ГОРЬКИЙДІ КҮЙМЕН ТАМСАНТҚАН

Музыкалық аспаптардың арасынан қашанда домбыраны биік қойған бұ кісі бірде қазақтың күйін тартып, орыстың ұлы жазушысы Максим Горькийді қайран қалдырыпты.  

Рас, сол сәтте ол әуенді фортепьяномен орындайды. 

Осынау оқиғаның дәлелі ретінде өзінің 1929 жылы маусымның 15-і күні қызына жазған хатынан үзінді келтірейік: «Таяуда Горькиймен жолығудың реті келді. Жазушы ықыластана қабылдап, тізе бүгуімді өтінгенде оған былтыр «Қазақ халқының 1000 әні» деген кітабымды жібергенімді айтып қалдым. Қаламгер мұны естігенде жүзіме аңтарыла қарап орнынан тұрды да, менімен жымиған кескінмен екінші қайтара қол беріп амандасып: 

– Ғафу етіңіз, мен жаңылыс естіп қалған жоқпын ба?! Онда сіз Затаевич болдыңыз ғой? Маған ғажайып әуендердің бай қазынасы жинақталған керемет кітап жолдаспыз. Оны итальян музыкантарына көрсеткенімде барлығы қайран қалды! – деді. 

Біраз тілдескен соң қоштасар мезгілде оған кейінірек ыңғайы келіп жатса өз шығармаларымды орындап беру туралы тілегімді айттым. Сонда заңғар суреткер: 

– Ал қазір ше? – деп бүйірде тұрған «Бехштейн» роялін нұсқады. Әлбетте, мен бөгелмей отыра қалып «Адайдан» бастап «Айда-былпым», «Ардақ», «Сарыарқа» сияқты оншақты күй тартып бердім. Жазушы бәрін ыждағаттана тыңдап, бүгін төрт-бес аптаға жол жүріп бара жатқанын, сол сапардан оралған кезінде менің бөлмесіне қайта соғып, өзі мен жолдастары үшін әлгі күйлерге қоса басқа да шығармаларды тартып беруімді өтінді. Әрине, мен бұл ұсынысқа қуана келістім»...

А.В.Затаевич – Орталық Азия мен Еуропаға мәлім көрнекті музыка жинаушысы, композитор. Қазақ және қырғыз халықтарының музыкалық мәдениетін жинап, жарыққа шығарған үлкен ағартушы.

Александр Викторович 1869 жылы Орлов облысында дүниеге келген. Балалық шағы Ресейде өтеді. 1886 жылы Орловтағы Бахтин әскери гимназиясын аяқтап, Варшавадағы «Варшавский дневник» атты газеттің музыка және театр бөлімін басқарады. Сонымен қатар Варшава консерваториясының бақылау кеңесінің жұмысына да қатысып отырған. 

1904-1915 жылдар арасында А.Затаевичтің көптеген мақалалары жарық көріп, көбіне музыка сыншысы ретінде танылады. Э.Розенов, М.Балакирев, С.Танеев, К.Станиславский, т.б. өнер қайраткерлерімен тығыз байланыста болған А.Затаевич 1915 жылы Ресейге оралып, 1920 жылы Қазақ АССР-нің сол жылдардағы орталығы Орынборға келеді. Осы кезеңнен бастап қазақ халқының музыкалық фольклоры – ән-күйлерін нота жазуына түсіру ісімен шұғылданады. Оның Қазақ елінің барлық аймақтарынан жинаған «Қазақ халқының 1000 әні» (1925, 1963), «Қазақтың 500 ән-күйі» (1931, 2002) атты музыкалық-этнографиялық жинақтары кезінде жақсы қабылданған.

А.Затаевич тұңғыш рет халық әндерін барынша мол көлемде жинап, нотаға түсіріп, жарыққа шығарған этнограф. Сол сияқты халықтың кәсіби-домбыра өнерінің көрнекті тұлғалары Құрманғазы, Дәулеткерей, тағы басқалардың шығармаларын да алғаш жазып алған осы А.Затаевич болатын. 

Аталған музыкалық-этнографиялық жинақтардың соңынан берілген түсініктемелерде А.Затаевичтің тарихи-музыкалық танымы мен мәдени-музыкалық көзқарастары анық байқалады. Әсіресе, Құрманғазы туралы пікірлері, Біржан, Жаяу Мұса секілді талант иелеріне қатысты деректері арнайы зерттеуді қажет етеді.

