ЛАТЫН ӘЛІПБИІ ОТАНДЫ СҮЮ ҮШІН ЖАРАТЫЛҒАН

Түркі халықтары  көршілес және отаршыл елдердің ықпалы мен үстемдік еткен мәдениеттерінің әсерінен бүгінге дейін көптеген әліпби қолдануға ерікті және еріксіз түрде мәжбүр болған. Содан болса керек, өзінің мәдени мұраларын басқа елдердің мұрағаттарынан іздеп келеді. Және осының салдарынан тілдік байлығынан сан мәрте айрылған. Бұл түркі халықтарын өзара бірін-бірі тілмашсыз түсіне алмайтын деңгейге жеткізген. Ең аяныштысы да осы тарихи ауыр кезеңдерге байланысты тұрақты пайдаланатын ортақ әліпби жасай алмағандығы болса керек.

Ахмет АЛЯЗ,

Сүлеймен Демирел университетінің оқытушысы, филология ғылымының кандидаты:

– Латын әліпбиіне көшудегі Түркия тәжірибесі нені көрсетеді?

– 1990 жылдары бұрынғы КСРО құрамындағы түркі халықтары тарих сахнасына тәуелсіз елдер ретінде қайта шыға бастаған кезде, түркі зиялысы Ғаспыралы Исмаил Бейдің айтқанындай, «тілде, істе, пікірде бірлік» ұраны қайта жандана бастағаны көңілге қуаныш ұялатты. Бауырлас халықтардың ортақ мәмілеге келіп, алшақтап кеткен тілдерін және мәдениетін қайта жақындатуға талпынуы сан ғасырлық сағыныштың басылуымен бірдей десек, қателеспейтін шығармыз.

Түркіге ортақ тұлғалардың кезінде қалыптас­тырған шағатай тіліне ұқсас, бүгінгі сұранысқа сай, әлемдік тәжірибемен байланысты ортақ әліпби қалыптастыру идеясы түркілік ортада ешқашан толастаған емес. ХХ ғасырдың бастапқы кезеңінде, 1923 жылы Ташкентте және 1926 жылы Бакуде ұйымдастырылған түркі халықтары тіл құрылтайларының басты идеясы ортақ әліпби жасау, нақтырақ айтқанда, латын әліпбиінің түркілік нұсқасын жасауға арналғаны барша­мызға аян. Ортақ үн және ортақ идея мәселе­лерінің талқыға салынуы нақты істің бастауы десек те болады. Осы екі жиында алынған ортақ қарарлардың нәтижесінде бауырлас түркі халықтары латын әліпбиіне көшкені тарихтан белгілі. Сол кездегі саяси себептерге байланысты, көп ұзамай, Анадолы түріктерінен басқа түркі халықтарында бұл іс аяқсыз қалса да, 1990 жылдары бауырлас халықтар сол ісін тәмамдауға қайта бел шеше кірісті. Нақтырақ айтқанда, 1991 жылы Әзербайжан елі бастаған үрдіс (2000 жылы іске асқан) 1992 жылы Түркияның астанасы Анкарада өткен «Түрік тіл құрылтайында» латын әліпбиі негізінде ортақ әліпби жасау жөніндегі қарарлармен жалғасты. Осыған байланысты 1993 жылы 12 сәуірде Түркіменстан, 2 қазанда Өзбекстан латынға көшу туралы шешім қабылдаған болатын.

Түркі халықтары ішінде Анадолыдағы түрік халқының латын әліпбиіне көшу процесі өзгелерге қарағанда, нәтижелі болды. Түркия Республикасының 1928 жылғы 3 қарашадағы латын әліпбиіне көшу туралы шешіміне дейін де бұл мәселе сан мәрте айтыс-тартысқа түскен еді. Ең алғаш 1863 жылы әзербайжандық ғалым Фетхалы Ахунзада Осман патшасы Сұлтан Абдулмежитке Османлы мемлекетінде пайда­ланылып жатқан түрікшенің, нақтырақ айтқанда, «османшының» арап әліпбиі және парсы тілі грамматикасынан жасақталғанын, қолданыстағы сөздердің не таза түрікше, не таза арабша немесе таза парсыша еместігін айта келе, бұл тілді оқып-жазудың қиындығына тоқталып, түрік тіліне ең қолайлы әліпби латын екенін жазған. Патша бұл еңбекке қатты қызығушылық білдіріп, ғылыми кеңеске талқылауға жіберген. Сол кездегі ғылыми кеңестің мүшелері Әли паша, Фуат паша және Жевдет пашалар бұл еңбекті оң бағалап, саяси кеңесте талқылауға ұсынған. Саяси кеңес бұл мәселені жан-жақты талқылай келе, латынға көшу идеясын шариғатпен басқарылып жатқан мұсылмандардың халифаттық елінде дінге қарсы шара ретінде қабылдамаса да, бұл ұсынысты аяқсыз қалдырған. Оның неліктен аяқсыз қалғаны жөнінде нақты мәлімет берілмесе де, Фетхалы Ахунзада патшаның бұйрығымен Межидие медалімен марапатталған.

