үндес. «Ақ жол» партиясының кредосы да – либера­лизм. Жеке азаматтың қабілет-қарымын, мүмкіндіктерін ашудың бірден-бір жолы – осы либерализм. Әзірге адамзат баласы бұдан артық идея ойлап таба алған жоқ. – Әлихан Бөкейханов туралы айтып қалдыңыз. Қалай ойлайсыз, Алаш көсемі Ә.Бөкейхановтың тарихи тұлғасына нақты баға берілді ме? – Бір тарихи құжаттардан оқығаным бар. Голощекин «Қазақтар Қазақстанды қалай басқару керектігі туралы менен емес, Мәскеудегі Бөкейхановтан ақыл сұрайды» дейді екен. Оның халық тарихын­дағы рөлін осыдан-ақ аңғара беруге бола­ды. Жалпы, біз Бөкейхановты ғана емес, қазақ халқы­ның азаттығы мен бостандығы жолында күрескен барлық қайраткерлерді төбемізге ту етіп көтеруге тиіспіз. Сонымен қатар мен Лондонда жүрген кезде 1845 жылы жазыл­ған Шоқан Уәлиханов туралы мақаланы кезіктірдім. Ағылшындар Шо­қан­ның орыс империясына қызмет ететінін біле тұра, оның білімі мен мәдениетіне тәнті болған­дарын жазады. Әлихан болсын, Шоқан болсын – туған халқының болашағы үшін еңбек еткен қайраткерлер. Біз де осы арыс­тарымыздың есімі мен ісін ұлықтау мақса­тын­да нақты іс-қимылдар жасайтын бола­мыз. Өздеріңіз ол мәселелердің куәсі бола­сыздар. – Кешіріңіз, сөзіңізді бөлейін. Соңғы кезде Ақтөбеде, Балқашта болған жағдайлардың да әлеумет­тік сипаты бар емес пе? Осы оқиға­ларға қатысты саяси партиялар неге жұмған аузын ашқан жоқ? – Себепсіз салдар жоқ. Әрине, Ақтө­бедегі, Балқаштағы жағдайлар бізді де алаңдатпай қоймайды. Біз биліктің ресми түсініктемесін естідік. Қаза болғандардың ағайын-туғандарының да пікірінен хабар­дармыз. Бірақ, қандай жағдай болмасын, оған ат қойып, айдар тағып, біржақты пікір айтуға болмайды деп ойлаймын. Оның ақ-қарасын ажырату – тиісті құқық қорғау ор­ган­дарының, арнайы қызметтердің, соттар­дың шаруасы. Бұл оқиғалардың артында, мен жоға­рыда айтқандай, қылмыстық, діни, әлеу­мет­тік және тағы басқа түрлі қайшылықтар жатуы мүмкін. Мемлекеттің, қоғамның мін­деті – сол кемшіліктердің түп себебін анықтап, жою, алдын алу, болдырмау. Бұл – бір күнде пайда бола салған нәрсе емес. Әрине, жағдайдың ушығып кетуіне жергі­лікті жердегі биліктің де кінәлі екені даусыз. Өңірдегі әкімқаралардың халықтан алыстап кеткендігі, олардың өздерін жарты құдай сезінетіні, елдің әлеуметтік жағдайын түзеу­ден гөрі өздерінің әлеуметтік жағ­дайын түзеуді жөн көретіні – айтылып, жа­зылып жүрген жайт. Жасыратын дәнеңе жоқ. Ең қатерлісі – қоғамда қордаланған түрлі про­бле­малар терең әлеуметтік сипат алып барады. Қазақтардың өз арасындағы діни бөлінушілік, үлескерлердің шешімін таппа­ған проблемалары, жастардың ара­сындағы жаппай жұмыссыздық күні ертең наразы­лық­тың ошағына айналмасына кім кепіл? Қысқасы, жаңағыдай келеңсіз оқи­ғаларды болдырмау үшін билік те, қоғам­дағы ық­пал­ды күштер де алдымен