Әрине, бұл жинақтардың кемшілігі де жоқ емес. Соның бастысы – халық әндерінің әдеби мәтінсіз жариялануында. Соның салдарынан «Қазақ халқының 1000 әні» жинағына енген халық әндерінің басым көпшілігі фольклорлық-этнографиялық мұра ретінде ғана аталып жүр. 

Бұл кемшілік жинақтың екінші басылымында мүмкіндігінше жөнделген еді. Академия қорында А.Затаевич жинаған халық әндерінің әлі де жарық көрмеген үлгілері аз емес. Ол қырғыз халқының 250 аспаптық пьесасын да жинап, бастырған.

А.Затаевичтің келесі бір қыры – композиторлығы. Жиырмасыншы жылдары фортепьяноға арнап бір топ шығармалар жазған автор одан бергі жерде шағын миниатюралар жинағын бірнеше рет бастырған. Оның көркем шығармалары сексенінші жылдары қайта жарық көрді. Солардың қатарында фортепьяно аспабына лайықталып өңделген көптеген халық әндері де бар.

Әрине, А.Затаевич кәсіби композитор емес. Сол себепті ірі көркем шығармалар жазбаған. Оның есесіне А.Затаевич жинаған фольклорлық мұраларды кезінде С.Прокофьев, т.б. ірі композиторлар қолданып, күрделі шығармаларына арқау еткен. 

А.В.Затаевич – қазақ музыкалық этнографиясының негізін қалаушы әрі зерттеушісі. Оның материалдарын қазақтың көрнекті композиторлары –Е.Брусиловский, А.Жұбанов, Д.Мацуцин, М.Төлебаевтар өз шығармаларында кеңінен қолданды. Оның фольклорлық-этнографиялық шығармашылығы туралы кезінде А.Жұбанов, Б.Ерзакович, Б.Ғизатов, басқа да музыка зерттеушілері арнайы мақала, зерттеулер жазды.

А.В.Затаевич халық ән-күйлерін ел арасынан шыққан талант иелерінен жазып алған. Оның корреспонденттерінің қатарында белгілі ақын, жазушы, ғалым және қоғам қайраткерлері де болды. Мысалы, этнографтың екі музыкалық-этнографиялық жинақтарындағы корреспонденттер саны бес жүзден асады. Олар Қазақстанның барлық аймақтарынан, атап айтар болсақ, Орынбор, Қостанай, Ақмола, Адай, Бөкей, Орал, Ақтөбе, Семей, Торғай, Түркістан уезі мен губернияларының тұрғындары. А.Затаевич осы жұмысы барысында қазақ халқының беткеұстар тұлғаларымен де, өнер иелерімен де, қарапайым ел адамдарымен де жүздесіп, олардың аузынан көптеген ән-күйлер жазып алған. 

Солардың санатында XX ғасырдың бас кезінде бой көрсете бастаған С.Сәдуақасов, Б.Қаратаев, Г.Мурзин, Қ.Айнабеков, М.Сералин, Б.Кулеев, С.Есова, М.Саматов, А.Оразбаева, О.Жандосов, М.Қойайдаров, С.Сейфуллин, Б.Майлин, Е.Өмірзақов, Т.Жүргенов, И.Байзақов, Ә.Жангелдин, Қ.Сәтбаев, С.Мұқанов, басқа да есімдерді атауға болады. Осының өзі А.Затаевич жинақтарына енген ән-күйлердің кездейсоқ кісілерден емес, ұлт жанашырларынан, қазақ мәдениетінің көрнекті тұлғаларынан жазылып алынғанын аңғартады.

А.Затаевич корреспонденттері мұнымен шектелмейді. Халық музыкасының жанашыры ретінде ол қазақ даласын жаяу жүріп аралап, әр аймаққа тән көркем шығармаларды сол жерлердің тұрғылықты иелерінің аузынан жазып алған. 