– Латын графикасы қазіргі заманғы техно­логиялық ортаның, бағдарламалардың және инфокоммуникациялық технологиялардың барлық тілдерінің символдық негізі екені сөзсіз. Одан бөлек, оның әлемнің қырықтан аса мемлекетінде тұратын қандастарымыздың басын біріктіруде де ықпалы зор емес пе?

– Латынға байланысты тақырыптар сол кезең­дегі күн тәртібінен түспегенін байқауға болады. 1879 жылы албан тектес Абдул және Шемсеттин Сами атты азаматтар латын әліпбиінен «Ыстанбұл Алфабеті» деген атпен әліпби дайындап, мектептерде оқытылуға ұсынылып, әдебиеттер басылса да, халық қолдау көрсете қоймаған. Сұлтан Абдулхамит өзінің тақтан кеткеннен кейін жазған «Саяси естеліктерім» атты еңбегінде «Жазуымызды үйрену оңайға соқпайды. Бұл істі халқымызға жеңілдетіп беру үшін латын әліпбиіне көшу дұрыс болар еді» деген екен.

Сондай-ақ, Якоп Нарджи Харшабани деген мажар ғалымы сол жылдары «Қолданыстағы түрікше» деген тілашар еңбегін латын әліпбиімен жазған екен. Алайда, бұл еңбектер  саяси биліктен қолдау таппай, өзге ұлттардың түрік тілін үйрену әдістері ретінде қолданылған.

1923 жылы 29 қазанда Түркия Респуб­ликасы ресми түрде құрылғаннан кейін елде жаңа реформалар қабылдана бастады. Атап айтар болсақ: «Республикалық халық партиясы» құрылып, Парламентте көппартиялық жүйе тәжірибесі енгізілді. Ататүріктің басшылығымен араб әліпбиінің орнына латын әліпбиіне көшу реформасы өте қысқа мерзімде жүзеге асырылды. Алғашқы түрік информациялық агенттігі – «Анадолу агенттігі» құрылды. Зайырлы мемлекет формасы Ата Заңмен бекітілді. Анкара ел астанасы болып жарияланды. Азаматтардың аты-жөні, тегі туралы Заң бекітілді.

Осының ішінде латын әліпбиіне көшу туралы реформаның жылдам, әрі тез іске асырылғанын көреміз. Небары үш айдың ішінде шешім қабыл­данып, бір жылдың ішінде толықтай елді жаңа жазуға үйрету, әлбетте, оңайға соққан жоқ.

– Ататүріктің 1923 жылдан  1928 жылға дейін латынға бірден көшпей, нені күткені жөнінде көптеген пікірталастар бар. Оған не себеп?

– Сол кездегі тарихи құжаттарға қарағанда, халықтың сауатсыздығы мәселесі бірінші орында тұрған екен. Екіншіден, шариғатпен басқарылған елдің зайырлы елге ауыстырылуы, батыстық қиім үлгісінің заңмен бекітіліп, реформалардың іске асырылуы үшін Истиклал соттарының құрылуы және реформаларға қарсы шыққандардың қатаң түрде жазалануы сияқты биліктің ұстанымы осы әліпби реформасын кешіктірген десе, сол кездегі билікке жақын газеттер мәселені мүлде басқа қырынан көрсетеді. Зайырлы журналистер Ататүрікті қаріп реформасын жасауға үгіттесе, үмбетшіл журналистер қолданыстағы әліпбиді реформалап, сол күйі қалдыру керектігін наси­хаттаған. Мысалы, сол кезде Ататүріктің рефор­маларын қызу қолдаған «Жұмхуриет» газеті латынға өту туралы заң қабылданбай тұрып, 1928 жылы 1 тамызда латынша әріптермен жазылған алғашқы материалды жариялайды. Сол жылы 20 қазанда да алғаш рет латынша бетін шығарады. 29 қазанда соңғы бетті түгелімен латынша жазылған мақалаларға арнайды.