әлеу­меттік, діни, рухани проблемаларды шешу­ге жұмылуы керек. – Сіз Қазақстанның «Атамекен» одағы» ұлттық экономикалық палатасының басқарма төрағасы болдыңыз. Әлеу­меттік бағытта билік, Үкімет тарапынан жасалып жатқан іс-шара­­ларға қысқаша көзқарасы­ңызды білдірсеңіз... – Әрине. Түк жасалып жатқан жоқ деп, ауызды құр шөппен сүрте беруге де бол­майды. Мемлекет тарапынан қолға алын­ған іс-шаралардың барлығын да Елбасы­мыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың өзі жеке бақылауында ұстап отыр. Соңғы жыл­дары индустриялық-инновациялық бағ­дарлама, «Бизнестің жол картасы-2020», шағын және орта бизнесті, аграрлық сек­тор­ды қолдауға бағытталған іс-шаралар, «100 мектеп, 100 аурухана» бағдарламасы, «Дипломмен – ауылға!» тәрізді әлеуметтік жобалар аймақтардағы экономикалық, әлеуметтік мәселелердің бірқаншасын ше­шіп берді. «Атамекен» одағы» ұлттық экономика­лық пала­та­сының жетекшісі ретінде мен осы бағ­дарламалардың барлығының қабылданып, жүзеге асуына тікелей қатыс­тым. Кей жобаларға бастамашы да болдық. Әсіресе  шағын және орта бизнесті, аграр­лық сек­торды дамыту мен кәсіпкерлікті қолдау бағытында біз орасан күш-жігер жұм­саға­нымызды атап айтуға тиіспін. Айна­лып келгенде, қарапайым адамдардың тұрмыс-тіршілігі, денсаулық жағдайы мен білім деңгейі, мәдени-рухани жетілуі эко­но­ми­калық фактормен тікелей байланысты. Же­тіл­ген ұлттық экономика отандық өнер­кә­сіптің, өндірістің еселеп артуына жағдай туғызады. Экономикалық протекционизм дегеніңіз – осы. Және бұл экономикалық саясат, ең алдымен, экономиканың нақты саласына бағытталуы тиіс. Әсіресе эконо­миканың жас, аяғынан енді тұрған салала­ры осы саясатқа аса зәру. Жаңа айтып өтке­німдей, шағын және орта бизнес пен ауыл шаруашылығына мұндай көмек ауадай қажет. Экономикадағы осындай ұстаным ішкі нарықты шетелдік бәсекеден мейлінше қорғап отыру мүмкіндігін де туғызады. Өне­ркәсіп пен өндірістің үздіксіз өсімі ха­лық­­тың әл-ауқатының жақсаруына септігін тигізеді. Әл-ауқаты жақсарған елдің ден­саулығы да, білімі мен өнері, мәдениеті де қарыштап дамиды. Мұндай жағдайда ұлттың ішкі рухы өздігінен-ақ көтеріледі, халықтың ішкі потенциалы кеңінен ашыла­ды. Мұны «Ақ жол» партиясының басты сая­си, экономикалық, әлеуметтік ұстанымы деп қабылдасаңыз да болады. –  Осы ретте, қалай ойлайсыз, Қазақстан Үкіметі дағдарыстан лайықты шыға алды ма? Қазіргі Үкіметтің дағдарыстан кейінгі қызметін қалай бағалайсыз? – Ақиқатын айту керек, Үкімет дағ­да­рысқа қарсы іс-қимылды батыл әрі сауатты жүргізе білді. Қазақстан әлемнің басқа ел­дері сияқты дағдарыстың зардабын еселеп тартқан жоқ. Біз үшін әлемдік қаржы дағда­рысы мейлінше ауыр өтті деп ойламаймын. Қазақстан Үкіметінің дағдарысқа қарсы бағдарламасын сынайтындар көп. Деген­мен біз әр нәрсенің жақсы