ПУШКИН КӨП ЖАСАСА, МҰСЫЛМАН БОЛАР ЕДІ...

Шығармашылықпен шұғыл­дана­тын әдебиет адамдарының көзімен қарайтын болсақ, Алланың күллі әлемнің құдірет иесі болғаны сияқты ол түсірген Құран Кәрімде құдіретті кітап. Оқырманы да, таралымы да ең көп, ешқандай редакциялық өңдеуге ұшырамаған теңдесі жоқ, құнды, ғажайып шығарма деп айтуға болады.

Ақынның жалпы Ислам жөнінде жазылған тоғыз өлеңі сыншылар тарапынан әлем әдебиетінің озық үлгісі деп бағаланған. Ф. Достоевский ақынның мерейтойында «...Пушкиннің Ислам жайлы қалам тербеуінің себебі – оның үлкен сенімділігі мен қайраттылығынан деп білемін» деген екен.

А.С.Пушкин орыс ақыны Денис Давыдовқа жазған бір хатында, Шығыс әлемі Пушкиндік өмірдің жаңа бір белесінің шымылдығын ашқандығын айтады. Ал оның исламды мойындағанына куә болған К.Рылеев секілді кейбір достары мен қаламдастары «Құраннан» бас тартуын да өтінген.

Құран Кәрімде мынадай бір аят бар:

«(Уа, Мұхаммед!) айтып қой, бүкіл адамдар және жындар осы сияқты (Құран Кәрімді демекші  – Ж.Ш) бір кітапты майданға келтіру үшін бас қосып жиналса да, бұл сияқты бір кітапты майданға келтіре алмайды. Тіпті біріне-бірі көмектесіп, жәрдемдессе де, жазып шыға алмайды».

Ал осы бір сөздің терең мәнін өмірдің өз дәлелдерімен түсіне білген қалам иелерінің таланттылары ғана бұл ақиқатты тез таныды.

Орыстар пір тұтатын тума талант Пушкиннің исламға бас иіп, «Құранға еліктеуі», Нобель сыйлығының иегері әйгілі жазушы В.Н.Буниннің құранның ақиқаттығын, Алланың барлығын мойындап мұсылман болуы, немістің классик ақыны Гетенің: «Адамзат баласы хазреті Мұхаммедке (с.ғ.с.) қарыздар» деген ұлағатты сөз айтып, Ислам өркениетіне үлес қосуы, Л.Н.Толстойдың: «Мені мейірімді Мұхаммедтің (с.ғ.с.) үмметі деп біліңіздер», – деп, исламды ардақтауы сол сөзіміздің дәлелі.

А.С.Пушкинге келер болсақ, орыстың ғана емес, әлемнің ұлы ақыны атанған ол Хақтың үні – Құран Кәрімді 1795 жылы шыққан М.Веревкин аудармасындағы орыс тіліндегі нұсқасы арқылы оқып, әрбір сүренің, әрбір аяттың таза шындық екендігін терең сезінген болатын. Осы арқылы исламның артықшылығына ерте көз жеткізіп: «Жетімді, Құранды сүй және оны барша жұртқа түсіндір!» – деп өсиет те қалдырды.

Құранда:  «атып келе жатқан таңмен серт, батып бара жатқан күнмен серт» деген мазмұндағы тамаша теңеулер айтылады. Ал тура осы ойларды, осы жолдарды ары қарай өрбіткен Пушкин өзінің «Құранға еліктеу» өлеңінде:

Ант етем тақ сан, жұп санмен,

Ант етем Шолпан қылышпен.

Ант етем кешкі құптанмен,

Ант етем жиһад ұрыспен... (Қ.Шаңғытбаев аудармасы), – деп үндесе отырып, құран рухымен тіл қатады. Бұл жолдарды одан ары қазақшаласақ:

Сертке байлар семсермен серт,

Таңда туған шолпанмен серт.

Құбылаға құлаған

басыммен серт,

Алла деген антыммен серт! – дегенге барынша жақындар еді. Демек, Пушкин өзінің өлеңін Исламның қасиетті кітабы – Құран Кәріммен үндестіре отырып, одан нәр, мәйек қабылдады. Тыныстас болып «құбылаға құлауға дейін» барды. Мұндағы «Ант етем кешкі құтпанмен» деуінің де үлкен мәні бар. Пушкин құранды оқып білген, танып-түсінген, құлшылық сырларын толық игерген. Оқылған сүрелер мен жасалар ғибадат-құлшылықтардың ішіндегі Аллаға ең жақындайтыны ақшамнан азанға дейінгі мезгіл екенін жақсы танып білген. Сол үшін де ол шолпанды – «таң намазын», құптанды – «түн намазын» тілге тиек етеді. Ал ақын әлемі туралы айтқанда да, таң мен кеш шабытты шақтың шырқау кезеңі. Жым-жырт түн – ой жинақтаудың орайлы сәті.  Пушкин  «Құранға еліктеу» арқылы адамзатты «құранды сүюге», «жетімді жебеуге» шақырды. Жетімді жебеу, ізгілік, қайырымдылық – Құранда ең көп дәріптелетін ізгі амалдар.

Ақынның жалпы Ислам жөнінде жазылған тоғыз өлеңі сыншылар тарапынан әлем әдебиетінің озық үлгісі деп бағаланған. Ф. Достоевский ақынның мерейтойында «...Пушкиннің Ислам жайлы қалам тербеуінің себебі – оның үлкен сенімділігі мен қайраттылығынан деп білемін» деген екен.

А.С.Пушкин орыс ақыны Денис Давыдовқа жазған бір хатында, Шығыс әлемі Пушкиндік өмірдің жаңа бір белесінің шымылдығын ашқандығын айтады. Ал оның исламды мойындағанына куә болған К.Рылеев секілді кейбір достары мен қаламдастары «Құраннан» бас тартуын да өтінген.

Пушкинтанушы ғалым В.Филоненконың айтуы бойынша «ақын Ислам діні жайында қалам тербеу арқылы өзіне керекті дүниетанымы мен философиялық өмір толғаныстарына және басқа да көптеген сауалдарға Қасиетті Құраннан ғана тиісті жауап ала алғанын айтады.

Ақын өз өлеңдерінде: «Өмір­дің бар шынайы мән-мағынасы тек Құранда ғана анық баяндалған. Поэтикалық сипатта бейнеленген керемет ұлы дүние – Құран», – деген идеяны барынша қуаттайды. Сондықтан болар ұлы ақынға Н.Чернышевский: «Пушкиннің Исламдық бағыт­тағы өлеңдері бай тіліміздің одан сайын жаңғыра түсуіне өз үлесін тигізді», – деген баға береді. Ақынның замандастары оның араб атасы Ганнибалдың ұрпағы екендігін алға тартып, оны «Мұхаммедтің үмбеті» деп атаған кездері де болған. Бірақ ол «арабтығымен» емес, көкірек көзінің ашықтығымен, шындықты тез айыратын аса сезімталдығымен Құран хикіметін тани білген талант иесі саналады. Оның балғаның сабындай қысқа ғана ғұмырының жұлдыздай жарқырап өткенін еске алсақ, «мүбада көп жасаса, сөзсіз исламды қабылдар еді-ау» деп армандауға әбден болады. Жастығын албырттықпен – асау сезіммен арпалысып өткізетін күллі ақындарға ортақ қасиет – орта жастан асқанда ғана алды-артын түгендеп, шынайы ақиқатты тауып жататындығы десек, Пушкин «пайғамбар жасына» келіп, мұсылман болып жатса, оған ешкім де таңғалмас еді.

Жәди Шәкенұлы