Фольклортану саласын жандандыру қажет

Бүгінде қазақтың мәдениет пен руханият саласында ақсап жатқан саланың бірі фольклортану мен эпостану. Әсіресе, ұлттық рухымызды жандандырып, төл мәдениетімізді әлемге насихаттаймыз десек, осы салаға ерекше ден қою қажет екені белгілі. Кезінде аты Кеңес одағына мәлім болған ірі фольклортанушы ғалымдардың мұрасының өзі көп зерттеуді талап етеді.

Осыған орай Алматы Менеджмент Университетінде қазақтың көрнекті фольклортанушы, эпостанушы және мәдениеттанушы Едіге Дәріғұлұлы Тұрсыновтың (1942-2016) жеке кітапханасының тұсаукесері өткені осы салаға қайта зер салып, ел назарын аударуымызға түрткі болды. 

Ғалымның өмір бойы жинаған асыл кітаптарын (1700-ден астам кітап) университет пен қаланың студент жастарына ғалымның қызы Құралай Едігеқызы Тұрсынова сыйға тартты. Қазақ ғылымы үшін маңызы зор бұл шара ұлы Бұқар жыраудың «Жақсының аты өлмейді, Ғалымның хаты өлмейді...» деген дана афоризмімен өтті. 

Аталмыш жиынға "Қазақ үні" республикалық газетінің тілшісі, белгілі журналист Дастан Елдес те қатысты. Оқырман назарына оның "Едіге Тұрсынов – халыққа шежіре жадын қайтарған ғалым" атты баяндамасын ұсынамыз.

***

Ұлы фольклортанушы Едіге Дәріғұлұлы Тұрсыновтың мұрасы Кеңес дәуірінде алғаш рет Дала туралы халық ауыз әдебиеті, мифтер мен эпостар арқылы зерттеліп, халыққа ұсынылып, сол арқылы көне тарих пен тілді зерделеуге мүмкіндік туғызуымен ерекшеленеді.

Тұрсынов былай деп жазды: «Фольклор тарихын зерттегенде, фольклор құбылыстарының ретроспективті мағыналық сараптауын туыстас ғылымдардың: археология, этнография, тарих, этнопсихология және лингвистиканың деректерін есепке алмай-ақ жүргізу мүмкін емес».

Мысалы, «Ешкі Көрпеш – Баян сұлу» дастанын алайық, оның ежелгі дәуірі туралы академик Р.Бердібаев, тарих ғылымдарының докторы Ж. Артықбаев және басқалар жазды. Сол жерде Қарабай мен Сарыбай аң аулап кездесіп қалады, Сарыбай киік ананы атқандықтан өледі: бұл тотемдік уақыт, яғни аңшылар дәуірі туралы! Қарабай сәуегейлік салтты бұзады – бұл орта палеолитте, яғни 40-300 мың жыл бұрын жасалған қос ұйым туралы Тұрсынов бұл туралы «Қазақ фольклорын жеткізушілердің шығу тегі» кітабында жазған.

Едіге Тұрсыновтың зерттеулері бойынша орта палеолитте рулар мен тайпаларда жеті ата салты пайда болған. Едіге Тұрсыновтың жыраулар түрін біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдыққа жатқызуы тегін емес.

Ал, ақын-жыраулар өнері кең тілдесудің, сөз бен ақыл-ойды дамытудың үлгілері болып табылады, өйткені ұзақ мәтіндерді құрастырып, есте сақтай білу керек және рулар мен рулардың осындай қарым-қатынасы, шешендік жарыстары, туыстық және өзара достық қарым-қатынастар бүкіл елге таралады.

Бұл тұрғыда фольклор, тіл және коммуникацияның дамуымен тығыз байланысты танымдық және технологиялық революция туралы айтуға болады.

Тұрсыновтың «Қазақ фольклорының генезисі қазақ фольклорының әр күнімен байланысы» атты кітабында қарабайыр адамдардың екі жақты көзқарастарымен, олардың өлілер әлемі туралы түсініктерімен, қазақ ертегілерінің кейіпкерлерінің тотемдік культтермен байланысы және мифтің басқа да аспектілері контекстіндегі мифтің бастауы қазақ фольклоры тарихында алғаш рет жарық көрді. (1973). В ней мифология как наука получила полное свое обоснование. Эта книга была построена на основе материалов эпохи нижнего, среднего и верхнего палеолита.

Яғни, ұлы ғалым аңыз-әңгімелерде, поэтикалық ертегілерде сіңген сөздің түп төркінін, төл танымын, адам мінез-құлқының төл бағдарламасын көре, оқшаулай білген. Едіге Тұрсынов – халыққа шежіре жадын қайтарған ғалым.

Қазақ фольклорының көнелігін ең көне тілдердің бірі – қазақ тілінің деректері дәлелдейді.

Көптеген деректерге сәйкес, Еділ-Жайық аймағы ностратикалық тілдердің немесе тіпті бүкіл адамзаттың тілі болған. Орыс лингвисті Сергей Яхонтовтың пікірі (1926–2018): «Ностратикалық тілдердің ең ықтимал ата мекені - Оңтүстік Орал және көршілес аймақтар». Дәл осындай мекен-жайды палеолингвист Марио Алинеи, тарихшы Марсель Отт және т.б.

Қазақ мұрасы ата-ана тілінің авторы туралы сан мыңдаған жылдар бойы айтып келеді: «Түгел сөздің түбі бір, туп атасы Майқы би»

Е.Тұрсыновтың барлық зерттеулерінде, мейлі тұрмыстық ертегілердің генезисін зерттеу, мейлі фольклоршылардың қалыптасу кезеңдерін анықтау, тарихи кезеңдердің қалыптасуын сипаттау немесе халықтың мәдени құндылықтарын сипаттау – қай жерде де қазақ тарихының ортақ түркі әлемі тарихының органикалық бөлігі екендігі туралы ой басым.

Қазақ үні