КҮЙІМЕН ДҮНИЕНІ КҮМБІРЛЕТКЕН

Мен күйшілер отанында дүниеге келдім. Мені тудырған топырақ ол – Тәттімбет, Дайрабай, Ықылас, Сайдалы сары Тоқа, Қыздарбек, Бәубек, Сембек, Итаяқ, Абдолла, Әбікен... біздің ауылдың шалдары ең нашары деп менсінбей отыратыны – Мағауия. Сол Мағауияңыз ұлы күйші болатын...

Ақселеу СЕЙДІМБЕК

Ақаң, қазақтың Ақаңы – Ақселеу үлкен тыңдаушы еді ғой. Сонысын өзіне дәргей көретін. Менің де тыңдаушы болғым бар. Оның ішінде үлкені.

Мен күй тыңдап отырмын. Жүзінші рет тыңдағам. Мыңыншы рет тыңдап отырмын. Жүрегіммен. Не дейді мынау шалыс?!.

Өлі тыныштық тұрған. Тың етіп дыбыс шықсын. Астыңғы шектен. Тағы бір тың етіп дыбыс шықсын. Үстіңгі шектен. Тағы да бір тың етіп дыбыс шықсын. Бұл жолы екеуінен... Алғашқы бөлек шектер бірігіп кеткен, кірігіп кеткен. Жел көтерген толқындай бірін бірі жетелеп аунап берсін.

Алғаш түк болмаған. Сонан жоқтан бар пайда болды. Содан ол үлкейіп, үлкейіп жарылардай болып тұрсын. Не болар екен деп демімді іштен алайын. Жоқ, жарылмады. Керісінше кішірейе, кішірейе жоқ болуға айналды...

Бұл не құдырет болды екен?

Жан сарайым ашылып қоя берген.

Үлкейсе де, кішірейсе де кеңістігі аунымады. Ұшы, қиыры көрінбейтін кеңістік. Қанатты пырақтай ұшып жүріп те ұшпағына шыға алса кәне.

Ауасында бір иіс бар. Жұпар иісі. Қомағайлана жұтасың-ай келіп.

Манағы тыңыл адыра қалған. Мұнда бір кең тынысты екпін бар. Бұл не деген жомарттық, ә?! 

Шашып жатыр, беріп жатыр, не деген таусылмайтын дүние бұл.

Жоқ, бар нәрсе қашанда таусылған. Манағы бар кішірейіп жатыр. Кенет әлгі кішіреймейді де, үлкеймейді де.

Жоқ, мұнысымен ешкіммен бөлісе алмайды. Бәрін берсе де мұнысын бере алмайды.

Бұл сарын еді. Ұлы сарын еді. Тәтекеңнен қалған. Мәңгіге. Мына сарын да сол сарынмен сарындас. Бірақ өзі емес. Өзінен былай да емес. Бұл жесіс еді. Ұлы жесіс еді.

Алдыңғысы «Саржайлау» болатын...

Кейінгісі де «Сарыжайлау» еді...

Ұлы Тәтекеңнің алдынан шығып жын ұрып па?

Бұған жай жайлауы да жетеді.

Бұл «Жайлау» еді.

Бұл Мағауия Хамзиннің «Жайлауы» еді...

Қазақ баласын сары даласынан айыра көрме дейді сарын.

Қазақ баласын жайлауынан айыра көрме дейді сарын.

Қазақ баласын сары жайлауынан айыра көрме дейді сарын.

Тыңдаушы болу үшін үлкен кұлақтың болғаны жеткілікті.

Үлкен тыңдаушы болу үшін үлкен жүрек керек.

«Сарыжайлауды» да, «Жайлауды» да тартып отырған адам бір-ақ адам болатын.

Ол Тәттімбет емес еді.

Ол Мағауия емес еді.

Ол – Шопыр болатын.

Ол Тәттімбетпен де, Мағауиямен де жесісіп отырған...

Шопыр Мағауияның шәкірті болатын.

Жаным сол Шопырды іздейді.

Жүрегім сол Шопырды іздейді.

Ол да Тәттімбет бабасының, Мағауия ағасының сорабына түскен.

Көзі кетсе де ізі күйтабақта қалыпты.

Мағауияның қай шығармасы болсын ұлы шығарма.

Мағауиядай қазақ баласында орындаушы болмаған. «Бестөрені» әлі күнге дейін Мағауиядай орындай алатын жан туған жоқ.

Мағауиядай дәулескер де болмаған. Сенбесеңіз оның «Жайлауын» қайтып тыңдаңыз.

Мағауиядай күйші бар дегенге тағы сене алмаймын. Оның «Қосбасарын» тек жүрекпен ғана тыңдау керек.

Сөйткен Мағауияның есімін мәңгілікке қалдырамыз деп тыраштанып жатқан жайымыз бар. Атаусыз қалған жоқ, әрине.

Алайда ол кісі ең алдымен күйші ғой.

Тұтастай бір мектептің ірі өкілі ғой.

Олай болса құрметіміз де соған лайық болуы керек.

Бір күйтабаққа тартқан күйін жинап, шолтаң етіп шығара қоямыз.

Мағауияны тану үшін ең алдымен айналасын тануымыз керек қой. «Жайлауды» танумыз үшін алдымен «Сарыжайлауды» тыңдауымыз керек деп білем. 

Мағауияны тану үшін кешегі Шопырдан бастап бүгінгі Қалкен Қасымовқа дейінгі күйшілерімізді тыңдауымыз керек, тануымыз керек.

Ұлы Абайдың жүз елу жылдық тойында Мақаң Қарауылда бір ай жатты думандатып. Сол думанның жуан ішінде осы Қалкен ағаларымыз жүрді.