жағын да көріп, лайықты бағасын беріп үйренуіміз керек емес пе?! Мысалы, дағдарыстан кейін әлемнің көптеген елінде банк секторы, ипотекалық жүйе мүлде күйреді, күйзеліске ұшырады. Бюджет шығындары дереу қысқартылып, мемлекет те, азаматтар да «үнемдеп» өмір сүруге көшті. Қазақстандағы дағдарысқа қарсы бағдарламаның уақы­тын­да қабылдануы біздің тағдырымызды шешіп берді. Әйтпесе, бір қарағанда, Қа­зақстан әлемдік қаржы нарығына кіндігінен байланған ТМД елдерінің ішіндегі бас мемлекет еді. Батыстағы қаржы дағдарысы біздің экономикамызды оп-оңай қиратып кететіндей көрінген. Алайда Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев айтқандай, біз дағдарысты өз пайдамызға жаратып, кері­сінше, дағдарыстан дамуға бет түзедік. Банк секторы, ипотекалық құрылыс пен несие, аграрлық сектор мен шағын және орта бизнес дағдарыстың салқынын қалай сезінсе, мемлекеттің қолдауын да солай сезінді. Ұлттық қордан бөлінген қомақты қаражат, бейнелеп айтқанда, жыртығымыз­ды жамауға ғана емес, Қазақстан экономи­касында жаңа құрылымдық өзгерістер жасауға жол ашты. Әрине, мен бұл жерде мадақтың бәрін Үкіметтің басына үйіп-төккелі отырған жоқпын. Бізді дағдарыстан алып шыққан ең басты нәрсе – қарапайым еңбек адамының төзімділігі мен жанкештілігі деп санаймын. Ал Үкімет атқаратын жұмыстар – әлі де шаш-етектен. Үкіметтің жыл сайын­ғы, тоқсан сайынғы жоспары, уәделері, түп­тің түбінде жоспар, уәде күйінде қалып қою қаупі де жоқ емес. Қазақстандағы бас­ты кіріс көзі мұнай шикізаты екені ешкімге де жасырын емес. Біз қазір жыл сайын 75-80 млн тоннадай мұнай өндіреміз. Өкінішке қарай, мұнай өндіру мен өңдеу саласында өзіміздің ішкі қажеттілігімізді өтейтін дең­гейге жете алмай отырмыз. Жоғары октан­ды бензиннің өзін әлі күнге Ресейден ала­мыз. Соңғы он жылдықта Қазақстан эконо­микасы басқа  көрші елдерге қараған­да жоғары  өсім беріп келеді. Биылғы жыл­дың алты айында жалпы өсім 7 пайыздан асып отыр. Солай болғанмен, біздің тағдырымыз әлі де мұнай мен металдың халықаралық нарықтағы бағасына тәуелді.Сөзіміз дәйекті болу үшін тағы мынадай деректер келтіре­йік. Дүниежүзіндегі дамыған мемлекеттер­дің экономикасының бір тірегі – шағын және орта бизнес. Аяғынан тік тұрған ша­ғын және орта бизнес әлемдік нарықтағы дүмпулерге, мысалы, мұнай мен металдың бағасына тәуелді болмайды және белгілі бір дәрежеде мемлекеттің экономикасын тұрақтандыруға себін тигізеді. Дамыған мемлекеттердегі шағын және орта бизнестің пайыздық үлесі әдетте орасан болады. Мәселен, АҚШ-тың өзінде шағын және орта бизнестің жалпы ішкі өнімдегі пайыз­дық үлес салмағы  70 пайыз. Ал бізде 20 пайыздан да аспай­ды. Оның есесіне бізде шағын және орта бизнестің дамуына кедергі жасап отыр­ған «спецификалық», қолдан жасал­ған кедер­гілер көп. Ол деге­ніңіз – әкімшіл-төрешіл­дік, коррупция, түр­лі заңсыздықтар және т.