ЖАҢА ӘЛІПБИ: латынның қай нұсқасы тиімді?

Cәуірдің 22-сі күні Түркі академиясының ұйымдастыруымен «Түркі мемлекеттерінің латын графикасына көшу тәжірибесі және әліпби реформасының қазақстандық жолы»  тақырыбына арналған  ғылыми семинар болды хабарлайды Халықаралық Түркі академиясының баспасөз қызметі. Семинарда латын графикасын түркі тілдеріне енгізу мен таратудың ғылыми негіздемелерін дәйектеу, сондай-ақ латын графикасын қазақ тіліне енгізу мен пайдаланудың өзекті мәселелерін нақтылау және шешу жолдарын ұсыну қарастырылды. Семинарда алдымен сөз алған қазіргі қазақ дыбыстану ғылымының ақсақалы,  А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының жетекші ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессорЖүнісбек Әлімхан (Қазақстан/Алматы) «Қазақ ұлттық латын әліпбиі» тақырыбына ғылыми баяндама жасады. Фонолог-ғалым  баяндамасына латын графикасына негізделген және Түркі кеңесі бекіткен Ортақ түркі Т-34 әліпбиінің негізінде жасаған Қазақ әліпбиінің жобасын ұсынып, оның төл дыбысты сақтау және жазу мен дыбыстаудың арасын мейлінше жақындатқан емлелік-жазылымдық нұсқасын жан-жақты ашып көрсетті. Ж.Әлімхан мырза әліпби жобасына басты арқау есебінде жалпы түркілік ортақтасу есебінен тілдік ортаны нығайту мүмкіндігі және «1 дыбыс - 1 таңба» принципін бетке ұстағандығын айтты.  Әліпби жобасы негізінен екі бөліктен: негізгі бөлігі - қазақтың төл дыбыстарын таңбалайтын әліпби кестесі және шетелдік кірме сөздерді жазуға арналған қосалқы әріптерді қамтитын қосалқы бөліктен тұрады екен. Жаңа әліпби жобасында жазылған «Абай жолы»  эпопеясынан үзінді оқыған қатысушылар кідірместен жабыла оқып,  жазу мен оқудың жеңілдігіне көз жеткізді. Ж.Әлімхан мырза «Әліпби реформасы - қаріп ауыстырумен шектелу емес» дей келіп, бұл салаға кірісетін азаматтардың қазақ тілінің 28 дыбысын нақты танып-білу қажеттігін ескертті. Келесі кезекте сөз алған әліпби жобаларының авторлары - Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті жанындағы «Жасанды зерде» ғылыми-зерттеу институтының директоры, техника ғылымдарының докторы, профессор Алтынбек Шәріпбай (жобасы - www.alphabet.kz сайтында) мен Қазақ технология және бизнес университетінің президенті, техника ғылымдарының докторы, профессор Байбеков Сейтқасым Ниязбекұлы екі бөлек жоба ұсынғанмен, екеуі де  бірыңғай ағылшын А-26 қарпіне негізделген әліпби кестесін таныстырып шықты. Техника саласының бұл ғалым-мамандары басты принцип ретінде жаңа әліпбидің міндетті түрде ағылшын қарпіне иек артуын әлемдік технологияға ешбір қиындықсыз ену мүмкіндігі екендігін басты дәйек ретінде келтірді.          Қазіргі ақпараттық технология заманында жылма-жыл ауысып жатқан техника буындарына ағылшын қаріптерінен басқа бірде бір әліпби төтеп бере алмайтындығын баяндай келе жоба авторлары, егер де ағылшын қарпіне қосалқы бір ғана басқа таңба қосылса, онда одан ешбір тиімділік болмайтындығын, одан да сол кирилшеде қала беру керектігін айтты.  Алайда, техникалық мүмкіндігі зор бола тұрып, аталмыш жобалардың бірі «1 дыбыс -1 таңба» тұрғысын қанағаттандыра алмаса, екіншісі лингвистикада қалыптасқан қатаң дыбысқа тән таңбаны ұяң дыбысқа теліп, ғылыми графологияға қайшылығы мен ережелердің молайуына мәжбүр ететін тұстарын байқатты. Жобаларды таныстыру соңында сөз алған Білім және ғылым министрлігі жанында құрылған Қазақ әліпбиін латын графикасына көшірудің ғылыми және оқу-әдіснамалық негіздерін ұйымдастыру жөніндегі жұмыс тобының құзырлы өкілі ретінде Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті төрағасының орынбасары Төлешов А.Қ. мырза, аталмыш отырыстың маңызы зор екендігін атап өтті. Соның арқасында басты принциптердің айқындалып,  үш жобаның да жоққа шығармайтын маңызды жағы бар екенін, алайда, біздің қоғамға осылардың ішіндегі ең озат үлгісін таңдау керектігін ескертті.  Ғылым комитеті төрағасының орынбасары Білім және ғылым министрлігінің Әліпби реформасының ғылыми сипатына тікелей жауапты екенін айта келе, мамыр айында болатын филологтар құрылтайына осыларды біріктіретін мазмұндағы бір жоба ұсыну қажеттігіне назар аударды. Шараның ортақ латын әліпбиін түркі тілдеріне енгізу мен пайдаланудың өзекті мәселелерін нақтылау және шешу жолдарын қарастыру бойынша семинарға қатысқан ғалымдар мен мамандар өз ойларын ортаға салып, пікір таластырды. Атап айтқанда, Парламент Сенатының депутаттары, белгілі ғалымдар - Әділ Құрманжанұлы Ахметов мен Ғарифолла Есім жобаларға қатысты  өз уәждерін білдірді. Латын графикасына көшудегі Әзірбайжан тәжірибесін ортаға салған Әзірбайжан Ғылым Академиясы Сәулет және өнер институтының директоры, өнертану докторы, профессор Саламзаде Эртегин Абдул Вагаб оглы «Біздер латыншаға көшкенде дәл мұндай терең сараптауды бастан кешкен жоқпыз. Сіздердің аяқ алыстарыңыз кісі қызығарлықтай екен» - деді. Оның айтуынша, 1991 жылы тамыз айында апыл-ғұпыл көшкенмен, мекемелер ішкі іс қағаздарын кирилшемен жазуды доғармай келіп, ӘР президенті Г.Әлиевтің латын графикасына түпкілікті көшу жөніндегі жарлығынан соң ғана аталмыш жобаның тиянақты қолға алынғанын, сөйтіп бүгінде бұл мәселе алаңдайтындай жағдайда еместігін баян етті. Астанадағы Юнус Еміре атындағы Түрік мәдениет орталығының жетекшісі Ибрахим Йылдырым семинардың маңызын атай отырып, бұл мәселеге жан-жақты саладағы ғалымдардың қызу кірісіп кеткеніне әрі оның жалпытүркілік құндылық есебінде талқылауға түркі ғалымдарының қатысып отырғанына ризалығын жеткізді. Семинар модераторы, Түркі академиясының президенті Шәкір Ибраев ғылыми семинардың біраз нәрсенің бетін ашып бергенін, алайда тілді техникаға біржақты икемдеуден аулақ болуды, керісінше техниканың тілімізге бейімдеудің әлемдегі жарқын үлгісін ала білу қажеттігін айтып, отырысты қорытты.    

