Арайлы өлкенің айтар мұң-зары

«Арқада Бурабайға жер жет­пейді» деп жырлаған ақиық ақын Мағжанның асқақ жырына арқау болған бұл сұлу да, кербез өңір та­рихтың талай талқысына түсер тағ­дыр жолынан өтті. Қасиетті хан ордасын тігіп, дүйім алаштың басын қосамын деп армандаған хан Абы­лайдың да, туған жұртын басқаға бодан етпеймін деп бар ғұмырын аттың үстінде өткерген хан Кененің де есімдерін еңселей­тін, еңбегі мен ерлігін айғақтай­тын тарихи жәді­герлер де тұнып тұр.. Бурабайдың қақ төріндегі Абы­лай алаңы алыстан асқақтап кө­рінсе, таудың құзын жиектей орна­ласқан Кенесары үңгірінің ашыл­маған сырлары жетерлік. Хан алаңына биік ескерткіш белгі ор­натылса, ал Кенесары ханның үң­гірін Ресей сияқты көрші елдер­ден келетін туристер әлі күнге дейін «Қа­рақшы үңгірі» дейтінін білеміз бе?! Кешегі кеңес дәуірінде төл та­рихымызды бұрмалап, хан­да­ры­мызды қарақшы еткен сы­ңаржақ саясаттың сарқыншағы әлі жойыла қойған жоқ.

Әлі күнге дейін жаңағы Абы­лай алаңын – «Ясная Поляна», Жұмбақ­тасты – «Сфинкс» деп қазақы ұғымдарды өрескел бұр­малайтындар жоқ дей алмаймыз. Сылаң қаққан биші қайыңдар, тастан қолмен өрілгендей көрі­нетін жарқабақ тастардың да сырын шашып, Бу­рабайдың сұлу­лығына сұқ көздердің сұғынғанын қаламайтындай көрі­нетіні де содан. Иә, тәуелсіз ел болдық, өз қо­лымыз да өз аузымызға жетті. Жа­ңа елордамызды да хан ордасының іргесіне әкеліп еңсесін түзедік. Бурабайдың бағын асырып, ба­қытын тасытатын күндер де осы­лай бастау алды. Сексен көлді ая­сына сыйдырып, айдыны шуақ – нұрға малынған арайлы өлке жанталас өмірдің күйбеңіне кірді. Еліктің жанарындай мөлтілдеген әсем өңірдің тауын қопарып, ағашын отап, суын суалтқан қас­күнемдердің де қарасы алыстап, табиғат аясын жаңаша сырға бөктеру ісі жандана түсті. Әу баста Елбасының бастама­сымен туристік кластерді дамыту арқылы Бурабайды бірден-бір ту­ризмнің ошағына айналдыру мақ­саты ұсталған еді. Содан бері де бір­сыпыра уақыт өтті. Не іс­тедік, не тындырдық? – деген сауал да кесе-көлденең алдымыз­дан шығады. Шы­нында, осы жылдар ішінде Бурабайдың бағын ашатындай қандай іс-шаралар қолға алынды. Ендігі әңгімені осы төңіректе өр­бітсек. Мемлекет басшысы Н.Ә.На­зарбаевтың тікелей тапсыр­ма­сымен ел Үкіметінің 2010 жылғы 11 қазандағы қаулысымен Қазақ­стан Республикасының туристік индустриясын дамытудың бағ­дарламасы қабылданды. Осы бағ­дарлама аясында Ақмола об­лы­сындағы туристік саланы да­­­мы­­тудың жаңа бағыттары анық­талды. Мұнда Бурабай өңі­ріне сырттан келетін туристерді тарту үшін курорттың тартымды­лығын жоғарылата оты­рып, сервистік және инфрақұры­лымдық жүйесін дамыту көз­делген еді. Ал, Щучье – Бурабай курортты аймағын 2014-2016 жылдарда да­мытуға 20,4 миллиард теңге қаржы бөлінбекші. Өткен 2012-2013 жыл­дарға бюджеттен 18 миллиард теңге