«Халықтан алшақтау – моральдық тоқырауға апарар жол»

ҚР Президенттігіне үміткер Жамбыл Ахметбековтың сайлаушыларға арналған бағдарламалық үндеуі

Ресми биліктің насихат машинасы қазақстандық шындықты бұрмалап, халыққа әлеуметтік-экономикалық проблемаларды мейлінше «жұмсартып» көрсетуге тырысып бағуда. Алайда тәуелсіз экономикалық сарапшылар «Қазақстанды басқа қырынан» бағалап отыр. Қазақстандық банктер мен компаниялардың сыртқы қарызының көбеюімен (ІЖӨ-нің 100%-ына дейін) байланысты, Қазақстанда экономикалық дағдарыс әлемдік дағдарыстан бұрын басталды. Соңғы он жылда Қазақстанның шикізат секторынан түскен жалпы пайдасы шамамен 200 млрд. долларды құрады. Дегенмен әлеуметтік шығындарға бөлінетін қаржының көлемі көбейген жоқ (2002-2009 жылдары 11-12%). Зейнетақыларға, мемлекеттік жәрдемақыларға, бюджет қызметкерлерінің жалақыларына және стипендияларға жасалатын индексациялар инфляция нәтижесінде құнсыздануда. Сыбайлас жемқорлық ауқымы ІЖӨ көлемінің 25-30%-ын құрайды деп бағалануда. Қазақстан – дүниежүзіндегі ең бай мемлекеттердің бірі. Елімізде жан басына шаққанда 5 тонна мұнай өндіріліп, 1 тонна бидай өсіріледі, ал 1 шаршы метр аумақта 5,5 адам ғана өмір сүреді. Қазақстан халқының саны – 16 млн. адам. Яғни кез келген дамыған мемлекеттің бір ірі қаласының тұрғындарының санымен пара-пар. Солай бола тұра, ел халқының 30%-ы мемлекет бекіткен ең төменгі өмір сүру деңгейінен де (шамамен 15 мың теңге) төмен қалып отыр, ал тұрғындардың 12%-ы ресми түрде кедейлер деп танылды. Халықтың 60%-ы сапалы таза сумен қамтамасыз етілмеген. 100.000-ға жуық отбасы тұрғын-үй алу кезегінде тұр. Қазақстанда тиісті жастағы 100 баланың 13-і ғана мектепке дейінгі оқу және тәрбие мекемелерімен қамтамасыз етілген (салыстырмалы түрде қарастырсақ, бұл көрсеткіш Ресейде – 58-ге, Украинада – 49-ға, Молдовада – 46-ға тең). Шындығына келсек, дағдарысқа дейінгі жылдардағы мемлекеттік табыстың қарқынды өсуі кезінде билік қаржыны елден шығарып жіберді. Бюджеттің профициті байқалғанымен, аталған әлеуметтік проблемалардың бір де біреуі шешімін тапқан жоқ. Қазақстандық қоғамның әлеуметтік жағдайының бүгінгі сапалық көрсеткіштері төмендегіше: Халықтың орташа өмір сүру деңгейі 68 жастан (1991 ж.) 61 жасқа дейін (2010 ж.) төмендеп кетті. Халықтың 10% бай адамдары мен 10% кедей тұрғындары табысының арасындағы айырмашылық 10 еседен асып кетіп, әлеуметтік тұрақтылыққа нақты қауіп төнуде. Өңірлер арасындағы өмір сүру деңгейі мен сапасының айырмашылығы 11 есеге жоғарылап кетті (2008 жылғы мәлімет бойынша ЖӨӨ Атырау облысында – 3.625.9 мың теңге болса, Оңтүстік Қазақстан облысында 310.3 мың теңгені құрады). Табыс деңгейлерін анықтау қиындық тудыратын әлеуметтік топтар саны өсуде, олар 2,7 млн. өзін-өзі жұмыспен қамтушы тұлғалар. Кейбір өңірлерде өзін-өзі жұмыспен қамтушылар қатарына 50%-ға дейін жұмыс істейтіндер енгізілген (Жамбыл, Қостанай, Оңтүстік Қазақстан облыстары). Жалпы алғанда Алматы, Астана қалалары мен Атырау, Маңғыстау облыстарынсыз