Айдос Сарым: Мәсi­мов үкiметi — ешқандай өзгерiс жасай алмайтын үкiмет екені анық

8ab6764f950c505d684fe27ab0ea077d_resize_w_1140_h_696Мәжiлiс сайлауынан бұрын да, одан кейiн де Конституцияға енгiзiлетiн өзгерiстер, президенттiк-парламенттiк басқару жүйесiне өту жайы көптеп айтылды. Мұны тiптi президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзi де ауызға алды. Парламенттiң төменгi палатасының жаңа құрамы осы өзгерiстерге дайын ба? Саяси өзгерiстердi iске асыру үшiн қоғам не iстеуi керек? Бiз осы сұрақтарды саясаттанушы Айдос Сарымға қойып көрген едiк.

– Мәжiлiс сайлауы өз нәтижесiне жеттi ме? Пар­ламенттiң төменгi палатасының жаңа құрамы, жаңа төраға туралы ойыңыз қандай?

– Менiң ойымша, осы сайлауды жоспарлаған, ойластырған, жүргiзген азаматтар өзiнiң нәтижесiне жеттi. Сайлау деген кезде көптеген жағдайда билiк деймiз, басқа деймiз, айналып келгенде бәрi өзiмiзге тiреледi. Қоғамымыз қандай болса, сайлау да сондай. Сондықтан бұл жерде таңданатын немесе санды соғатын ештеңе жоқ. Бұл қоғамның сапасына, қоғамның iшiнде болып жатқан үрдiстерге байланысты нәрсе. Сондықтан сайлау болғандай болды.

Ал ендi төрағасына келсек, өз басым Б.Iзмұхамбе­товтi жақсы танимын. Осы парламенттiк жүйедегi бү­гiн­гi басты мақсаттың бiрi – үлкен конституциялық өзге­рiстер жасау. Сол өзгерiс­тердi өткiзуге бiр адамдай атсалыса алатын азамат. Бұл – бiр. Екiншiден, бүгiнгi күнi талқылайтын мәселенiң бiрi – парламент сайлауынан бұрын Конституцияға енгiзi­летiн өзгерiстер қандай болады және ол қай сапада, қай тұрғыда өтедi деген мә­селе. Менiңше, қоғам болып осы мәселенi талқылап, билiктiң алдына Конституцияға қандай өзгерiстер енуi керек, ол қай бағытта жүруi керек және халық қандай өзгерiстердi қалайды деген сұранысты туғызуымыз қа­жет. Мәселен, конституциялық өзгерiстегi үлкен мәсе­ленiң бiрi сот жүйесiне қатысты. “Жүз қадам” бағдарламасының iшiнде Дубайдағы тәрiздi шетелдiк инвесторларға қатысты сот жүйесi болу керек деген ұғым бар. Қазақстан унитарлы мемлекет, оның бiр сот жүйесi жә­не оның құрылымы бар. Ал ендi болашақта екiншi сот жүйесi қалыптасатын болса, бұл бiзге тиiмдi ме, тиiмсiз бе? Оның бiзге қажетi бар ма, жоқ па? Немесе бiр сот жүйесi қабылдаған шешiм екiншi сот жүйесiнде жүрген 17,5 миллион азаматтың құ­қын таптай ма, таптамай ма деген мәселеге үлкен қоғамдық талқылаулар керек сияқты. Өкiнiшке қарай, заңгер­лердiң арасында ондай талқылаулардың шетi де көрiнiп тұрған жоқ.

Екiншi талқыланып жатқан мәселе – сайлау қарсаңында сенат спикерi Қасым-Жомарт Тоқаев, одан кейiн Н.Назарбаевтың өзi де билiк тармақтарының iшiнде билiктi бөлiсу жөнiндегi конституциялық өзгерiстердi айтып қалды. Қ.Тоқаев тiптi парламенттiк-президенттiк жүйеге дейiн айтып қалды. Бұл қай сапада өтуi керек, бiзге қайсысы тиiмдi? Яғни, ол билiкке тиiмдi емес, президентке тиiмдi емес, сенат­қа тиiмдi емес, жалпы қо­ғамға қандай жүйе керек деген әңгiме. Бүгiнгi билiктiң iшiнде мынандай консенсус бар тәрiздi. “Жалпы, бiраз уақыт жүрмiз, демократия деген мәселеде халықаралық қауымдастық алдында алған мiндеттемемiз бар, арасында осындай қозғалыс жасап, конституцияны өз­гер­тiп отыру керек” деген түсiнiк бар. Алайда конституция шетелдiктер үшiн емес, бiздер үшiн, ҚР азаматтары үшiн жасалған дүние. Оны билiктiң айтағымен ары-берi ауыстыра беретiн болсақ, одан бiр­деңе шыға ма, шықпай ма?

Екiншi әңгiме, парла­менттiң рөлiн күшейту керек екенi рас. Яғни депутаттардың әлеуетi көбеюi керек, кез келген депутат кез келген министрдi талқыға шығарып, парламенттiң бүкiл әлемде бар функциясы – парламенттiк тергеу жүргi­зу­ге қауқарлы болуы тиiс. Кез келген мәселеде министр, әкiмдi шақырып алып, ашық тергеу жүргiзетiндей функциясы болу абзал. Бүгiнгi парламент бүгiнгi құ­рамымен осындай дүниелер­дi жасайтын болса, құба-құп. Десек те бүкiл қоғам болып осы парламент қандай өзгерiстер енгiзуi керек, оның сапасы мен терең­дiгi қандай болады деген мәселенi көтерген дұрыс.