Бұл реттен оған қол ұшын берген талант иелерінің бір шоғыры мыналар: И.Абдыханов, С.Алманов, А.Бегишев, К.Бүркітов, Г.Бөкейханов, Х.Бөкейханов, Ф.Ғалиев, Е.Жұмағалиев, М.Жылқыайдаров, С.Қалжанов, З.Кәрібаев, М.Қаратаев, Е.Құрманов, А.Құлымбетов, Н.Манаев, Р.Мақатов, А.Болдыбаев, Г.Мұхитов, А.Наурызбаев, С.Найманбаев, Х.Мукин, Г.Медетов, Д.Сәрсенбаев, И.Сабыров, А.Өтекин, К.Оразалиев, Н.Шаншалиева, т.б. 

Бұлардың басым көпшілігі халық әндерін орындаса, Г.Медетов, К.Әкімғәлиев, Г.Бөкейханов секілді өнерпаздар халық композиторларының күйлерін жеткізген.

А.Затаевичтің назарына «Қобыланды», «Көрұғлы» секілді шағын жыр үлгілері түссе де, қазақ халқының музыкалық-эпикалық дәстүрі, әсіресе, Сыр бойы мен Атырау өлкесіне тән жыраулық дәстүр іліге қоймаған секілді. Айталық, оған Сыр бойында жиырмасыншы жылдары атағы шыққан Кете Жүсіп, Қаңлы Жүсіп, Даңмұрын, тағы басқалардың жыр-термелерін жеткізген бірде-бір корреспондент болмаған. А.Затаевичтің өзі де көбіне әншілік және күйшілік мұрамен шектелген секілді. Оның корреспонденттері жеткізген түрлі мәліметтердің халық күйлерінің варианттық ерекшеліктерін анықтауға қызмет етері анық. Сонымен бірге бұл деректерден халық ән-күйлерінің авторы, орындалу ерекшеліктері туралы да құнды мағлұматтар табуға болады.

Бүгінде біз А.Затаевич жинақтап кеткен қыруар мәдени мұрамызды толық игердік деп айта алмасақ керек. Оның басты себебі, жинаққа енген шығармалардың әлі күнге толық зерттеліп, зерделеніп, этникалық арқауы мен тарихи негіздерінің, жанрлық жүйесі, көркемдік келбеті және стильдік ерекшеліктерінің толық сараптала қоймауында.

А.Затаевич жазып алған ән-күйлер санатында эстетикалық қуатымен әлдилейтін әсем әндер де, ерлік, батырлық рухымен әйгіленетін эпикалық жырлар да, тарихи-этникалық болмысымен дараланатын этнонимдік тұлғадағы туындылар да көптеп кездеседі. Бүгінде қайта бір оралып, арнайы сараптайтын мәселелердің бірі осы.

А.В.Затаевич жинап, нотаға тусіріп бастырған музыкалық- этнографиялық жинақтардың бірі – «Қазақтың 500 ән-күйі». Бұл басылымға Адай, Бөкей, Семей және Орал аймақтарынан жазылып алынған күйлер мен әндер, аздап терме, толғау үлгілері енген. Жинақтың алғы сөзі мен 403 ескертпесін жазған – А.Затаевич. 

Бұл этнографиялық жинаққа барлығы 400-ден аса ән, 100-ге тарта күй енген. Олардың қатарында қазақ халқының тарихына құрылған «Ел айырылған», «Асан Қайғы», «Қалмақтың қара жорғасы», Кенесарының «Көк балағы», «Шора», «Жошы», «Көрұғлы», қазақ-түрікмен байланысына негізделген «Үлкен айқай», «Көкек» (Еділ бақсы) күйлерін атауға болады. Сонымен қатар А.Затаевич Құрманғазы («Ойбай, балам», «Ақсақ киік», «Серпер», «Кісен ашқан», Дәулеткерей («Салық өлген», «Қоңыр екі ішек», «Қоңыр», «Керілме», «Ващенко»), Түркеш («Байжұма»), Тәттімбет («Былқылдақ»), Жантөре («Шалқыма»), т.б. халық күйшілерінің шығармаларын да алғаш нотаға түсірген. Жинақта Ақан серінің «Құлагер», «Сәулем-ай», «Мақпал», Біржан салдың «Жанбота», «Жамбас сипар», Естайдың «Хұсни-Хорлан», «Назымкүл», Жаяу Мұсаның «Қатын өлгенде», Майраның бірқатар әндері де қамтылған. 

Кейбір әндер Балуан Шолақ, Иманжүсіп, Шөже, Шаһкерім, Мұхит есімдерімен аталса, «Гауһартас», «Телқоңыр», «Аққұм», «Әпитөк», «Екі қурай»(«Балқурай»), «Жайдарман» – халық қазынасы ретінде берілген. 