тұрақты табысы жоқ өзін-өзі жұмыспен қамтушылар саны еліміз бойынша 40%-дан асып түседі. Олардың барлығы әлеуметтік тұрғыдағы қауіпті топтар ретінде қарастырылуы қажет. Әлеуметтік себептерге байланысты туындайтын аурулардың көрсеткіші жоғары деңгейде қалып отыр (туберкулез, СПИД – 14000-ға жуық адам, маскүнемдік – Денсаулық сақтау министрлігінің есебінде 300.000-ға жуық адам және Ішкі істер министрлігінің есебінде 126.000 адам, есірткіге тәуелділер – 340.000 адам). 10 жыл бұрын азық-түлік қауіпсіздігінің деңгейі 64% болса, бүгінде ол 60%-ды әрең құрап отыр. Осылайша, басқа нәрселердің бәріне ақша табылғанымен, адам капиталын инвестициялау секілді ең басты қажеттілікке қаржы жетіспей отыр. Нәтижесінде біз бүгін еліміздің әлеуметтік дамуы туралы айта алмаймыз. Біздер азаматтарымыздың басым көпшілігінің әлеуметтік тұрғыда күн көріс қамымен жүргендіктерін мойындауымыз қажет. Сонымен бірге, бүгінде «жұмыс істейтін кедейлік» және «мұрамен берілетін кедейлік» деген әлеуметтік модельдер қалыптасып отыр. Бұл қауіпті құбылыс «кедейліктің әлеуметтік ошағы» деген арнайы атауға ие болды. Қалыптасқан әлеуметтік үміттердің сәйкеспеушілігі мен қазіргі саяси кво-статусының нәтижесінде, қазақстандық азаматтардың басым көпшілігі үндемей отырып қарсылық білдіру позициясын ұстануда. Дегенмен мұндай позиция жаңылдырмау қажет, себебі ол сапалық тұрғыдан басқа да жағдайларға ауысуы мүмкін. Қазіргі әлеуметтік дағдарыстан шығудың бір ғана жолы бар. Ол – мемлекеттің даму бағытын өзгерту. Бүгінгі экономикалық жүйеміз әлеуметтік әділдікті қамтамасыз етуге бағытталмаған, өйткені «баяғы жартас бір жартас» дегендей, кедейлер одан сайын кедейленіп, байлар одан сайын баю үстінде. Әлеуметтік мемлекетті қалыптастыру, тиімді әлеуметтік саясатты жүзеге асыру процестері, біздің ойымызша, бірінші кезекте пайда табуға бағытталған қазіргі экономиканың шектеулерінен шыға алмай отыр. «Капитализм кезіндегі шығындар ортақ болады, ал табыс жекеге тиесілі» деген әйгілі тезис Қазақстанға қатысты айтылған іспетті. Себебі қаржы спекулянттарының шығындарын қарапайым азаматтардың есебінен жабу үдерісі одан әрі жалғасуда. Тәуелсіздігіміздің жиырма жылдығын еліміз қаржысын жинақтау кезінде әлеуметтік тұрғыдан ұтылған халқымен қарсылағалы отыр. Қазіргі таңда қазақстандық қоғам алдында «Халқының көпшілігі кедей мемлекет, бай ел болып есептеле ме?!» дилемма тұр. «Барлық прогрестер реакцияшыл, егер бұзылса … Адам». Бүгінде қоғамға принципиалды түрде жаңа әлеуметтік саясат пен негізгі мақсаты пайда табу емес, адамдардың қажеттілігін максималды түрде қанағаттандыруға бағытталған «баламалы экономика» қажет. Ұлттық табысты әділ түрде бөлу – қайырымдылық шарасы емес, мемлекеттілікті сақтап қалудың кейінге қалдыруға болмайтын негізгі шарты болып есептеледі. ХХІ ғасырдағы мемлекет тек қана әлеуметтік және демократиялық болуы тиіс. Ешқандай құқығы жоқ кедей халық – цивилизациялық тұйық болып есептеледі. Араб елдерінің мысалы – бұған дәлел болып