Латын әліпбиінің кешіктірілуінің келесі бір себебі, Ататүрік түркі әлемімен арадағы мәдени байланыс құралын сақтағысы келген. Сталиннің кезінде Түркия мен Орта Азия түркі мемлекеттері арасындағы байланыстарды үзу үшін алдымен Түркияның латынға көшуі жолында қамданып, бұл әрекеті бірден іске аспағаннан кейін, кейіннен өз құрамындағы түркі елдерін латынға көшіруге мәжбүрлегенін білеміз.

1926 жылы Бакудегі Түрік құрылтайына қатысқан делегаттар латынға көшу туралы шешім қабылдап, артынша оны іске асырса, осы арада Түрік елі небары үш айдың ішінде латын әліпбиіне көшіп үлгереді. Алайда, Сталин Ататүріктің өлімі­нен кейін, 1939-40 жылдары құрамындағы түркі халықтарын жаппай кириллицаға көшіруге мін­деттеген. Бұл – кеңес еліндегі түркі халықтарын латын әліпбиіне көшуді ұзақ уақыт кейінге көшірді.

Ататүрік Бакудегі құрылтайға дейін латынға өтуге асықпаған. Бірде журналистер өзіне латынға көшу туралы сұрақ қойғанда, «әлі ерте» деп жауап берген. Алайда, Ататүрік 1928 жылы Гүлхане паркіндегі халықтық дәмханада латынға өту туралы ойын алғаш рет ашық жария қылады. Ататүрік сол сөзінде: «Біздің бай және ыңғайлы тіліміз жаңа түрік әліпбимен өзін көрсететін бола­ды. Ғасырлар бойы адам түсінбейтін символ­дардан өзімізді арылтып, бұл шындықты ескеруге міндеттіміз. Бірақ бүгін, тез арада іске асыруға міндетті маңызды бір мәселеміз бар. Түрік халқы әріптерді тез үйренуі керек. Түрік әріптерін бүкіл халыққа, ер мен әйелге, ағалар мен апаларға, жүк тасушыларға, ұсталарға үйрету керек. Бұл істі нағыз отансүйгіштік деп түсініңіздер. Бұл істі жасарда мынаны ескерсеңіздер, бұл халықтың 10-20 пайызы ғана хат таниды. Бұл халық ұялу үшін емес, қайта мақтану үшін жаратылған. Бірақ халықтың 80 пайызы хат танымайтын болса, онда бұл айып, олардың қараңғылыққа тірелгендігі. Ендеше, өткен күннің қателіктерін жоюға міндеттіміз» деген.

Ататүрік осыдан кейін Текирдаг, Амасия, Чанаккале, Гелиболы, Синоп, Самсун және Токат сынды қалаларды аралап, жаңа әліпбидің маңыздылығын түсіндіреді. 1928 жылы 25 тамыз күні Долмабахче сарайында зиялы қауым өкілдерін жинап, үш күн бойы жаңа әліпбиді енгізу туралы сөз сөйлейді. 29 қазанда Президент оркестрінің бас дирижері Осман Зекі жаңа әліпбиге арнап «Жаңа әріптер маршын» шығарады.

Ататүріктің зиялы қауым өкілдерімен кездесуінде латынға байланысты реформаға қатысты айтылған «бұл кем дегенде 15-20 жылдық жұмыс» дегендерге «3 айдың ішінде істесек істедік, әйтпесе қою керек» деген пікірі жерде қалмай, 1928 жылы 3 қарашада латынға өту  туралы  Заң  қабылданады. 1929 жылдың 1 қаңтарынан бастап газеттердің барлығы латынша басылуы міндеттеледі. Осымен ресми түрде латынға өту процесі тәмамдалады. Осыдан кейін латын әліпбиін үйрету үшін халық мектептері құрылып, ел жаппай курстарға баруға міндет­теледі.

– Әңгімеңізге рахмет!

 

Әңгімелескен – Ермек ЖҰМАХМЕТҰЛЫ,

Дереккөз: "Алматы Ақшамы"