Мағауия Хамзин атындағы мектеп ашатын уақыт жетті деп білеміз. Консерваторияларда Мағауия Хамзин класын ашсақ құба-құп болар еді. Мағауия Хамзин атындағы конкурс ұйымдастырмасақ та шертпе күй шеберлерінің конкурсында атаулы сыйлық тағайындауға болар еді.

Мағауия Хамзиннің текті тұқым екені белгілі. Бұл сойдан нешетүрлі сойқан күйшілер мен дәулескерлер шыққан. Солардың бірі – 

Дәнелия Хамзин ағамыз. Осы Қарағандыда аман-сау жүріп жатыр. Мақаң жөнінде деректі кітап жазып бітірген адам. Әкесі Хамза да сойқан күйші болған адам. Арғы бабасы Әшімтайдың есімі қазақ күйөнері тарихында мәңгіге қалды. Оның «Қоңырқазысы» классикалық бірегей шығарма болып табылады.

Сол Қарауылда біз де болғанбыз. Асыл ағаның қалақ домбырасын ұстауға жарағанымызға бақытты болып жүретінбіз-ді. Балқаш тау-кен техникумының директоры Төлеуқадыр Тоқтамысов ағамыз да Абай тойының жуан ортасында жүрді. Мақаңның серігі болып. Төкең де күй өнерінің білгірі болатын.

Сол кісі айтушы еді: 

– Мақаң дүниеден озған күні «Жайлауын» «Сарыжайлау» деп қайтып өзгертіңдер! – деп.

Сонда ғана күйдің табиғаты ашыла түседі, – деп.

Күн артынан күндер, ай артынан айлар өтіп жатты. Сол асыл ағаның аманаты әлі мойынымызда жүр. Қарыз болып. Сол қарызымнан құтылып жатқан жайым бар.

Кенет қазақ радиосы күй парағын ашсын. Мағауия Хамзинның шығармаларын орындасын. Бірінен бірі өтеді. Келер сәт диктор: 

– Мағауия Хамзинның күйі «Сарыжайлау» – деп қойып қалсын. 

– Шатысты, – десін қасымдағы серігім.

Шынында да, бұл – Мағауия Хамзинның «Сарыжайлауы» еді.

Өмірдерек

Мағауия ХАМЗИН (1927-2000), Қарағанды облысының Қоңырат (Ақтогай) ауданында дүниеге келген. Қазақтың көрнекті күйшісі. ҚазССР-нің халық әртісі (1979). Алматы музыкалық училищесінің түлегі (1949). Моцарттың, Брамстың, Рахманиновтың классикалық шығармаларын тұңғыш рет домбырада орындаушы.

Қарағанды филармониясының солисі (1944), Қазақтың халық аспаптар оркестрінің жеке орындаушысы (1949-1952/1958-1961), Балқаш мыс қорыту зауытының көркенөнерпаздар ұжымының жетекшісі (1952-1957), 1961 жылдан «Қазақконцертте» жеке домбырашысы болды.

Төрехан МАЙБАС,

жазушы, Халықаралық «Алаш» сыйлығының лауреаты

Ой-толғау

ҚАЗАҚТЫҢ КҮЙ-АҢЫЗЫН ЖИНАСАМ, ШІРКІН!

11.06.72

Біреумен біреудің қырбай болуына етіміз үйренген. Оларды келістіру арқылы қоғамды түзетемін деп әуре болудың қажеті жок. Ол мүмкін де емес. Мәселе сол адамдарды қырбай етуге итермелейтін қоғамның қалыбы ғой.

12.06.72

Жаманның өлгенінен гөрі жоғалып кеткені жақсы.

12.06.72

Болат қалай балқиды? Егер осыны қызықты, түсінікті тілмен баяндасам, талай қара домалақ інілерімнің арман-әрекет аясы кеңи түсер еді-ау...

13.06.72

Көптен бері көңілде жүрген ой-жоспарымды білдіріп, Әлкей Марғұланға хат жолдадым. Ол – қазақ халқының күй-аңыздарын жинасам ба деген талпынысқа орай. Қазақтың күй-аңыздары фольклордың, тарихтың ашылмай жатқан қоймасы сияқты. Кең-байтақ Қазақстанның әр түкпірінде айтылатын күй-аңыздарын жинау оңай іс емес.

15.06.72

Белгілі бір пікір-тұжырымға келу үшін, бірдеңені болжау үшін түпкі шындықты білу керек. Ал шындык жеті қат жер астында жатыр. Қазақша айтқанда, шындық – арыстанның аузында, түрікпеннің түбінде.

06.07.72

Ауылға барып қайттым. Балаларымды ауылға апарып тастағаныма екі айдай болған-ды. Тым болмаса тілі қазақша шықсыншы деген ой еді. Аздап қазақша былдырлап қалыпты. Қатты қуандым. Баласының өз ана тілінде сөйлегеніне қуантып қойған заман-ай десейші!

16.12.72

Ассимиляцияға түскен адам қандай қасиет иесі болса да өз ұлты үшін құрбандыққа бара алмайды. Себебі, ондай адам ұлтының қандай қадір-қасиеті үшін құрбандыққа баратынын білмейді. Яғни, ұлтты ұлт ететін ең киелі қасиеттерінен мақұрым қалады. Ассимиляцияға түскен адам бойында сол ассимиляцияға түсірген өктем күшпен (системамен) тіл табысу қабілеті мейлінше жоғары болады. Бұл жолда олар үшін киелі ештеңе жоқ.

Жазушы, публицист, этнограф-ғалым Ақселеу Сейдімбектің күнделігінен үзінді