саналады. Әлеуметтік салаға бөлінетін қаржы көлемін ұлғайту бойынша қолға алынып отырған уақытша шаралармен мұндай жағдайдан шыға алмаймыз. Әлеуметтік проблемалар жүйелі істермен ғана шешілетін мәселе. Әлеуметтік табыстарды әділ түрде бөлу, яғни «жаңа әлеуметтік бағыт» ішкі тұтыну нарығының кеңеюіне ықпал етіп, еліміздің экономикасының дамуына септігін тигізеді. Сыртқы нарықтағы сұраныстардың азаюына тап болған көптеген елдердің басшылығы, тектен тек ішкі сұраныстарды ынталандыру жөнінде шешім қабылдап, экономикалық модельдерін белсенді түрде қайта құруға кіріскен жоқ. Мемлекеттің өзінің әлеуметтік мін­деттерінен қашқақтауы – үздіксіз жалғаса беретін процесс емес. Билік – бұл бизнес емес. Билік – бұл қызмет ету. Халық игілігі үшін қызмет ету. Биліктің халықтан және оның маңызды қажеттіліктерінен алшақтауы, оған моральдық тоқыраумен және өзіне деген сенімді жоғалтумен кері айналуы мүмкін.

Жамбыл Ахметбековтың халықтық үш бастамасы

Біздер бос уәделер мен насихаттық оптимизмдерден әбден шаршадық. Қазіргі таңда билікке деген сенімділіктің деңгейі нақты нәтижелермен тікелей байланысты. Ненің не екенін ашық айтатын, қоғамдағы әлеуметтік дерттерге нақты диагноз қоятын уақыт жетті. Мен жаңа әлеуметтік бағыттың негізі болатын халықтық үш бастаманы жарияламақшымын. Мемлекеттің өзінің әлеуметтік міндеттерінен қашқақтауы үздіксіз жалғаса беруі мүмкін емес. Өмір сүру деңгейін көтеру мен әлеуметтік қорғау жүйесін жетілдіру – кез келген биліктің негізгі міндеті. Қазақстан үшін бұл – ұлттық табысты әділ түрде бөлу. Мемлекетімізде күнкөрістің ең төменгі көрсеткіші базалық әлеуметтік стандарт болып есептелетіні белгілі. Үкімет осыған бағыттала отырып, бюджет пен бүкіл әлеуметтік саясатты қалыптастырады. Бүгінгі таңда ол 15 338 теңгені құрап отыр. Аталған цифр ақылға да сыймайды әрі адамның тіршілік етуіне ешқандай сәйкес келмейді. Шартты және еш негізі жоқ бұл көрсеткіш халықтың үміті мен нақты өмір сүру деңгейін ақтамай отыр. Ол өзінің көлемі жағынан рационалды тұтыну көрсеткішінен кем дегенде үш есе кем. Жаңа әлеуметтік бағыт шеңберіндегі бірінші бастама – бұл күнкөрістің ең төменгі көрсеткішін көптеген өркениетті елдерде қолданылатын стандарттар бойынша анықтау әдісін енгізу. Бұл әдіс халықтың кем дегенде жартысы тұтынатын тауарлар мен қызметтерді ең төменгі тұтыну бюджетінің құрамына қосуға негізделген. Орта есеппен алғанда Қазақстан үшін ол адам басына шаққанда 200 000 теңгені құрайды. Мысал ретінде қарастырсақ, дамыған елдерде халықтың орташа табысының 40-50% табысы кедейліктің жоғарғы шегі болып есептеледі. Осылайша, күнкөрістің ең төменгі көрсеткішін ұсынылған тәсілмен есептесек, біз қазіргі таңдағы билікке ыңғайлы болып отырған тұтынудың ең төменгі нормасының проблемасын емес, әлеуметтік теңсіздікті реттеупроблемасын шешеміз. Мен мұны ең басты бағыт деп есептеймін. Қазір астаналық шенеуніктің мейрамханадағы бір кешкі асының құны ауылдағы бір отбасының айлық бюджетіне тең. Еліміздегі өмір сүру деңгейінің өлшемдері