А.Затаевичке бұл шығармаларды жеткізген корреспонденттер қатарында Ғ.Мұхитов, Ә.Қашаубаев, Н.Бөкейханов, Қ.Сәтбаев, М.Бөкейханов, М.Шамсуддинова, Ж.Шанин, Н.Майшекин, Қ.Байжанов, І.Жансүгіров, Ә.Марғұлан, Б.Нұрмақова, Ж.Лекеров, Ғ.Айтбаев, Ә.Ғайсин, М.Әбсалықов, т.б. әдебиет және мәдениет қайраткерлерінің есімдері бар.

Бұл басылымның екінші жинақтан өзгешелігі – белгілі халық күйшілерінің ел арасына тараған шығармаларына басымдау орын берілуінде. Әсіресе, жоңғар шапқыншылығын суреттейтін күйлердің тарихи-танымдық табиғаты аса құнды. Бұл туындылар әлі күнге ғылыми тұрғыдан зерттеліп, танымдық деңгейде зерделенген емес. Сол сияқты хандық дәуір тұсында туған күйлердің де ладтық, интонациялық, ырғақтық құрылымы аса маңызды. Сол шығармаларды талдау арқылы қазақ күй өнеріне тән үн-әуендердің түп-тегін анықтауға болады. Олар – қазақ халқының музыкалық лексикасына анықтық енгізетін туындылар.

Осы кезге дейін «Қазақтың 500 ән-күйі» басылымы туралы А.Жұбановтан бастап көптеген музыка зерттеушілер лайықты лебіз қалдырған болса, 2002 жылғы басылымға жазған алғы сөзінде И.Қожабеков те жинақтың этнографиялық маңызына кеңінен тоқталыпты. Соның бәрі бұл басылымның маңызын айқындайды.

А.Затаевич эпикалық жырлардың қай аймақта кеңірек дамып, таралғанын анықтауды мақсат тұтпаса да, «Қазақ халқының 1000 әні» жинағы бұл жанрдағы шығармалардан да құралақан емес. «Қобыланды» (№ 443), «Көрұғлы» (№526, 796) жырларының үзінділері, жеке жырау-жыршылардың орындауынан жазылып алынған өзге де шағын мақам үлгілері (№ 572, 790, 800, 863, 877) арагідік кездесіп отырады. Толық болмаса да, бұл шығармалардың эпикалық үрдіске тән кейбір мақамдық ерекшеліктерін аңғаруға болады. Соның бастысы – екінші басқыштағы дыбыстың төмендеуіне құрылған фригиялық, алтыншы басқыштың жоғарылауына негізделген дориялық мақамдар. Осы сипатқа жыр үлгілерінің дәстүрлі речитативтік құрылымын да қосамыз.

Жинақтағы этногеографиялық атауларға негізделген шығармалардың ментальдік маңызы да айрықша. Біз оларды тарихи топонимдер – «Атырау» (N2 374), «Нарындық ән» (№ 375), «Сарыарқа» (№ 728), оронимдер – «Қаратау» (№ 902), «Боғда» (№ 324), «Көкшетау» (№ 1000), гидронимдер ороним – «Жайық» (№ 382), «Еділ бойы» (№ 805), «Сары өзен» (№ 921) деп жіктеген болар едік. Осы салаға «Елім-ай» (№ 444, 493, 714), «Қайран, елім» (№ 556), «Сағындым елімді» (№ 774) әндерін де қосуға болады.

Бұл шығармалар бірде көңілді (№ 336, 728, 902), бірде мұңды (№ 324, 444, 510, 556, 774, 805), бірде аралас (№ 328, 468) мақамдық жүйеге құрылған болса, олардың жалпыхалықтық сипаты қайсы, жергілікті ерекшелігі неде деген мәселе анықтауды қажет етеді. Бір анығы, бұл әндердің басым көпшілігі фригиялық мұңды мақамдарға негізделген. Оны әндердің ұлттық сипаты, болмаса аймақтық болмысы ретінде тану үшін де арнайы зерттеулердің қажет болары анық.

