Азат Перуашев: Кәсіпкерлік кодексі – отандық бизнестің құқықтық іргетасы

Бүгін Кәсіпкерлік кодекстің қабылдануына 10-жыл толуына орай "NarXoz" Университетінде өткен конференцияда ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, "Ақ жол " партиясының төрағасы Азат Перуашев сөз сөйледі.

"Қазақ үні" Мәжіліс депутатының сөйлеген сөзін оқырман назарына ұсынады.

***

Құрметті әріптестер!

Қазанның 29 күні қазақстандық бизнес-қауымдастығы алғаш рет өзінің кәсіби мерекесі – Кәсіпкерлер күнін атап өтті.

2015 жылдың дәл осы күнінде Кәсіпкерлік кодексі қабылданған болатын – бұл құжат отандық бизнестің құқықтық іргетасы болуға бағытталған. 

Бұл залда Кодекстің қабылдануына сүбелі үлес қосқан адамдар отыр - Берік Имашев, Зауреш Баймолдина - "Ақ жол" Демократиялық партиясы атынан сіздерді осы атаулы күнмен құттықтаймын. 

Атап өту керек, аталмыш кодекс азаматтық және әкімшілік құқықтан өсіп, өніп шыққан кәсіпкерлік құқық саласы эволюциясының нәтижесі еді.

Пост-кеңестік кеңістіктегі «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және қолдау туралы» алғашқы заңнама 1992 жылдың 4 шілдесінде пайда болды. 

Тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға көшкенге дейін кәсіпкерлерді «алыпсатарлар», «фарцовщиктер», «цеховиктер» деп атағаны біздің буынның есінде.

Сонау 80-ші жылдардың аяғы мен 90-шы жылдардың басында бұрынғы КСРО-да өз бастамасына арқа сүйеп табыс тапқан адамдар көп жағдайда ұзақ мерзімге темір торға да тоғытылып жатты. Өзінің кәсіпке деген икемімен аса ірі көлемдегі табыс тапқаны үшін ату жазасына кесілгендер де болған.  

Сондықтан, алғашқы заңның революциялық маңызы кәсіпкерлікті экономика мен қоғамда маңызды позитивті функциялар атқаратын әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде танылуында жатыр.

Жүздеген мемлекеттік зауыттар мен мекемелер жаппай жабылып жатқан жылдарда Қазақстан түрлі сынақтан сүрінбей өтіп, өз отбасының тағдырын өз қолына алып, өзгелерді жұмыспен қамтып, мемлекет бюджетін толықтырған бұл энтузиастардың маңыздылығын алғашқы болып түсініп, бағалай білді. 

Одан бөлек, сол заңның өзі заңды кәсіпкерлікке тосқауыл қойғаны үшін жауапкершілік көздеген болатын.  

2005 жылы «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заң қабылданды, ол бизнес бірлестіктердің заң сараптамаларына деген құқығын, сондай-ақ мемлекеттік қолдаудың нақты түрлерін алып, тексерулерді прокуратура органдарында міндетті тіркеу арқылы артық әкімшілік қысымнан (яғни, санкциялау) қорғану құқығын қамтамасыз етті.

Алайда, кейіннен негізсіз тексерулерден қорғаудың дәл осы нормасы іс жүзінде барлық мемлекеттік органдар пайдасы үшін ығыстырылды. 

Сонымен қатар, бизнесті реттейтін және шектейтін әртүрлі шаралар жүздеген басқа заңдарға бөлініп тасталды; бұл нормалар көп жағдайда «Жеке кәсіпкерлік туралы» Заңына қайшы келді, себебі оларды ведомстволық мүдделерді көздейтін салалық мемлекеттік органдар ілгерілетіп отырған. 

Сондықтан да, сонау 2008 жылы біздің команда (ол кезде «Атамекен» одағы құрамында) кәсіпкерлік туралы заңнаманы кодификациялауды талап еткен болатын. 

Алғашында Үкімет бұл бастамаға қарсы болды, шенеуніктерді кәсіпкерлердің қызметін реттейтін нормаларды (әртүрлі заңдарда шашырап жатқан) бір құжатта жүйелеу қажеттілігіне сендіру үшін бірнеше жыл қажет болды.

Тек 2011 жылы ғана Әділет министрлігі Кәсіпкерлік кодексінің бірінші нұсқасын ұсынып, бизнесті қорғаудың орнына, тыйым салулар жиынтығын құраған ол кодексті біз ауыспалы екпіні үшін сынға алдық.