БҰҰ-ның Зимбабва секілді елдерге қоятын шарттарымен есептелмей, керісінше, Дүниежүзілік банк пен Халықаралық валюта қорының жоғары талаптарына жетуге талпыныс жасау қажет. Қарапайым тілмен айтсақ, «біз үшінші санаттағы елміз бе?» немесе «бәсекелестікке қабілетті 50 елдің қатарына кіреміз бе?» деген сауалдарға жауап беруіміз керек. Қазақстандық күнкөрістің ең төменгі көрсеткішін ұсынылып отырған тәсілмен есептеу жүйесі төмендегі әлеуметтік көрсеткіштерге жетуге мүмкіндік береді: Адам басына шаққанда күн­көрістің ең төменгі көрсеткіші 200000 теңгені құрайды. Базалық зейнетақы төлем­дері күнкөрістің ең төменгі көр­сеткішінің 60%-ын құрауы тиіс. Яғни зейнетақы – 120000 теңгеге жетеді. Зейнетақы төлемдері 300000 теңгені құрайтын орташа жалақының 40%-ынан төмен болмауы қажет. Өркениетті стандарттар еліміз­дегі орташа өмір сүру деңгейіне негіз­делген. Мұндай тәсіл бойынша жан басына шаққандағы орташа табыстың жартысындай немесе одан төмендеу табысы барлар кедейлер ретінде есептеледі. Еліміздегі түрлі есептеу жүйелерінде үнемі 90-жылдардың басындағы аз қамтылған отбасылардың өлшемі негізге алынады. Алайда қазіргі Қазақстанды ол заманмен салыстыруға болмайды. «Форбс» журналының мәліметінше, әлемдегі ең бай адамдардың қатарына 7 қазақстандық кіреді. Яғни олардың әрқайсысының байлығы 1 миллиард АҚШ долларынан асып түседі (салыстырмалы түрде қарастырсақ, дүние жүзіндегі ең бай ел Норвегиядан «Форбс» журналының тізіміне 4 миллиардер кірген). Соңғы 10 жылда Қазақстанның шикізат секторынан түскен жалпы табысы шамамен 200 миллиард долларды құрады. Дегенмен әлеуметтік шығындарға бөлінетін қаржының көлемі көбейген жоқ (2002-2009 жылдары 11-12%). Нәтижесінде қазақстандық жалған ресми статистика «Біз – кедейлерден тұратын бай елміз, біреулер екіншілердің есебінен байлыққа кенеліп отыр» деген бір ғана фактіні жасыра алды. Мен – екі жақты стандарттар негізінде құрылған «қазақстандық күнкөрістің ең төменгі көрсеткішіне» қарсымын. Мен – еңбекші халықтың лайықты деңгейде өмір сүруін қалаймын. Менің екінші бастамам – қазақстандық ЖОО түлектерінің бірінші рет жұмысқа орналасуларына мемлекеттік кепілдік беруді енгізу. Қазақстанда жұмыс орындарын жасақтау барысына жүргізілетін мемлекеттік бақылау толықтай жойылған, мемлекеттік жоспарлау саясаты мен өндірістік күштерді орналастыру мүлдем жоқ. Кәсіби мемлекетті қалыптастыру – елдің стратегиялық дамуының негізгі басымдылығы. Бұл проблема – жүзеге асырылу барысы оның бастамашыларын да, оған қатысушыларды да қанағаттандырмайтын «Болашақ» бағдарламасы секілді шектеулі шаралармен шешілмейді. Бір адамға жылына 100 мың доллар көлемінде қаржы шығындалған аталған бағ­дарламаның 15 жыл бойы жұмыс істеуі кезінде күтілген нәтижелер ақталған жоқ, керісінше, ол білімді жастарымыздың шетелге асу жолы болды. Басы артық оқу орындары, мамандығы бойынша жұмыс істемеу, дипломы бар жұмыссыздар, кәсіби біліктілігінен айырылу, жұмыссыздар саны мен білікті кадрларға деген сұраныстың сәйкес