Біздің назарымызды аударған келесі бір мәселе – этнонимдік арқауы бар әндердің этникалық болмысы. Қазақ халқының музыкалық мәдениетіне тән ментальдік ерекшеліктерді анықтау ретінен бұл бағыттағы шығармалардың маңызы айрықша зор. Олардың қатарына «Аймауыт», «Найман», «Тобықты Сүлеймен», «Арғын-қыпшақ», «Арғын руының екі әні», «Әлім», «Қожа руының екі әншісі» деген шығармаларды жатқызуға болады. 

Осы секілді туындылардың болмыс-бітімін саралау арқылы музыкалық этнология ғылымына өріс ашып, ұлттық мәдениетіміздің этникалық арналарын анықтаудың да кезегі келіп отыр. Бұл, қазақ диалектологиясы саласында естіліп жүрген кейбір каңқу сөздердей, қазақ мәдениетінің тұтастығына нұқсан келтіру емес, керісінше, оның генезисін құраған ру-тайпалардың тектестігін анықтау үшін қажет нәрсе. Ғылымның есейгендігін білдіретін белгілердің бірі осы.

Батыста әбден орныққан, бірде антикалық, бірде ежелгі грек, бірде халық, тағы бірде монодиялық ладтар аталып жүрген йониялық, миксолидиялық, лидиялық, эолиялық, дориялық, фригиялық және локриялық мақамдардың басым көпшілігінің этнонимдік сипаты болса, қазақ музыкасының мақамдық ерекшеліктерін осы негізде саралаудың несі артық?

Бір қызығы, жоғарыда аталған антикалық дәуір мақамдарына тән ерекшеліктер қазақ әндерінің құрылымына да ортақ. Мысалы, «Қыпшақ», «Қожа руының екі әншісі» – миксолидиялық, «Қара балық», «Аймауыт» –фригиялық, «Алтай» – дориялық мақамдарға құрылған. Олай болса, ежелгі грек мақамдарының этникалық сипатымен қатар тарихи тегін де, қазақ әндерінің мақамдық жүйесімен ұқсатығын да тексеру қажеттігі туады.

Арғы жердегі көрнекті ғұламалар арқауын тартқан мақам туралы ілімнің шығыс Ренессансы дәуірінде қайта жаңғыруы тегін болмаса керек. Егер біз Фарабиді Аристотельдің шәкірті, екінші ұстаз санап жүрген болсақ, антикалық дәуір мен орта ғасыр мәдениетіндегі бұл сабақтастықтың сыры неде? Оны генетикалық тектестік дейміз бе, әлде типологиялық ұқсастық деңгейінде сөз етеміз бе? Бұл, сөз жоқ, арнайы ізденістерді қажет ететін күрделі мәселе.

Аталған мәселенің бір ұшы термин табиғатына барып тіреледі. Антикалық ладтарға сай мақамдық құрылымдар ортағасырлық Мәуереннаһр жағдайында да туып, олардың өзіндік атаулары қалыптасқан болса, қазақ музыкасы үшін ежелгі грек емес, түркі тілдес халықтар мәдениетінде сақталған мақамдық жүйе көп жақын болуға тиіс. 

Айта берсек, он екі мақам аталып жүрген саздық құрылым мен антикалық ладтар арасында үндестіктер де жоқ емес. Мысалы, үшшақ –миксолидиялық, науа мен раст – эолиялық, заңғұла – локриялық мақамдарға толық сай келсе, бүсәлік – фригиялық және локриялық, исфаған – эолиялық және дориялық, бұзұрық – фригиялық және лидиялық мақамдардың қосындысына тең. Батыс пен шығыс деңгейіне қойып қарастыратын мәселелердің бірі – осы. 

Өкініштісі, бізде ұлттық мәдениетіміздің тарихи арналарын этнофольклортану, түркітану деңгейінде зерттеу ісі кенже қалып келеді. Бұрынғы жүйені қастерлеп, үлкен дәреже санап, арнайы мектептен бастап орта, жоғары оқу орындарына дейін Еуропалық мәдениетке еліктеушілер әлі де басым. А.Затаевич секілді ұлттық мәдениет жанкүйерлері жинаған ән-күйлеріміздің інжу-маржандары тұрғанда, батыс авторларының шіркеулік негізде туған хор шығармаларын насихаттау ісі әлі де басым. Мұны кертартпа құбылыс демеске шара жоқ. Оның бәрі хор өнерін дамыту қажеттілігінен туындап жатса да, оның астарында аңғал жанды алты орап кететін идеология, яғни шіркеулік мәдениетке бет бұрудың жатқанын байқау қиын емес. Қазақстан композиторларының хорға арналған шығармалары санаулы десек, орта, жоғары оқу орындарының студенттері «Страсти по Матфею», «Страсти по Иоанну», «Аве Мария» секілді шығармалармен ауыздықтанып шығатыны тағы айқын. Мұны космополитизм демеске тағы да амал қалмайды.