– Қазiргi парламентпен парламенттiк-прези­денттiк басқару жүйесiне көшу мүмкiн бе? Мұны сұ­рап отырғаным, президент жаңа сайланған парламентке үкiметтi таратудың қажетi жоқ дегендi емеурiнмен жеткiзiп едi, су жаңа депутаттар мұны құптап шықты.

– Бұл билiктiң, прези­денттiң психологиясына қа­тысты дүние ғой.

Талай жылдан берi бай­қап-көрiп отырмыз, прези­дент­тiң үйренiп қалған әдетi бар.

Сыртқы қысым жасал­ған кезде белгiлi бiр шешiм­дердi қабылдамайды. Ерте ме, кеш пе, қоғамның талабы соған сәйкесiп жатса, ше­шiмдер бәрiбiр қабылданады. Алайда оның бәрi мен айт­қандай болсын деген пайымы бар. Бұған мен жұрттың қысымымен емес немесе сырттың қысымымен емес, өзiмнiң пайымымен жеттiм деген психологиялық астары бар.

Шынын айтқанда, К.Мәсi­мов үкiметi елдегi жағдайға, басқаға қатысты ешқандай өзгерiстер бере алмайтын және ешқандай өзгерiстi қамтамасыз ете алмайтын үкiмет екенi анық. Қалай бол­ғанда да үкiметтiң жартысы жаңаруы тиiс. Үкiметтегi экономикалық саясатқа жауапты блокқа жаңа тұрғыда ойлай бiлетiн, бағыты дұрыс азаматтар керек-ақ.

Бiрақ мына нәрсенi бә­рiмiз анық байқаған сияқтымыз. Мұнайдың бағасы түсiп кеткен кезде билiк қоғамның айтқанына ептеп құлақ асып, тыңдап, аздаған өзгерiс­терге дайын сияқты көрiнген едi. Ал мұнай бағасының қайта өсе бастауы билiктiң менменшiлдiгi мен эгоизмiн таз қалпына келтiрдi. Өз басым шынын айтайын, мұнай бағасы құлдырап, бюджет­тiң талан-таражға түскенiн қаламаймын, бiрақ бүкiл экономика айналып келгенде мұнайға ғана тiрелiп тұр. Қоғамды алға жылжытатын, алға сүйрейтiн бiр ғана күш бар – ол мұнай емес, газ емес, ол – азаматтардың iшкi энергиясы, ерiк-жiгерi, болашаққа деген ұмтылысы. Мұны қамтамасыз ету үшiн бәрiбiр демократияға ке­лемiз.

Президент сайлау кезiн­де демократия – жолымыздың аяғы деп қалды. Бұл – ғылыми тұрғыдан да, философиялық тұрғыдан да қате тұжырым. Демократия деген жететiн жер емес, басатын тау емес, ол – үдерiс. Яғни билiктiң халыққа тәуелдi болуын қамтамасыз ететiн үдерiс. Сiз бен мен ауамен тыныстаймыз, жүрегiмiз соғады. Менiң жүрегiмнiң осындай шамада соғуы керек, осындай шамада лүпiлдеуi керек деген функциясы жоқ. Бұл – менiң адам ретiнде жүрiп-тұруымды қамтамасыз ететiн үдерiс. Демократия да қоғамның ағзасы үшiн сондай үдерiс. Ол бiздiң жететiн жерiмiз емес, өзi­мен-өзi жүрiп жатқан нәрсе. Бiздiң дұрыс бағыт-бағдарымыз былай болуы керек. Бiз отыз елдiң қатарына кiремiз дедiк. Жақсы идея. Отыз елдiң қатарына кiм кiредi? Өз басым экономист, т.б. саладағы жолдастарымнан сұрап көрдiм. Бiрi АҚШ-ты айтса, екiншiсi Үндiстан­ды, ендi бiрi Қытайды айтып шыға келедi. Шындап келсек, отыз ел – бүгiнгi Батыс елдерi және оған қосылған Жапония, Сингапур мен Оңтүстiк Корея. Бұл елдердi не бiрiктiредi? Бұл елдердегi билiк өзiн-өзi демократиялық тұрғыдан сайлау арқылы жаңартып тұрады. Бұл отыз елдiң тiзiмiне Үндiстан да, Ресей де, Қытай да кiрмейдi.

Бұл Норвегия, Дания тәрiздi кiшiгiрiм елдер. Бiз осындай елдердiң қатарына ұмтылып жатырмыз. Бiз өлсек те, тiрiлсек те Қытай немесе Ресей бола алмаймыз.

– Егер басшымыз демократияға асықпау керек десе, парламент оның айт­қанынан шыға алмайтын қауқарсыз болса, бiзде озық саяси жүйе қалай қалыптасады?

– Егер бүгiнгi күнi Қа­зақ­с­танның 70-80 пайыз халқы осындай өзгерiстердi қалап отыр дейтiн болсақ, билiк бәрiбiр сол қадамға барады. Билiк митингiнi былай қой­ғанда, әлеуметтiк желiде 300-400 адам бiрдеңе деп шуласа, оған да құлақ асатын жағдайға келдi. Ал қоғамның беткеұстар азаматтары осындай өзгерiс­тердi неге талап етпеймiз? Осындай өзгерiс қажет десе, билiк ешқайда қашып кете алмайды. Қоғам ретiнде 15-20 талапты айқындап алып, соны алға тарта берген жөн. Сонда өзгерiс болады. Қоғамдық талқыға салсақ, Конституцияның өзгеретiнi анық. Демек, қоғамдық тал­қыға салып, мемлекеттiк тiлге, бiлiм саласына қатысты, басқа да дұрыс өзгерiс­тердi талап етейiк.

– Әңгiмеңiзге рақмет!

Әңгiмелескен Елнұр Бақытқызы

«Жас Алаш» газеті