Талқыға түскен жобалардың мәтіндік көрінісі: «Абай жолы» эпопеясынан «Қайтқанда» атты үзінді

Т-34 форматы бойынша әліпби

Ә.Жүнісбек нұсқасы

QAYTQANDA

Üş kündik joldıŋ bügingi, soŋğı künine bala şәkirt barın saldı. Qorıqtan kün şığa atqa mineyik dep asıqqan-dı. Bunı qaladan alıp qaytqalı barğan ağayını Baytastı da taŋ atar-atpasta ӧzi oyatıp turğızıp edi. Künuzın attan da tüspey, ӧzge jürginşilerden oq boyı alda otırğan. Key-keyde ӧzine tanıs Kӧküyirim men Bwratiygen, Taqırbulaq siyyaqtı qonıs-qudıqtardıŋ tus-tusına kelgende bala okşaw şığıp, astındağı jaraw qula bestisin ağızıp-ağızıp ta aladı. Arttağılar - Baytas pen jorğa Jumabay: - Mına balanıŋ awılğa asığwın-ay! - Sorlı bala qıstay iş qusta bolıp qalğan-aw,- desedi. Bala şәkirt uzap ketkende bular da eriksiz jele şoqıraqtap şawıp otırıp qwıp jetedi. Jorğa Jümabaydıŋ taqımında qara şoqparı bar. Baytastıŋ da ayağınıŋ basına ilgen uzın qayıŋ soyılı bar-dı. Taqırbulaq tusına kelgende Baytastar balanı jeke şabwdan tejep: - Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembaydıŋ jırasın bilesiŋ ğoy!.. Urı jatadı...- dedi. - Seni men bizdi manadan kӧrip otır! «Qoqıraqtap jalğız şabatın neme eken, tüsirip, atın әpkel ӧziniŋ!»- deydi de, seni tӧbeden birak nuqıp, mına bәyge bestiŋdi aladı da kete baradı,- dedi Jumabay da. - E, sender şe? Sender berip jiberesiŋder me? - Oybay, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq... - Olar samsağan sarı qol. Bul Esembayda udayı jaw jatadı. Tek bizdi ӧzimizdiŋ eldiŋ adamı dep aman qaldırmasa, jer jaman,- dep Jumabay şoşıta sӧylegisi keledi.

