"Ақ жол" талабы орындалып, ӨБК шарттары қашан жария етіледі?!.

Қазақстанда бұған дейін жасалған тұрақтандырылған келісімшарттар мен өнімді бөлу туралы келісімдерге (ӨБК) қатысты белсенді талқылаулар қайта басталды.

2025 жылдың қаңтар айының соңында кеңейтілген отырыс барысында Президент Тоқаев Қазақстан үкіметіне ӨБК келісімшарттарын ел үшін жаңартылған және тиімдірек шарттармен ұзарту бойынша келіссөздерді күшейтуді тапсырды. Cronos.Asia дереккөздері келіссөздердің бар екенін растайды. Алайда, ӨБК келісімшарттарының саны және оларды іске асыру мерзімдері туралы ақпарат іс жүзінде белгісіз.

Шын мәнінде, ӨБК бойынша келіссөздер процесі президент Тоқаев үкіметке тапсырма берген кеңейтілген кездесуден әлдеқайда бұрын басталды. 2024 жылдың тамыз айының соңында Вашингтон мен Нью-Йорктен заңгерлердің өкілдік тобы Қазақстанға келді. Олардың басты мақсаты Қазақстан басшылығын Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы жылдарында жасалған қолданыстағы ӨБК келісімшарттарын инвесторлардың мүддесіне қайшы түрде қайта қарамауға көндіру болды. Сапар жеке болғандықтан, ол Қазақстан мен басқа елдердегі БАҚ-та жарияланбады. Соған қарамастан, АҚШ делегациясының кейбір мүшелерімен жеке таныстықтың арқасында Cronos.Asia өткен келіссөздердің кейбір мәліметтерін біле алды.

Үкімет құпиялап отырған ӨБК деген не?

Әңгімелесушілеріміз ең алдымен бейресми келіссөздердің достық қарым-қатынаста болғанымен, өте шиеленісті өткенін атап өтті. Себебі, Астана бірқатар ӨБК-ны ғана емес, сонымен қатар алдағы он-он бес жылда мерзімі аяқталатын мұнай-газ саласындағы тұрақтандырылған келісімдерді де бұрынғы шарттармен ұзартуға дайын емес. Америкалықтардың пікірінше, Қазақстан басшылығы инвесторлардың өндірілген мұнай мен газдың бір бөлігін пайдаланып, ӨБК бойынша шығындарын өтеуінің қолданыстағы тетігіне қанағаттанбайды. Ең бастысы, Астана кен орындарын игеруге инвестиция салған инвесторларға түсетін жалпы коммерциялық өндірістің бұрын келісілген үлесіне наразы.

Астана, сондай-ақ, 1990 жылдардың екінші жартысы мен 2000 жылдардың басында қол қойылған тұрақтандырылған келісімшарттардың салық салудың, алымдардың және реттеуші нормалардың негізгі шарттарын қайта қарағысы келеді.

«Сіздердің билік өкілдерінің ұстанымы түсінікті. Әлемдегі көптеген ӨБК келісімшарттарындағы инвесторлардың стандартты үлесі, олардың көпшілігі дамушы елдерде, коммерциялық өндірістің 50, ең көбі 60 пайызын құрайды. Қазақстанда бұл үлес жоғары – 70-80%. Бірақ ӨБК келісімшарттары мен тұрақтандырылған келісімшарттарды қайта қарау қазіргі уақытта мүмкін емес. Олардың барлығы заңды түрде бекітілген. Қазіргі уақытта Қазақстан тарапынан біржақты қайта қарау мүмкін емес. Ұзақ келіссөздер қажет», - деді АҚШ заңгері Cronos.Asia сайтына бейресми әңгімеде.

Сонымен қатар, трансұлттық корпорациялардың мүдделерін білдіретін ірі заң фирмасының өкілі бүкіл әлемде ӨБК келісімшарттарын мерзімінен бұрын қайта қарау жағдайлары болғанын жасырмады. Кейбіреулері мемлекеттер үшін пайдалы болды, ал басқалары дағдарыстарға және елдің инвестициялық тартымдылығының төмендеуіне әкелді. Мысалы, Оман мен Катар 1990 жылдардың ортасы мен 2000 жылдардың басында келісімшарт тараптарынан сатып алу арқылы мемлекеттің үлесін арттыру арқылы ӨБК келісімшарттарын жаңғыртты.

Сонымен қатар, келісімшарт тараптары кен орындарын игеруге инвестициялық шығындарды өтеу үшін жылдық мұнай мен газ өндіруге қатаң шектеулер қойды. Кейбір келісімшарттар бойынша бұрынғы 70 пайыз 50-40 пайызға дейін төмендетілді. Сонымен қатар, АҚШ заңгері кейбір ӨБК келісімшарттары лицензиялау арқылы мерзімінен бұрын жаңартылуы мүмкін екендігі туралы ақпаратпен бөлісті, бұл жаңа шарттарға біртіндеп көшуді көздейді.

Қазақстанда Дунга, Чинаревское (Жаикмунай), Солтүстік-Каспий (Кашаган, Актоты, Кайран, Южный Жамбай, Юго-Западный Кашаган) сияқты ірі жобалар бойынша ӨБК (СРП) келісімдері 1990–2000 жылдары жасалған. Дунга жобасы 1994 жылы басталып, 2019 жылы 2039 жылға дейін ұзартылған. Мемлекет үлесі 2023 жылдан бастап 60%-ы «ҚазМұнайГазға» тиесілі. Чинаревское жобасы 1997 жылы жасалған, 2031 жылға дейін күшінде. Солтүстік-Каспий жобалары 1997–2003 жылдары жүргізілген және күрделілігі жоғары болғандықтан инвесторларға 80% шығын өтеледі, мемлекет үлесі кейбір жобаларда 2%-ды ғана құрайды. Тұрақтандырылған келісімшарттар, мысалы Теңіз және Королевское келісімшарттары 1985–1991 жылдары өндірісін бастаған. 1993 жылы 40 жылға келісім жасалған. ондағы мемлекетке түскен үлес 5–20% шамасында, онда да тек коммерциялық пайда басталғаннан кейін ғана.