Бұл бір ғана оқу-тәрбие саласындағы кертартпа құбылыс емес, бүгінгі педагогика ғылымынан да орын алып отырған келеңсіз жайт. Ұлттық мүдде, ұлттық мәдениетімізден қол үзген зерттеулердің нендей жаңалығы, пайдасы бар екенін өз басым ұғына алмаймын. Теориялық, әдістемелік, яки тұжырымдамалық мәселелерді айтпағанда, эмпиристік деңгейдегі, бар нәрсені құрғақ баяндауға құрылған зерттеулердің көбі батыс, одан қалды орыс халқының мәдениетіне негізделіп жатса, мұны не деуге болады? Баспасөз бетінде көрінбейтін, көпшілік оқырманға мәлімсіз, ғылыми атақ- дәрежеге құпия түрде қол жеткізетін мамандардың көбейіп кетуінің сыры осында емес пе? Олай болғанда, бұл ғылымның таяздығы ма, әлде ой-сананың саяздығы ма? Бір елдің мүддесін көздеп, өзге елдің нанын жеу –ғылымға да, мәдениетке де жат құбылыс.

Мұның бәрі күнделікті мәдени өмірімізде халық мұрасының кең насихатталмауынан туындап отырған жайттар. Ұлттық руханиятымызды басты орынға қоятын кез әлдеқашан жетсе де, әлі күнге ескі сарынмен жүрген мамандарымыз да аз емес. Олар үшін еліміздегі зор саяси, мәдени, ғылыми өзгерістердің ешбір мәні жоқ секілді. Өз пәндерін кешегі кеңестік дәуірдегі ескірген оқулықтар негізінде жүргізіп, егемендігіміздің етек алуына едәуір кедергі келтіріп жүргендер солар. Мысалы, А.Бородиннің «Князь Игорь» операсына орыс халқының Ұлы даланы (Л.Гумилев) мекендеген түркі тайпаларымен жүргізген соғыстары арқау болғаны анық. Ондағы половецтер – қыпшақ, Кончак – сол тайпаның ханы десек, осы тарихи оқиғаға мән бермей, шығарманың драматургиясын ескірген идеология тұрғысынан түсіндіріп жүргендер әлі де жоқ емес. Мұны қалайша түсіндік?

Қазірде бұрын жабық болып келген тақырыптарға жол ашылып, олар жаңаша бағалануда. Тіпті, Тоқтамыс ханның Москваны шабуылдауына дейін ашық әңгімелеп жатқанда, «Князь Игорь» операсына тым құрыса тарихи түсінік берудің несі айып? Тек осыған біздің мамандарымыздың өресі жетер ме екен? Ал операдағы қыпшақ сұлуларының орыс князінің көңілін тапқан көріністен хор үзінділерін классикалық туынды қатарында насихаттап жүргендерге жол болсын?! Бүгінгі ұрпақ өз ата-бабаларының ерлік іс-әрекеттерін өзге елдің ұғым-түсінігі аясында теріс қабылдап, мысқылдап жатса, тексіздік, мәңгүрттік дегеніміз сол емес пе? «Князь Игорь» операсындағы Кончак – аллоэтнонимдік негізде, яғни орыс халқының қыпшақ тайпалары туралы түсінігі негізінде туған бейне. Либретто авторы оның тарихи тұлғасын әжуалаған. Олай болса, мәселені неге автоэтнонимдік арнаға қойып, өз тұрғымыздан жаңаша сөз етпеске? Алдағы кезде қайта қарауға тиісті өзекті мәселелердің бір парасы осындай жағдайларға қатысты.