Кейін мемлекеттік органдар мұндай кодекс идеясына ара-тұра тосқауыл қоюға әрекеттеніп, олармен ұдайы дауласуға мәжбүр болып келдік, мысалы, 2012 жылы Әділет министрлігінің «Кәсіпкерлік саласындағы заңнаманы жүйелеу» атты ғылыми-тәжірибелік конференциясы кезінде. (https://www.inform.kz/ru/my-do-sih-por-oshibochno-otricaem-samu-neobhodimost-suschestvovaniya-predprinimatel-skogo-kodeksa-azat-peruashev_a2496453?utm_source=chatgpt.com). 

Атап айтқанда, кейбір қарсыластар халықаралық тәжірибеде мамандандырылған кәсіпкерлік кодекстері мен кәсіпкерлік құқық саласының жоқтығын алға тартты. Алайда мұндай тұжырымдар қате.

Францияда Коммерциялық кодекс (Code de commerce) бар, ол компаниялар, келісім-шарттар, бәсекелестік, төлем қабілетсіздігі және сауықтыру, коммерциялық арбитраж және соттар туралы ережелерді қамтиды.

Германияда мәмілелердің түрлерін, кәсіпорындардың түрлерін, есеп беруді, бәсекелестікті қорғауды және т.б. реттейтін коммерциялық кодекс (Handels gesetz buch) бар.

Түркияда Сауда кодексі (Turk Ticaret Kanunu) осыған ұқсас мәселелерді реттейді. Бұл елдерде коммерциялық (кәсіпкерлік) құқық коммерциялық қатынастардың және, атап айтқанда, бизнес пен мемлекет арасындағы қатынастардың ерекшелігіне байланысты азаматтық құқықтан өсіп шықты.

Ұқсас тәсілдер посткеңестік елдерде де кең тарады – Украинадағы Шаруашылық кодексі, Беларусьтегі Шаруашылық-процессуалдық кодексі, Өзбекстанда былтыр қабылданған Кәсіпкерлік қызмет кодексі және т.б. 

Сондықтан кейбір оппоненттердің кәсіпкерлік заңнаманың негіздемесі жоқтығына сілтеме жасауы нарықтық шындықты және заманауи қоғамдағы бизнестің жасампаз рөлін түсінбейтіндігін көрсетеді.

Бірлескен күш-жігеріміздің арқасында осыдан 10 жыл бұрын осы мәселеге қатысты ретроградтықты жеңіп, алға маңызды қадам жасағанымыз үшін Үкімет пен Әділет министрлігіндегі әріптестерімізге алғыс айтамыз. 

2014 жылдың желтоқсанында Кодекстің үшінші нұсқасы Мәжіліске түсті, ол кезде «Ақ жол» демпартиясының фракциясы Мәжілісте жұмыс істеп жатты.

Маған осы заң жобасы бойынша жұмыс тобын басқару бұйырды. Бизнес пен мемлекеттік органдар арасындағы қызу талқылаулар мен пікірталастардан кейін құжаттың 70 пайызы қайта өңделді. 

Сол арқылы құқықтың жаңа саласы – кәсіпкерлік құқық пайда болды. Бизнесменнің кінәсіздік презумпциясы түсінігі қалыптасты. Мемлекеттік органдардың талаптары бойынша кез келген күмән немесе нақты жағдайлардың заңнамада реттелмегендігі кәсіпкердің пайдасына шешілуі керек.

Бұрын бақылаушы органдармен барлық қарым-қатынаста кәсіпкер сөзсіз кінәлі деп саналатын.

Кәсіпкерлік кодекстің нормалары мен өзге де құжаттардың арасында қайшылықтар болған жағдайда осы кодекстің нормалары қолданылады (https://akzhol.kz/ru/blog/migrated_3084?utm_source=chatgpt.com). 

Бұл кодекске бастамашы болып, оны дамытуға және қабылдауға «Ақ жол» демпартиясындағы, бизнес-қауымдастықтардағы, «Атамекен» Ұлттық кәсіпкерлер палатасындағы әріптестеріміз және көптеген Парламент депутаттары зор үлес қосты. 

Біз Үкіметтің позитивті тәсілдерін қолдап, басы артық әкімшілік кедергілерді жоюға ұмтылдық. Жоба негізінен қайта жазылды: 1,5 мыңнан астам түзетулер енгізілді, бұл Үкіметтің нұсқасын қайта өңдеудің тереңдігін көрсетеді. (https://akzhol.kz/ru/blog/migrated_5564?utm_source=chatgpt.com). 