Сонымен қатар, Солтүстік Каспий жобасының бөлігі ретінде Қаламқас-теңіз, Хазар және Әуезов кен орындарын игеруге арналған ӨБК келісімшартына 2003 жылы қол қойылды. Дегенмен, ол іс жүзінде екі онжылдық бойы тоқтатылды. Ондағы жұмыстар тек 2023 жылы, Солтүстік Каспий консорциумы (NCOC) технологиялық күрделіліктерге байланысты 2019 жылы кен орындарын игеру жоспарларынан бас тартқаннан кейін қайта басталды. Қазіргі уақытта жасалған «үлгі келісімшарт» бойынша жоба ҚазМұнайГаз бен Лукойл арасында тең бөлінген. ӨБК-ге жақын деп саналатын келісімшарттың шарттары көпшілікке қолжетімді емес.

Қазақстанда өнімді бөлу туралы келісімдерге (ӨБК) қол қойылған тағы бірнеше мұнай және газ кен орындары бар:

- 2003 жылы Дархан кен орнына арналған ӨБК келісімшарты жарияланды, бірақ қазіргі уақытта ондағы жұмыстар белгісіз мерзімге тоқтатылды.

- 2005 жылы Хвалынское кен орнын игеру туралы ширек ғасырлық келісімге қол қойылды, онда Қазақстан 60 пайыз үлеске ие.

- 2008 жылы Жамбыл кен орны үшін мерзімі ұзартылуы мүмкін жеті жылдық келісімшартқа қол қойылды, оның 60 пайызы ҚазМұнайГазға тиесілі. Сол жылы Қазақстан-Қытай үкіметаралық келісімі негізінде Центральное кен орнын игеру туралы келісімшартқа қол қойылды.

- 2015 жылы Исатай кен орнын игеру туралы 25 жылдық келісімшартқа қол қойылды.

- 2019 жылы Абай және Жеңіс кен орындары бойынша 25 жылдық келісімшартқа қол қойылды. Соңғы үш жағдайдың барлығында ҚазМұнайГаздың үлесі 50 пайызды құрайды, дегенмен келісімшарттардың шарттары туралы толық ақпарат көпшілікке қолжетімді емес.

"Ақ жол" талап еткендей ӨБК шарттары қашан жария етіледі?!.

«…Cronos.Asia сұхбат берушіні көбінде "Ақ жол" партиясы парламенттік фракциясының ұстанымы алаңдатты, себебі, ол Парламентте өкілдік етіп отырған өзге саяси партияларға қарағанда ӨБК және тұрақтандырылған келісімдердің шарттарын жария етуді үнемі көтеріп келеді. Мәселен, 2022 жылдың басынан бері Мәжілістің пленарлы отырыстары кезінде және қоғамдық кеңістіктерде "Ақ жол" депутаттары 90-шы жылдары жасалған ӨБК мен тұрақтандырылған келісімдер тақырыбын 30-дан астам рет көтерген!

ӨБК шарттарын жария етуді талап етіп Үкімет тарапына жолданған аталмыш партия фракциясының алғашқы депутаттық сауалы 2022 жылдың 15 маусымында жасалды. Яғни, Конституцияны өзгерту бойынша референдумнан 10 күн өткеннен кейін, 6 бапта "Жер және жер қойнауы, су, өсімдіктер мен жануарлар әлемі, өзге де табиғи ресурстар халыққа тиесілі" деп нақты жазылған 3 тармақша пайда болған соң. Әлемдегі бірде-бір халықаралық ұйым немесе мемлекет референдум нәтижелеріне күмән келтірген жоқ. 

Дегенмен, 2022 жылдың 15 тамызындағы жауабында Қазақстан Үкіметі инвесторлардың келісімдер мен келісімшарттардың шарттарын жария етуге құлықсыздығына сілтеме жасап, «Ақ жолдың» өтінішіне жауап беруден бас тартты. Ал, референдумда қабылданған Конституцияға енгізілген түзетулер бұрын жасалған ӨБК мен тұрақтандырылған келісімдердің мәнін өзгертті. 2022 жылғы референдумнан кейін трансұлттық корпорациялар Қазақстанның табиғи ресурстарын өз қалауы бойынша басқару мүмкіндігінен айырылды. Енді бұл жер қойнауын халық атынан басқаратын мемлекеттің құқығы. Сондықтан, парламенттің қалған бөлігі 2025 жылдың қаңтарына дейін, яғни, Президент Үкіметке тапсырма бергенше өз ұстанымдарын білдірімей, жұмған ауыздарын неліктен ашпай келгендері түсініксіз.

«Біздің клиенттерімізді логотипінде жылқы бейнеленген партияның қызметі алаңдатып отырғанын жасырмаймын. Атауы есімде жоқ. Біз олардың сауалдарын оқыдық. Олар кәсіби мамандар және дәлелді сөйлейді. Олар Парсы шығанағы елдерінің кейсін жақсы білетіні көрініп тұр...», - деп атап өтті АҚШ заңгері 2024 жылдың тамыз айында Cronos.Asia-мен бейресми әңгімеде.

Азамат Тасқараұлы,

Қазақ үні