б.  Соның кесірінен біз «қолда бар алтын­ның қадірін білмей отырмыз». Өз азамат­та­ры­мыз­ды, сауатты, сапалы адам капита­лын лайықты пайда­ланып отырған жоқпыз. Айтпақшы, көп ұзамай дағдарыстың екінші кезеңі қайта айналып соғуы мүмкін. Оған Үкіметтің «А» және «Б» жоспарлары тойта­рыс бере ала ма? Біз экономикадағы кез келген кездейсоқ сілкіністерге, қиындық­тарға толық дайын­быз ба? Үкімет осы сұрақтарға да жауап беруі керек. – «Адам капиталын лайықты пайдаланып отырған жоқпыз» деп айтып қалдыңыз. Дұрыс. Бірақ бізде адам капиталын пайдалан­бақ түгіл, ауыл қазақтарын «әлеуметтік аутсайдерлер» дейтін пікір де бар ғой... – Адам капиталының сапасы, айналып келгенде, денсаулығының түзулігімен және білімінің деңгейімен өлшенеді ғой. Сөз жоқ, ТМД мемлекеттерімен, Шығыс Еуропа елдерімен салыстырғанда біздегі денсаулық сақтау, білім беру саласында ілгерілеу бай­қалады. Оны атап айтуымыз қажет. Деген­мен аталған екі сала да үздіксіз жетілуді, жаңаруды талап етеді. Еңбекті қорғау, ден­саулықты сақтау, білімді жетілдіру сапалы адам капиталының негізгі алғышарттары болып саналады. Сондықтан біз денсаулық сақтау мен білім беру саласына қаражатты аямауымыз қажет. Бір ғана мысал, Батыс елдерінде білім беру саласына жалпы ішкі өнімнің 6-7 пайызын жұмсайды. Бізде бұл көрсеткіш – 3,5 пайыздың көлемінде. Демек, бұл да ойланатын мәселе екені айқын. Біздің дәрігерлеріміз де, ұстаздарымыз да білімді, білікті мамандар. Бұл сала тек мем­лекет тарапынан жасалатын нақты, кешенді реформаларды ғана күтіп жатыр. Екіншіден, ауыл қазақтары – «әлеуметтік аутсайдер­лер» емес, олар өз елінің нағыз патриоттары, жанкешті, еңбекқор азаматтары. Мен елге жиі шығамын. 90-жылдардың басында аса ауыр жағдайды бастан кешкен ауыл, аграрлық сектор қазір аяғынан тік тұрды деп айтса да болады. Осыған көңіл қуанады. Қазіргі уақытта елдегі мал басы Кеңес Одағы тараған тұстағы мал басының санына жуықтап қалды. Екі қолға бір күрек тапқан ағайын өз тіршілігін жасап бағуда. Мемлекет тарапынан аграрлық секторға бөлінген қомақты қаражаттың арқасында көптеген шаруашылықтың қаржылық, әлеуметтік жағдайы жақсарған. Алайда  бұл әлі де аз. Ауыл халқы әрдайым көмекке зәру. Түптің түбінде, ғасырлар бойы дискри­минацияға ұшырап, қағажу көрумен келген туған халқымыздың, ауыл қазақтарының мәселесін біржолата шешу керек. Үшінші­ден, ауылдағы қаракөз қандастарымыз да жаһан­дану кезеңіндегі технологиялық, индустриялық өзгерістерге бейімделуі ке­рек. «Қазақтың Отаны – тек ауыл» деген стереотиптен арылатын кез жетті. Біздің ұлтымыз жаңа дәуірдегі урбанизациялық процестердің көшінен қалып қоймай, ХХІ ғасырда толған, толысқан интеллектуалдық ұлт деңгейіне көтерілуі тиіс. Біздің «Ақ жол» партиясының басты мақсат-мұраттарының