Жоғарыда атап өтілгендей, кодекстің негізгі нормасы кәсіпкердің адалдық презумпциясы болып табылады: мемлекеттік органдар басқа нұсқалар дәлелденгенге дейін бизнес есептерінің дұрыстығын басты назарға алуы керек.

Қолдау шараларын тек шағын (бұрынғы заң бойынша) ғана емес, сонымен қатар орта кәсіпкерлікке де қолдануды кеңейту және басқа да көптеген новеллалар маңызды новациялар болды. 

Кәсіпкерлік кодекс бизнестің құқықтық негіздерін біріктіріп, жүйелейтін жаңа құқықтық философияға айналды.

Онда мыналар көрініс тапты:

1) Кәсіпкерлік қызметтің жалпы принциптері - еркіндік, әділдік, субъектілердің заң алдындағы теңдігі.

2) Бизнесті мемлекеттік органдардың заңсыз әрекеттерінен қорғау кепілдіктері.

3) Мемлекеттік реттеу және қадағалау тәртібі.

4) Бәсекелестік және монополияға қарсы нормалар.

5) Субсидиялар, гранттар және жеңілдіктер механизмдерін қоса алғандағы мемлекеттік қолдау шаралары және т.б. 

Заңнамаға алғаш рет мемлекет пен бизнес арасындағы серіктестіктерді тең құқықты тараптар ретінде айқындайтын бөлім енгізілді.

Бұл түзету мемлекеттік және жеке меншіктің теңдігі туралы Конституцияның 6-бабына негізделген. 

Кәсіпкерлік кодекс мемлекеттің экономикалық саясатында іскерлік әлеуетті жұмылдыру және қоғамда нарықтық менталитетті қалыптастыру, тәуелділік психологиясын еңсеру үшін жағдай жасауда аса маңызды рөл атқарды деп толық айтуға болады. 

Осы жылдар ішінде ЖІӨ-дегі ШОБ үлесі 25%-дан 40%-ға дейін өсті, бұл шикізаттық экономикадан кетіп, сервистік модельге көшу үшін өте маңызды.

Ия, ШОБ субъектілерінің 6%-дан азы өндіріспен айналысады, бұл айтарлықтай теңгерімсіздікті және экономика үшін сын-тегеуріндердің барын көрсетеді.

Дегенмен, шағын бизнес (бұл бизнес субъектілердің басым көпшілігі) дәстүрлі түрде ең алдымен сауда және қызмет көрсету салаларында, сонымен қатар кревтивті секторда қызмет етуде.

Сонымен қатар, ШОБ-тың негізгі мақсаты жұмыс орындарын құру және халықты ұлттық табысты қайта бөлуге тарту болып табылады. 2015 жылы ШОБ-тағы жұмыспен қамтылған азаматтардың саны жалпы үлестің 37 пайызын құраса, 2025 жылға қарай бұл көрсеткіш 45 пайызға жетті. 

Соған қарамастан, кәсіпкерлікті дамыту және жеке бастаманы ынталандыру мәселелері әлі де сақталуда.

Бұл проблемалар ШОБ құрылымындағы теңгерімсіздікпен және мемлекеттік органдардың Кәсіпкерлік кодекс талаптарын айналып өту әрекеттерімен байланысты.

Жақында ғана «Ақ жол» фракциясы тағы бір заң жобасы аясында Кодекске өзгеріс енгізу туралы тағы бір ұсыныстың күшін жоюға қол жеткізе алды. Мұндай әрекеттер жиі жасалады. 

Президент Қ.Тоқаев атап өткендей, 21 кодекс пен 300-ден астам заңда кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіретін, Кәсіпкерлік заңнамасына қайшы нормалар тағы да жинақталып қалды.

Сондықтан ол «заңнамаларды кәсіпкерлердің сұранысына бейімдеу жұмыстарын жүргізуді тапсырды.

Кәсіпкерлік кодекске сәйкестігіне нормативтік құқықтық актілерді қосымша қайта қарау арқылы міндетті талаптар Тізілімін енгізуді жеделдету қажет.

Жаңа Салық кодексі ережелер мен рәсімдерді жай ғана өзгертіп қоймай, жаңа менталитет қалыптастыруы керек... Мемлекет адал салық төлеушілердің мүддесін қорғайтын болады.» – цитата соңы. 

Біздің ойымызша, мысалы, жаңа Салық кодексінің салық төлеушілердің тәуекелдерді басқару критерийлерінің құпиялылығы және АСР төлеушілерінің (В2В) заңды тұлғалармен келісімдері шығыс есептілікке жатқызылатыны туралы нормалары Кәсіпкерлік кодекспен айқын қайшылыққа келеді – себебі, Кәсіпкерлік кодексі барлық дүдәмалдарды кәсіпкердің пайдасына жазса, бұл нормалар, керісінше, мемлекеттік органдардың бизнеске қатысты негативті болжамдарынан туындайды.  

