Азат Перуашев: Қазақстандықтар біртұтас ұлт, яғни, қазақ болып есептелуі тиіс

Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қаңтар оқиғаларынан кейін парламенттік және партиялық жүйені реформалау туралы мәлімдеді. Осы аптада президент наурыз айының ортасында жаңа саяси реформа пакеті туралы халыққа үндеу жолдауды жоспарлап отырғанын айтты. Бұл реформалар қандай болуы мүмкін? "Время" тілшісі "Ақ жол" партиясының және оның Парламенттегі фракциясының көшбасшысы Азат ПЕРУАШЕВпен сұхбат құрып, осы тақырып аясында өзекті мәселелерді қамтыды.

- Қазақстан халқы арасында екі деңгейлі парламент керек пе, әлде бір палаталы жеткілікті ме деген тақырып көптен бері қызу талқыға түсуде. Сіз бұл туралы не ойлайсыз?

- Қос палаталы парламент - бұл федеративті мемлекеттердің форматы, онда сенат федерация субъектілерінің мүдделерін білдіруге кепілдік береді. Біздің сенатта да осындай қағида бар: әр өңірден екі депутаттан. Бірақ! Федералды мемлекетте заңдар, әлеуметтік-экономикалық саясат, тіпті негізгі құқықтар арасында айырмашылықтар болуы мүмкін. Мысалы, АҚШ-тың кейбір штаттарында өлім жазасына, есірткіні қолдануға және т. б. рұқсат етілген.

Біздің мемлекет - біртұтас мемлекет, заңдар бәріне ортақ, әлеуметтік және саяси кепілдіктер де бірдей. Сондықтан, менің ойымша, бір палаталы парламент біздің мемлекеттік құрылымымызға көбірек сәйкес келеді. Бүгінде сенат заң шығарушылыққа салмақ қосатын сияқты, бұл көппартиялы мәжіліске және оның бастамаларына біршама "сенімсіздікті" білдіреді. Олай болса сенат депутаттарын азаматтардың тікелей дауыс беруімен сайлаған жөн және орындарды бөлу кезінде аймақтар халқының пропорцияларын ескерген жөн.

2017 жылы конституциялық реформа жарияланған кезде партиямыздың фракциясы бір палаталы парламентті енгізіп, мәжіліс пен сенат депутаттарының санын біріктіруді ұсынды.

Алайда қос палаталы парламент біздің Конституциямызда көзделген, ал Мемлекет басшысы "Хабар" телеарнасына берген сұхбатында алдағы саяси трансформация негізгі заңға әсер етпейтінін атап өтті. Сонда бұл пікірталас, ең алдымен, Қазақстан мемлекеттілігінің қазіргі сын-қатерлері жойылатын болашаққа кейінге қалдырылады.

- Сіздің ойыңызша, қай сайлау жүйесі әділетті - көпшілік (бір мандатты округтік сайлау) немесе пропорционалды ма (сайлаушылар партияларға дауыс беру)?

- Бүгінгі таңда көптеген теоретиктер мемлекетті бірден демократиялық ететін панацея сияқты мажоритарлық жүйеге сенеді. Бірақ тәжірибеміз көрсеткендей, мажоритарлық жүйенің өзі демократияны құру үшін шешуші мәнге ие емес. Біздің елімізде билік партиясының басым көпшілігі әрқашан бір мандатты округтерді сайлауды қамтамасыз етті. Әрине, парламентке жеке харизматикалық тұлғалар келді, бірақ елдегі ауа-райын құрған олар емес. Заңдарды биліктің қолында қалған көпшілік қабылдайды.

Қазіргі жағдайда әкімдер билік партиясы филиалдарының басшылары болып табылатындықтан ("Ақ жол" осы орайда біраз жылдар бойы пікірталастырып келеді), онда мемлекеттік ақпараттық тапсырысты пайдаланатын БАҚ-тар, барлық мемлекеттік органдар, бюджеттік ұйымдар, тіпті сайлау комиссиялары да биліктің бақылауында болады. Мұндай жағдайда мажоритарлық жүйе бойынша сайлау билеуші партияның үстемдігіне әкеледі.