бөлінсе де, оның 5,8 миллиард тең­гесі ғана иге­рілген. Мемлекеттік бюд­жеттен де, жергілікті көздер­ден де қаржы бөлінудей бөлін­генімен, оны ұтымды пайдала­нып, ұқсата білу жағы кемшін түсіп жатқанын жасыра алмаймыз. Жергілікті жерде де, респуб­ли­калық ау­қымда да Бу­ра­байдың туристік әлеуетін дамыту мәселесі қаралады-ау. Бірақ нәтиже аз, құлық жоқ еке­нін көреміз. Елор­дадан шабылып талай министр­лердің де келгенін көрдік. Жина­лыстарына да қа­тыстық, өкінішке орай, бұл бас­қосулар атқа мінер­лердің Елбасы тапсырмасын орын­дап жатырмыз деп өздерін де, өзге­лерді де алдау­сыратқан бір шарасы ма деп қаласың. Әйтпесе, Бура­байды өркендетеміз деп өре түре келгелі де ондаған жылдар­дың жүзі болды. Әзірге ауыз тол­ты­­рып айта­тын ештеңе жоқтай көрінеді. Бәл­кім, біреулер мынау ауызын қу шөппен сүртіп отыр деуі де мүмкін. Бірақ бүгінгі жағдай осылай дегізеді. Соңғы жылдары Бурабай қан­дай еңселі құрылысымен көздің жауын алды десек, алдымен, жын-ойнаққа айналған казинолар аузыңа ілігеді. Ал, осы ойынха­налардағы есір­ген де, еріккен қалталы қазақтар көк долларларды бір сәттік ермегі үшін желге ұшыр­ғанына мәз болып жүр. Оданда зар жылап, кісінің есігін телмірген қандастарына қам­қор болып, ата-ананың мейірін көр­меген жетімдерге қарайласпас па еді?! Әттең-ай!.. әттең... деп қа­палы кө­ңіліңді кімге жеткізеріңді білмей, қайранда қалған қайық­тың кебін киесің. Шымбайыңа батып, жаныңды жаралайтын бұл келеңсіз көрініс­тердің көлбең тартуы табиғаттың жер ұйығы – Бурабайымыздың қадір-қасиетін түсіне алмай жүр­генімізден де болар, бәлкім. Қа­лай болса да, бұл өңірдің тасын өрге домалату үшін елдік мүдде керек дер едік. Әрине, елорда іргесіндегі бұл ірі курортты өркендету үшін ең алдымен бұл өңірде эколо­гиялық, мәдени-танымдық, емдеу-сауық­тыру, іскерлік және спорттық алғышарттар жасалуы тиіс. Қазір Ақмола облысында туризм сала­сында – 739 кәсіпорын қызмет көр­сетсе, оның ішінде 261-і ши­па­жай­лық және мейманханалық, 410-ы жол бойғы сервистік, 68-і таза ту­ристік қызмет көрсететін ұйымдар болып табылады. Сонымен қатар «Бизнестің жол картасы – 2020» бағдарла­масы бойынша өткен жылы осы салада 1,7 миллиард теңгенің 6 инвести­циялық жобасы жүзеге асырылып, 126 жаңа жұмыс орындары ашыл­ды. Облыстық туризм басқарма­сы­ның басшысы Шынарбек Бүркіт­баевтың айтуынша, өңірі­мізде ту­ризмді келелі дамыту үшін осы ба­ғытта экономикалық өсім беретін жаңа арналарды ашу қа­жет деп санайды. Ол үшін халық­аралық та­лаптарға сай келетін инфрақұры­лым­дарды көбірек іске қосудың қажеттігі айтпаса да тү­сінікті. Мы­салы, этноауыл­дарды, қолөнер ше­бер­ханаларын және тағы басқа­ларын ашу арқылы туристік әлеуетті жақсартуға бо­лады. Шыны керек, дамыған елдер­де туризмнен түсетін табыс ішкі жалпы өнімнің 10 пайызын құ­раса, бізде