Мемлекеттік сатып алу және «Самұрық-Қазына» қоры туралы заңнамада да бизнеске кедергілер бар, бұл Президенттің «Экономиканы ырықтандыру туралы» Жарлығына да қайшы келеді.

Осы Жарлықты жүзеге асыру мақсатында «Ақ жол» фракциясы екі немесе одан да көп жеке кәсіпорын қатысқан жағдайда квазимемлекеттік кәсіпорындардың мемлекеттік сатып алуларға қатысуына тыйым салатын түзету енгізді. Парламент бұл норманы қабылдады, Президент оған қол қойды, бірақ заңнамалық актіде бұл норма Үкімет тарапынан бұрмаланып шықты. 

Парламент бұл норманы қабылдады, Президент оған қол қойды, бірақ заңнамалық актіде бұл норма Үкімет тарапынан бұрмаланып шығып, ұлттық компаниялар мен олардың еншілес ұйымдары мемлекеттің әкімшілік және қаржылық мүмкіндіктеріне арқа сүйеп, сол күйі кәсіпкерлердің адал нанын тартып алып жатыр.  

Қылмыстық кодексте күштік құрылымдар рейдерлік және бопсалау үшін пайдаланатын ҰҚТ дегенді қате түсіну мәселесі сақталып отыр. Ресми лауазымдарды бөлу бөлуге ғана құралған мұндай айыптаулар арқылы кәсіпкерлер тиісті "куәлік" бермегенге дейін бір-бір жарым жыл қамауда ұстауға мүмкіндік береді. 

«Ақ жол» фракциясы кәсіпорындардағы қызметтік міндеттер ҰҚТ белгілері болып танылуы мүмкін еместігі жөнінде Қылмыстық кодекске өзгеріс енгізді, оны Парламент қабылдап, ұқсас шешімді Конституциялық сот та шығарды. Алайда, тергеу органдары мен соттар Жоғарғы соттың нормативтік қаулысы қажет деген желеумен бұл шешімдерді елемей жатыр. Ал, ҚР ҚК баптары мен Конституциялық соттың қаулысы тікелей орындалуы керек. 

Сондай-ақ, Жолдауда айтылғандай: "... мемлекеттік органдар бизнеске қатысты ескерту шараларының орнына әлі де қатаң әкімшілік шешімдер қабылдауда. Бұған жол беруге болмайды" - "Ақ жол" фракциясы кәсіпкерлерді ескерту шараларынсыз жауапкершілікке тартуға тыйым салу мен мұндай айыппұлдар көлемін төмендету туралы заң жобасын әзірледі, құжат ресми түрде Мәжілістің заңнама комитеті мен Үкіметтің қорытындысына жолданды.

Заң нормаларын Кәсіпкерлік кодекске сәйкестендіру бойынша мұндай мысалдар өте көп - техникалық реттеу заңнамасынан, өлшем құралдарының бірлігіне дейін.

Сондықтан жұмыс жалғасуда. Президенттің тапсырмасына сәйкес Үкімет жақын арада заңдарды Кәсіпкерлік кодекске сәйкестендіру туралы заң жобасын Парламентке енгізуі тиіс. Әлбетте, Кодекстің өзі тиісті нақтылаулар мен толықтыруларды қажет етеді. Кодекс аясын тарылтып, кәсіпкерлер құқығын шектеу әрекеттері де жасалуы мүмкін. «Ақ жол» фракциясы ШОБ мүддесі үшін бұл күреске барынша қатынасатын болады.

Заң шығару – бұл әр тарап – мемлекеттік органдар мен бизнес – өз тәсілдерін қорғауға тырысатын жанды үрдіс. Біздің басымдығымыз – экономиканың еркін дамуы мен өсуі, жаппай кәсіпкерліктің рөлін күшейту, қолайлы іскер климат пен тартымды инвестициялық жағдай жасау.

Ал Кәсіпкерлік кодекс азаматтардың өз өмірін табысты және прогрессивті етуге заңды ұмтылысы ретіндегі нарықтық экономиканы қорғаудың берік негізі болып табылады.

Аталмыш конференцияны ұйымдастырған "Нархоз" университетіне алғыс айтамыз.

Азат Перуашев,

ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты, "Ақ жол" партиясының төрағасы