Бұл жағдай біздің тәжірибемізде ғана емес: өткен жылы Ресей Мемлекеттік Думасына пропорционалды жүйе бойынша сайлауда "Единая Россия" 49 пайыз жинады (және тағы төрт партияны жіберіп алды), ал бір мандатты округтерде ол мандаттардың 90 пайызын алды. Бұл мажоритарлық жүйенің билеуші партияның үстемдігін жиі қамтамасыз ететіндігінің дәлелі.

Мажоритарлық жүйе бойынша жеңіске жету үшін 50 пайыздан астам дауыс алу керек. Яғни, көпшілікпен келіспейтіндердің мүмкіндігі жоқ деуге болады. Бірақ демократия - бұл көпшіліктің күші ғана емес, сонымен бірге көпшілікпен келіспейтіндердің құқықтарын қорғау.

Президент Тоқаевтың түзетулерінен кейін бүгін парламент пен мәслихаттарға кемінде 5 пайыз дауыс алған партиялар өте алады. Ал бір мандатты округте 5 пайыздық қолдауы бар үміткерді елестетіп көріңізші? Оның қолы ештеңеге жетпейді. Осылайша, осы пропорционалды жүйе кең саяси көзқарастар мен қоғамдық мүдделердің барлық спектрін қамтуға мүмкіндік береді.

Осы жерден бұдан да күрделі мәселе туады. Бұл сайлаудың ашықтығы мен адалдығы. Егер сайлау әділ болса, онда оларды қай жүйе бойынша өткізу туралы мәселе екінші дәрежелі болады. Қазақстанда сайлауды бұрмалау - "ыңғайсыз" кандидаттарды бұғаттаудан бастап "карусельдерге" дейін (сол бір азаматтарды әртүрлі учаскелер бойынша тасып, оларға қайта-қайта дауыс беруге мүмкіндік беретін жағдай), сайлау комиссиялары мүшелерінің бюллетеньдерді лақтыруы және хаттамалармен айла-шарғы жасау тәсілдерінің тұтас жиынтығы қалыптасты. Өткен жазда жергілікті сайлау комитеттері "Ақ жол" партиясы ұсынған ауыл әкімдерінің сайлауында жүз елудей кандидаттан 81 кандидатты (ұсынылғандардың 60 пайызы!) тіркеуден бас тартты және осы сайлау туралы заңға қайшы келеді.

2016 жылғы сайлауда біздің мәжіліс пен мәслихатқа 100 - ден астам кандидатымыз сайлауға үш күн қалғанда салық декларацияларындағы 40-60 теңге сәйкессіздіктерге байланысты және өзге де күлкілі сылтаулармен алынып тасталды.

Сондықтан біз реформа мен дауыс беру рәсімдерінің ашықтығы туралы бірнеше рет ұсыныстар енгіздік. Онлайн мониторинг жүргізуді ұсынғанбыз. Біз кез-келген адам интернет арқылы кез-келген сайлау учаскілерінде орналасқан камераларға кіріп, бюллетеньдер қалай шығарылатынын, дауыс беру қалай өтетінін, сайлау комиссиясы дауыстарды қалай есептейтінін көре алатындай етіп сайлау барысына онлайн-бейне мониторинг енгізуді ұсынамыз.

Сайлаудан кейін осы бейнелер Орталық сайлау комиссиясындағы бір серверде сақталуы керек. Сонда даулар туындаған кезде бұзушылықтарды анықтауға немесе тіпті дауыстарды қайта санауға болады. Бірақ ОСК-ның бұрынғы басшылығы бұл ұсыныстарға үзілді-кесілді қарсы болды.

- Парламентте жекелеген мамандар үшін квоталар қажет пе (әйелдер мен жастарға арналған квоталар сияқты)?

- Мен жалпы квоталаудың емес, таңдау еркіндігінің жақтаушысымын. Квоталардың болуы - проблемалардың бар екенінінің дәлелі. Колбин жоғары оқу орындарында және қызметтерде қазақтар үшін квоталар енгізгеннен бері мен оларға сенімсіз қараймын. Біздің партиямыздан 2012-2020 жылдары мәжілістегі депутаттар арасындағы әйелдердің үлесі ешқандай квотасыз 40 пайызды құрады. Бірақ бұл ретте біз депутаттарымызды жынысы немесе сырт келбеті бойынша емес, олардың біліктілігі бойынша іріктедік. Квоталар енгізілгеннен кейін адамдар зейнеткерлерге, ауғандықтарға, көп балалы отбасыларға және т.б. квоталар ұсына бастады. Бірақ олай болса квоталар енгізу таңдау еркіндігіне қауіп төндіреді.