келуі, мұның бәрі – бүгінгі күннің проблемалары. «Заңгер» дипломдарына ие күзетшілер – ащы да болса, шын­дығымыз. Бірінші жұмыс орнына кепілдік беру – жас маманнан жұмысқа орналасуы кезінде мамандығы бойынша 3 жыл жұмыс өтілін сұрау секілді кедергіден шығарар жол болып есептеледі. Қазақстан – халқы жас мемлекет, сондықтан әрбір азамат өзін-өзі жүзеге асыру мүмкіндігіне ие болуы тиіс! Ал енді қазіргі қоғамның «бас ауыртып отырған» негізгі проблемасына тоқталайық. Бүгінгі таңда Қазақстанның тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы тоқырау жағдайында тұр. Елімізде жүргізіліп отырған тұрғын-үй саясаты құрылыс, коммуналдық және энергетикалық монополияларды байытуға бағытталған. Тұрғын-үй коммуналдық қызметтердің тарифтері мен бағалары өте жоғары және үздіксіз өсу үстінде, ал олардың сапасы бағаларына сәйкес келмейді. Халықтың коммуналдық төлемдерді төлеуге мүмкіндіктері азайып отыр. Үшінші бастамам ретінде тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық саласының тарифтері мен бағаларын азайтуды ұсынамын. Азаматтардың коммуналдық төлемдерге төлейтін максималды шығындарының көлемі жалпы отбасы табысының 10%-ынан аспауы тиіс деп мемлекеттік деңгейде заңмен бекітілуі қажет. Мемлекетке коммуналдық төлемдерден түскен қаржы үйлер мен коммуналдық жүйелерді жөндеуге және оларға қызмет көрсетуге жұмсалуы тиіс. Сонымен бірге, тарифтер мен бағаларды азайту мақсатында, олардың өсуіне себепші болатын тұрғын-үй коммуналдық шаруашылық қызметтерінен қосымша құн салығын алып тастау керек. Біз халықты тұрғын-үймен қамтамасыз етуде және коммуналдық шаруашылықтың инженерлік жүйесінің жағдайын жаңғыртуда мемлекеттің жауапкершілігін қалпына келтіруді ұсынамыз. Көп пәтерлі үйлерге жүргізілмеген күрделі жөндеулер үшін қордаланған мемлекеттік қарыздың сомасын айқындап, анықтауды қажет деп есептеймін. Мемлекеттің қарызы мен тозығы жеткен тұрғын-үй қорын ұстап тұру ауыртпалығын халықтың мойнына жүктеуге жол бермеу керек! Біз мемлекетті тиісті төлемдерді төлеуге мәжбүр етеміз. Аталған үш бағыттың еліміздің саяси келбетін, оның даму жолын толықтай өзгертетініне және «әлеуметтік мемлекет» деген конституциялық формулаға сәйкес келтіретініне кәміл сенімдімін. Біз, халықтық коммунистер, ке­­дей­­лердің мүдделері үшін ғана күреспейміз. Біз жалпы кедейлікпен күресеміз! Біз байлықпен күреспейміз, керісінше, байлық пен молшылықтың сыбайлас жемқорлық, тонау және адам ресурстарын қанау жолымен емес, заңды жолмен келуі үшін күресеміз. Ортақ игіліктің жеке пайдадан жоғары болатынына сенімдіміз. Қазақстан азаматтарының әлеуметтік жағдайы мен әл-ауқаты заманауи биліктің әрекет ету қабілеті мен оның саяси жауапкершілігінің басты бағамына айналуы тиіс деп есептейміз. Қазіргі мемлекеттік саясаттың түпкі мақсаты – Адам болуы қажет. Қазақстан халқының өмір сүру деңгейі мен сапасы еліміздің табиғи байлықтарының, интеллектуалдық және рухани құндылықтарының деңгейіне сәйкес келуі үшін, Мен бар күш-жігерімді сарқа пайдаланамын.