 А-25 форматы бойынша әліпби

А.Шәріпбай (1-нұсқасы)

QAJTQANDA

Uec kuendik xoldyh buegingi, sohfy kuenine bala caekirt baryn saldy. Qoryqtan kuen cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy.  Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi. Kuenuzyn attan tuespej, oezge xuergincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekuejirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady. Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj: - Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj! - Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep: - Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi. - Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tuesirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da. - E, sender ce? Sender berip xiberesihder me? - Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq... - Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, -dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.

 А-25 форматы бойынша әліпби

 А.Шәріпбай (2-нұсқасы)

QAJTQANDA

Vc kvndik xoldyh bvgingi, sohfy kvnine bala caekirt baryn saldy. Qoryqtan kvn cyfa atqa minejik dep asyqqan-dy.  Buny qaladan alyp qajtqaly barfan afajyny Bajtasty da tah atar-atpasta oezi ojatyp turfyzyp edi. Kvnuzyn attan tvspej, oezge xvrgincilerden oq bojy alda otyrfan. Kej-kejde oezine tanys Koekvjirim men Bwratijgen, Taqyrbulaq sijaqty qonys-qudyqtardyh tus-tusyna kelgende bala oqcaw cyfyp, astynda xaraw qula bestisin afyzyp-afyzyp ta alady. Arttafylar - Bajtas pen xorfa Xumabaj: - Myna balanyh awylfa asyfwyn-aj! - Sorly balanyh qystaj ic qusta bolyp qalfan-aw, - desedi. Bala caekirt uzap ketkende bular da eriksiz cele coqyraqtap cawyp otyryp qwyp xetedi. Xorfa Xumabajdyh taqymynda qara coqpary bar. Bajtastyh da ajafynyh basyna ilgen uzyn qajyh sojyly bar-dy. Taqyrbulaq tusyna kelgende Bajtastar balany xeke cabwdan texep: - Endi bizden uzap ketpe! Anaw Esembajdyh xyrasyn bilesih foj!.. Ury xatady...-dedi. - Seni men bizdi manadan koerip otyr! "Qoqyryqtap xalfyz cabatyn neme eken, tvsirip atyn aepkel oezinih!" -dejdi de, seni toebeden biraq nuqyp, myna baejge bestihdi alady da kete barady, - dedi Xumabaj da. - E, sender ce? Sender berip xiberesihder me? - Ojbaj, bizde ne qawqar bar? Biz ekew-aq... - Olar samsafan sary qol. Bul Esembajda udajy xaw xatady. Tek bizdi oezimizdih eldih adamy dep aman qaldyrmasa, xer xaman, - dep Xumabaj cocyta soejlegisi keledi.

 А-25 форматы бойынша әліпби

 С.Байбеков нұсқасы

KAITKANDA

W'sh qw'ndy'q  joldynh bw'gy'ngy', sonhghy qw'ny'ne bala sha'qy'rt baryn saldy. Koryktan qw'n shygha atka my'neiy'q dep asykkan-dy.  Bwny kaladan alyp kaitkaly barghan aghaiyny Baitasty da tanh atar-atpasta o'zy' oiatyp twrghyzyp edy'. Qw'nwzyn attan tw'spei, o'zge jw'rgy'nshy'lerden ok boiy alda otyrghan. Qei-qeide o'zy'ne tanys Qo'qw'iy'ry'm men Buratigen, Takyrbwlak siakty konys-kwdwktardynh tws-twsyna qelgende bala okshau shyghyp, astynda jarau kwla besty'sy'n aghyzyp-aghyzyp ta alady. Arttaghylar - Baitas pen jorgha Jumabai: - Myna balanynh auylgha asyghuyn-ai! - Sorly balanynh kystai y'sh kwsta bolyp kalghan-au, - desedy'. Bala sha'qy'rt wzap qetqende bwlar da ery'qsy'z jele shokyraktap shauyp otyryp kuyp jetedy'. Jorgha Jwmabaidynh takymynda kara shokpary bar. Baitastynh da aiaghynynh basyna y'lgen wzyn kaiynh soiyly bar-dy. Takyrbwlak twsyna qelgende Baitastar balany jeqe shabudan tejep: - Endy' by'zden wzap qetpe! Anau Esembaidynh jyrasyn by'lesy'nh ghoi!.. Wry jatady...-dedy'. - Seny' men by'zdy' manadan qo'rip otyr! "Kokyryktap jalghyz shabatyn neme eqen, tw'sy'ry'p atyn a'pqel o'zy'ny'nh!" -deidy' de, seny' to'beden by'raq nwkyp, myna ba'ige besty'nhdy' alady da qete barady, - dedy' Jumabai da. - E, sender she? Sender bery'p jy'beresy'nhder me? - Oibai, by'zde ne kawkar bar? By'z eqeu-ak... - Olar samsaghan sary kol. Bul Esembaida wdaiy jau jatady. Teq by'zdy' o'zy'my'zdy'nh eldy'nh adamy dep aman kaldyrmasa, jer jaman, -dep Jumabai shoshyta so'ilegy'sy' qeledy'.

 Abai.kz

*Тақырып өзгертілді