Ия, біздің қоғамда мүгедектігі бар азаматтардың жағдайы әлеуметтенуді қажет етеді, сондықтан біз Президенттің бұл бастамасын мәжбүрлі шара ретінде қолдадық. Бірақ, уақыт өте келе біздің еліміз әйелдер мен жастардың, мүмкіндігі шектеулі азаматтардың құқықтарын толық іске асыруды қамтамасыз етеді деп үміттенемін. Осылайша квоталарға да қажеттілік жоғалады.

- Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланған депутаттардың Парламентте болуы соншалықты маңызды ма?

- Менің ойымша, ҚХА депутаттары мәртебесінде белгілі бір қайшылық бар. Конституция бойынша бір сайлаушы сайлауда бір дауысқа ие. Бірақ ҚХА мүшелері екі рет дауыс береді - және барлық сайлаушылар сияқты, саяси партиялар үшін және өз этносының өкілдері ретінде Ассамблеяның кандидаттары үшін.

Иә, Қазақстан - көптеген этностар мен мәдениеттер тоғысқан ел, сондықтан олардың да өкілдері Парламентте болғаны дұрыс. Бірақ мен саясатта біз этностарға бөлінуден алыстағанымызды жақтаймын. Қазақстан халқы әртүрлі ұлттарға бөлінбейді, солардан тұрады. Бұл біздің күшіміз бен байлығымыз. Қазақ халқы мемлекет құрушы ел ретінде басқа да отандастарымыздың жылы шырайлы әрі жайлы өмір сүруінің кепілі болуға тиіс.

Қазақстан азаматтары біртұтас ұлт, яғни, қазақ болып есептелуі тиіс. Әрине, этникалық жағынан емес, мемлекеттілік, азаматтық жағынан. Мысалы, әлемдік додаларға қатысқан кезде Геннадий Головкин, Василий Жиров немесе марқұм Денис Тен секілді спортшыларымыз өздерін «Қазақ спортшысы» деп таныстырады. Головкин әрдайым «Мен қазақпын!» дейді ғой. Бұл өте дұрыс. Ондайды қолдауымыз керек. Олай болса Ассамблеядағы депутаттар мәселесі өз-өзімен шешіледі.

- Барлығы дерлік қайғылы оқиғалардан кейін ел өзгерді, азаматтардың жалпы өмірге деген көзқарасы өзгерді деген пікірде. Қалыптасқан жағдайда, Сіздің ойыңызша, саяси жүйеде қандай реформалар қажет?

- Жалпы, мен парламенттік республиканың жақтаушымын, бірақ қаңтардағы трагедияны ескеретін болсақ, бұл сұрақ артта қалып отыр. Қазір бірінші міндет - Президент пен жалпы мемлекеттілікке қолдау көрсету арқылы қуатты мемлекетті қамтамасыз ету. Біздің аумағымызда және бүгінгі сын-қатерге толы кезеңде қуатты мемлекеттік билік - елдің тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығын және зайырлы сипатын қамтамасыз ете алатын жалғыз өзек.

Алайда бұл парламентаризм институттарын дамыту қажеттілігін жоймайды. Ең алдымен биліктің қоғам алдындағы ашықтығы мен есептілігі, жергілікті бюджеттер мен өзін-өзі басқаруды нығайту, қоғам мен парламенттің квазимемлекеттік сектор мен барлық мемлекеттік қаржыларға бақылауын қайтару, саясат пен экономикадағы монополияларды жою мәселелері қаралды.

Бұл мәселелерге деген біздің көзқарасымыз партия бағдарламасында баяндалған. Олар Президент Тоқаев күзде бастамашы болатын саяси реформалар пакетімен үндес болады деп үміттенемін. Қазір ұлттың болашақ тағдыры үшін барлық жауапкершілік оған жүктелген, сондықтан бірінші міндет - Мемлекет басшысын барынша қолдау және оның реформаларын біз құзырлы болып табылатын бағыттарда дамытуға тырысу.