бұл әзірге 1 пайызға да жет­пейді. Демек, бізге бұл көрсет­кішті қуып жету үшін қыруар жұ­мыс істеу ке­рек. Сервистік инфра­құрылым­дарды дамыту өз алдына, Бурабай­дың әсем табиғатын қор­ғап қана қоймай, осы өңірдегі өзен-көлдерді де тазарту маңызды болып та­бы­лады. Мысалы, 2008 жылы Қарасор және Айнакөл көлдерін тазартуға 300 миллион теңге қаржы бөлінді. Кейінгі жыл­дары да бұл мақсатқа деп бюд­жетке әжептәуір қаржы са­лын­ды. Өкінішке орай, қомақты қаржы бөлінсе де, істің тетігін тап­паған жергілікті атқарушы билік бұл шаруаны қордаланған күйі кейінге ысыра берді. Бір кездері баршаны саф таза ауасымен, күмістей мөлдіреген көлдерімен, жарқабақты жарып шығып шыңға өрлеген қарағайлы нуымен тамсандыратын Бура­байы­мыздың жаңа заманның та­лабына сай қайта түлеудің орнына жүдеп бара жатқанын ащы да болса айтқан жөн. Бір ғана мысал, сол айдыны жарқыраған күміс көлдеріміздің суына үңіліп кө­ріңіздерші. Жағасы таязданып, суы лайланған бұл көл­дер бүгін тазартылмаса, ертең бармақ тістеп қалмасымызға кім кепіл. Оны тазартуға бөлінген қыруар қаржы қайда, әлде желге ұшты ма?! Осы­ған қауқарсыздық танытқан бас­шыларды емес-ау, сормаңдай бол­ған табиғат аясын аяйсың. Жас болып жанарда ір­кілген әсем көлдердің, сұлу мүсін­деріне қылау түскен биші қайың­дардың, еңкіш тартып еңсесі түскен асқар шың­дар­дың зар-мұңын кім ұғар екен?! Бурабайдың туризм ошағы екендігінің иісін шығаратын бір нәрсе анық, ол – курорт аума­ғында мейманханалардың көптеп бой көтере бастауы дер едік. Се­бебі, мұндағы кәсіпкерлердің дені кірістен гөрі, шығыны басым ны­сандарды салуға аяқтары бас­пай­ды. Сосын да мейманханаларды салып алып, оңай табысқа белше­ле­рінен батқылары келеді. Ал жа­ңағы қазақ елінің ұлттық құнды­лық­тарын паш ететін эт­­но­­мә­­дени-танымдық ны­сан­дар­ды салуға құлшынып тұр­ған ешкімді көр­мей­сің. Бізге осындағы туризмді өр­кен­де­туге үлес қосып жүрген кә­сіпкер­лердің бірі – Ғазиз Ыбыраев Бура­байдағы туризм әзірге мау­сымдық сипатымен ерекшеле­нетіндігін ай­тады. Жаз бойы тыр­нақтап тапқа­нымыз қысқы мау­­­сымда өз сервис­тік ошағы­мызды ұстап қалуға шы­ғын­далады. Осыдан кейін таза пайда тауып көр деп ағынан жары­лады. Кәсіпкердің бұл пікірінің де жаны бар сияқты. Шынында да, Бурабайда демалу кезеңі тек жаз маусымында ғана қыза түседі. Сол­түстіктің алты ай қысында мұн­да демалушылар өте аз екенін байқап жүрміз. Оны айтасыз, жаз айла­рында да Бурабайда сырттан келіп демалушылар қарасы көп дей ал­маймыз. Сондықтан курорттың қыс бойы жұмыс істеуі үшін 2020 жыл­дарға дейінгі да­мыту бағдарла­ма­сында 5 мың адамға шақталған ірі жабық ак­вапарк, форум – орталығы, кино – концерт залы және күмбез ас­тындағы спорт кешенін салу көз­деледі. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін инвестиция тартып қана қой­май, мемлекеттік құрал­дарды да тиімді пайдалану аса қажет. Бұл да келелі үлкен істің бер жағы. Ал, туристер үшін турбаза­лық арналар қарастырылған ба? Бұл да көп ойланатын жағдайдың бірі дер едік. Бурабай Оқжетпе­сімен, Жұм­бақтасымен, Абылай алаңымен ғана ерекшеленбейді ғой. Курортты ай­маққа кіргеннен бастап шыққанға дейін аяққа оралып, алдыңнан ке­зігетін та­рихи орындар мен жәді­герлер де бұл өңірге алғаш келушілер үшін аса құнды екенін естен шығар­маған абзал. Қазір Бурабай курортын заман талабына сай дамыту үшін бір кез­дері жөн-жосықсыз салынған зәулім сарай-үйлерді де тәртіпке келтіру қажет етіледі. Неге десе­ңіз, қалтасы қалың, қолында би­лігі бар­лардың бәрі Бурабайдың табиғаты сұлу жерлерінен ойып тұ­рып же­кеменшік коттедж салу­ға құштар болып, ынтықтары арт­қандығынан да болар, жер телім­дерін алу үшін заңның белден ба­сылуына өзінен-өзі жол беріл­генін жасыра алмасақ керек-ті. Егер сол зәулім сарайлар­дың ие­сін іздегендер болса, алдымен облыстық, сосын республикалық деңгейдегі шенеуніктерге жолы­ғатыны тағы да анық жай. Осылай құрығымыздың ұзындығын пай­даланып, сұлу өңірдің бей-бе­рекетін кетіре берсек, ертеңгі ұрпағымызға не қалады? Айдыны күмістей жар­қыраған Айнакөлдің жағасына әл­гіндей сарайларын салып, маңайын ит тұмсығы өт­пестей қоршап тас­таған көріністер шынымен шым­байыңа батады екен. Қара бастың қамын ойлаған мұндай жаны ашы­мастарға елдік істерді біз қалай сеніп тапсырып жүр екенбіз?! Сонда қазақ үшін аса қастерлі саналатын киелі Бурабай шенді мен шекпенділердің думанды күн­дерін өткізетін орынға ай­налғаны ма?! Оны аптаның де­малыс күндері елордадан шенеу­ніктердің көптеп ағылатынынан да анық байқауға болады. Ас­танадағы бес күндік қарбалас жұмыстан шаршап-шал­дыққан шенеуніктердің тайлы-тұя­ғымен қалмай, әсем табиғат аясын­да демалып, мауықтарын басатыны осыны көрсетеді. Кейде облыстық деңгейдегі басшылар мен жергі­лікті кәсіпкерлерді аяғандай бо­ласың. Себебі, елордадан келетін министр­лерің де, депутаттарың да Ақмола облысының орталығында басқо­су­ларын жұма күнге ме­желеп, сосын бір күн жиналыс, екі күн демалыс өткізуді әдетке айналдырды. Мұны айтып отырғанымыз, он­сыз да алты ай қысы әлек са­латын бұл өлкеде туризмді ұр­шықтай үйі­ріп әкету әсте оңай емес. Ал егер туризмді дамытамыз десек, ең алды­мен елдік мүддені жоғары қоюымыз керек. Сырттан демалуға келетін демалушыларға Оқжетпес пен Жұм­бақтасты ғана көрсетіп, осы маңнан айналсоқтап шыға алмай жүр­ге­німізді біреу бі­лер, біреу білмес. Осы қарабайыр қарқынмен Бу­рабайды ұшпаққа көтере алмаймыз. Сондықтан Бу­рабайдың бағы қашан жанады деген сауалға жауап іздеп қинала­тынымыз да бар. Шынымен, шұ­райлы жер сұлуы Бурабайдың жұл­дызы жанып, әлемге аты мәш­һүр демалыс орнына қашан ай­на­лады?.. Бақыт СМАҒҰЛ