бірі де – осы. Осы бағытта біз талмай, күні-түні жұмыс істейтін боламыз. – Азат Тұрлыбекұлы, сіз үнемі елдегі түрлі маңызды оқиғаларға ашық, бүкпесіз ойыңызды білдіріп жүресіз. Мұхтар Әблязовтың қылмысына қатысты, өткендегі Қорғастағы келеңсіздіктерге байланысты батыл пікір айттыңыз... – Мен ешқашан ешкімнің алдында өз позициямды, өз көзқарасымды жасырып қалған емеспін. Және кез келген нәрсеге баға бергенде мүмкіндігінше әділ, шынайы баға беруге тырысамын. М.Әблязовқа қатысты пікірімнен айныған жоқпын. Олар өз Отанын алдап, сатып кеткен қылмыскер­лер. Қылмыскер ерте ме, кеш пе тиісті жазасын алуы тиіс. Қорғастағы жағдай еліміздегі құқық қорғау, заң органдарында да олқылықтардың бар екенін көрсетіп отыр. Бұл оқиғаға қатысты да заң шеңбе­рінде әділ де лайықты шешім шығарылуы керек. – Парламент сайлауы қашан өтеді деп ойлайсыз? Егер мерзімінен тыс өтетін болса, саяси күреске дайынсыздар ма? – Бұл сұраққа мен өз көзқарасымды білдіргенмін. Парламент сайлауы уақытын­да өтуі тиіс. Ал мерзімінен бұрын өте қалған жағдайда, басқа партияларды қайдам, біз сақадай саймыз. Бірінші сұрағыңызға айт­қанымдай, «Ақ жол» – белгілі бір саяси нау­­қанда ғана төбе көрсететін партиясымақ емес. Толыққанды, беделді саяси күш. Фран­­цияның ұлы перзенті Шарль де Голь «Әрдайым ауыр жолды таңда: ол жолда саған қарсылас кездеспейді» деген екен. Қандай жағдай болмасын біз өз көздегені­мізге жетеміз! – Мазмұнды әңгімеңізге рақмет. – Рақмет. Сұхбатты пайдаланып, бар­шаңызға, «Алаш айнасы» газетінің оқыр­мандарына Рамазан айында бақыт пен бере­ке тілегім келеді. Ниеттеріңіз қабыл бол­сын!  

Алашқа айтар Датым Экономикадағы осындай ұстаным ішкі нарықты шетелдік бәсекеден мейлінше қорғап отыру мүмкіндігін де туғызады. Өнеркәсіп пен өндірістің үздікіз өсімі халықтың әл-ауқатының жақсаруына септігін тигізеді. Әл-ауқаты жақсарған елдің денсаулығы да, білімі мен өнері, мәдениеті де қарыштап дамиды. Мұндай жағдайда ұлттың ішкі рухы өздігінен-ақ көтеріледі, халықтың ішкі потенциалы кеңінен ашылады. Мұны «Ақ жол» партиясының басты саяси, экономикалық, әлеуметтік ұстанымы деп қабылдасаңыз да болады.

Оймақтай ой Жалпы, біз Бөкейхановты ғана емес, қазақ халқының азаттығы мен бостандығы жолында күрескен барлық қайраткерлерді төбемізге ту етіп көтеруге тиіспіз. Сонымен қатар мен Лондонда жүрген кезде 1845 жылы жазылған Шоқан Уәли­ханов туралы мақаланы кезіктір­дім. Ағылшындар Шоқанның орыс империясына қызмет ететінін біле тұра, оның білімі мен мәдениетіне тәнті болғандарын жазады. Әлихан болсын, Шоқан болсын – туған хал­қы­ның болашағы үшін еңбек еткен қайраткерлер. Біз де осы арыстары­мыздың есімі мен ісін ұлықтау мақсатында нақты іс-қимылдар жасайтын боламыз. Өздеріңіз ол мәселелердің куәсі боласыздар.

Әкімбай ТЕКШЕ

"Алаш айнасы"