Айта берсек, мұндай келеңсіздіктер мен талғамсыздақтар аз болмауға тиіс. Мәселенің өзегі фольклортану ғылымына барып тіреледі. Оны бір себебін біз халық әндерінің синкреттік тұтастығының сақталмай, әуені мен мәтінінің жеке зерттелуінен көреміз. Синкреттік құбылыс тұтас күйінде бағалануы шарт. Сонда ғана оның табиғаты толық ашылмақ.

Міне, осы секілді толып жатқан өзекті мәселелерді шешуге А.В.Затаевичтің музыкалық-этнографиялық жинақтарының тигізер ықпалы жоқ емес. Талай заман, ғасырларға қатысты үн-ақпараттарды бойына жинақтаған халық қазынасын тарихи-этникалық дереккөз ретінде бағалаудың да күні туып отыр. Тек соны ғылыми-методологиялық негізде дұрыс шеше білсек, ғылымның есейгендігінің бір белгісі сол болмақ.

А.Затаевичтің аспаптық музыка саласындағы еңбегі елеулі болса, халық аспаптарына қатысты пікірлерінің де мәні зор. Ол ел арасына кең тараған музыкалық аспаптар қатарында сыбызғы, қобыз, домбыраны атаса да, өзге аспаптарды да назардан тыс қалдырмаған. Ал Құрманғазы, Дәулеткерей секілді арқалы авторлардың шығармаларын нотаға түсіруі қазірде текстологиялық жұмыстарға жол ашып отыр. Мысалы, Құрманғазы күйлерін А.Затаевич жинап, бастырған болса (1931), кейінгі жылдары А.Жұбанов тағы да нотаға түсіріп жариялаған (1961). Соңғы кездері осы шығармалардың жаңа орындаушылық редакциясын жасаған Қ.Ахмедияров екені де мәлім. Бұл басылымдарды өзара салыстырар болсақ, зор текстологиялық өзгерістердің куәгері боларымыз анық. А.Жұбановтың Құрманғазы күйлеріне жасаған өзгерістері бізде әлі күнге ғылыми тұрғыдан бағаланған емес. Оның бәрі алдағы күннің еншісіне қалып келеді.

Тағы бір айтарымыз, қазақ халқының музыкалық мәдениетін өз елінің мұрасындай қастерлеген А.В.Затаевич өзін қазақ даласына «кездейсоқ келген» адам санаса да, біз үшін оның атқарған еңбегінің маңызы орасан зор. Әр жылдары оның артында қалған мұрасын жариялау ісі сөз болып жүрсе де, тек соңғы кезде ғана оң шешімін тауып отыр. Тіпті , композитордың мүшелтойларының республика көлемінде тойланбауы да сылбырлығымыздың бір көрінісі іспетті.

Десек те оның: «Сіздермен бірге аштық, жұт, эпидемия жылдары жинақтаған бұл еңбегімді, менің қымбатты достарым – жігіттер, сіздерге арнаймын және сіздерге қайтарамын... Мен – қариямын, болашақ – сіздердікі! Өздеріңнің ұлттық рухани байлықтарыңды сақтаңдар, зерттеңдер және толықтыра түсіңдер», – деген ғақлия сөздерін қазақ зиялылары естен шығармаса керек.

А.В.Затаевич – қазақ халқының музыкалық мәдениетін тұңғыш рет кәсіби шеберлікпен жинап, жазбаға түсірген, В.В.Радлов, Г.Н.Потанин, Ә.А.Диваев деңгейінде еңбектенген ғалым-этнограф. Оның «Қазақ халқының 1000 әні» (1925, 1963) мен «Қазақтың 500 ән-күйі» (1931, 2002) музыкалық-этнографиялық жинақтары қазақ мәдениетінің қомақты көрінісі ретінде әлі де ел игілігіне жарай берері анық. Бұл қымбат қазыналарды мәңгі өлмейді десек, Александр Викторович Затаевичтің жарқын есімі де ұмытылмақ емес. Өркениетті елге озық мәдениет жарасқан болса, ұлттық мұрамызды талмай жинап, үлкен ыждағаттылықпен нота жазуына түсірген А.В.Затаевичке ескерткіш-мүсін қою мәселесі де біз үшін үлкен сын.

А.В.Затаевич – XX ғасырдың бас кезіндегі ірі музыка этнографтарының бірі. Оның қазақ музыка өнеріне сіңірген еңбегі орасан зор. 

Тынысбек ҚОҢЫРАТБАЙ, 

филология ғылымдарының докторы, профессор