Дандай ЫСҚАҚ, профессор: ҚАЗАҚ ТІЛІНЕ БАСЫМДЫҚ БЕРІЛГЕНДЕ ҒАНА ҰЛТ РЕТІНДЕ САҚТАЛЫП ҚАЛА АЛАМЫЗ...

Қазақ тілінің көсегесін көгерту жолында аянбай тер төгіп, еселі еңбек етіп келе жатқан ұлтжанды азаматтарымыздың бірі – Дандай Ысқақұлы десек артық айтқандық емес. Әсіресе, оның өзі қызмет атқарған жоғары оқу орындарының барлығында дерлік ана тілінің кең қанат жаюына күш салатынын баса айтуға тиіспіз. Бүгінде Сүлеймен Демирель атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті ректорының кеңесшісі қызметін атқаратын Дәкең аталмыш оқу орынында да қазақ бөлімін ашуға мұрындық болып, қазақ тілі мен әдебиеті бойынша білікті маман кадрларды дайындау ісіне үздіксіз үлес қосып жүр. Қасиетті Отырар өңірінен түлеп ұшқан ғалым бүгінде 70 жасқа толды. Осыған орай мерейтой иесімен болған әңгімені оқырман назарына ұсынуды жөн санадық. – Дандай Ысқақұлы, бүгінде жемісті жетпістің биігін бағындырып отырсыз, құтты болсын! – Рахмет! «Атқан оқтай, шапқан аттай зымыраған дәурен-ай» деп заманымыздың заңғар тұлғасы Ақселеу Сейдімбек жырлағанындай, 70-тің есігін қалай қаққанымызды да аңғармай қалғандаймыз. Өткен өміріме өкпем жоқ, әлбетте. Бір кісідей өмірдің қызығын да, қиындығын да көріп келе жатырмыз. – Адам өмірінің күнгей тұсы мен көлеңкелі жағы қатар жүретіні де заңдылық қой... – Жоғары білім алып, кандидаттық, докторлық диссертация қорғап, заман талабына сай білікті маман кадрлар дайындау ісіне шама-шарқымша үлес қосып келе жатқаныма шүкіршілік етемін. Мұның барлығы әуелі Алланың арқасы, одан соң мені қанаттандырған әкемнің бір ауыз сөзі болды. «Әке сөзі – оқ» дейді ғой қазақта. Әкем: «Барлық нәрсе еңбекпен келеді, демек, қалайда оқып, білім алуың керек» деп үнемі санама сіңіріп отыратын. Мен өз өмірімде қандай да бір жетістікке жетсем, оның барлығы да адал еңбек, маңдай термен келді. Сондықтан да, күні бүгінге дейін еңбектен қол үзбей келе жатқан жайым бар. Тіпті қарбалас қызмет уақытында да жазуға мүмкіндік табуға тырысамын. Содан шығар, өзімнің ойымдағы жазу жұмыстарын біршама орындаған да сияқтымын. Күні бүгінге дейін 700-ден астам мақалам мен 24 кітабым жарық көріпті. Осы уақытқа дейін жазған еңбектерімнің көлемі он томнан асып жығылады екен. – Өміріңізде кездескен қиындықтар да ұмыт бола қойған жоқ шығар... – Бүгінгі ұрпақ бастан кешкен ауыртпалықты мен де бір кісідей көргендеймін. Мәселен, менің қырық жасыма дейін жеке үйім болмай, үш баламмен аспиранттар жатақханасының аядай бөлмесінде тұрдық. Сол бір шақтарда білек сыбана еңбек етуге мүмкіндік табыла бермеген-ді. Алдымнан кесе-көлденең кедергілер шықпағанда, бәлкім, бұдан да көп еңбектенуге болар ма еді, Мәселен, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы менің жеке өміріме де, шығармашылығыма да едәуір нұқсан келтірді. Осы бір тұста қазіргі әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «Казахский университет» атты көптиражды газет шығып тұрған-ды. Мен ол кезде журналистика факультеті парткомының мүшесі едім. Маған қоғамдық негізде аталмыш басылымының редакторлығын атқару жүктелді. Газет тізгінін қолға алысымен атауын «Қазақ университеті» деп өзгерттім. Басылым бұған дейін, негізінен, орыс тілінде жарық көріп келген-ді. Ал мен газетте жарияланатын дүниелердің кем дегенде 50 пайызының қазақ тілінде болуын басшылыққа алдым. Осы тұрғыдағы жұмыстарым әлдекімдерге жақпай қалса керек, мені «газет бетінде ұлттық мазмұндағы материалдар жиі жарияланды», «осылар Желтоқсан оқиғасы тұсында жастар арасында ұлтшылдықты қалыптастырудың бір ұйытқысы болды» деген желеумен, «істі» қылды. Тіпті, жұмыстан заңсыз босатып, Ұлттық қауіпсіздік комитетінде жауапқа тартып, «ұлтшыл» деп айыптап, үш жылдан бес жылға дейін сотталасың дегені де бар. Әйтеуір, аман қалдық. Осы оқиғадан кейін мені екі жылға жуық ешбір мекемеге жұмысқа алмай, далада қалған кезім болды. Кейін барар жер, басар тау қалмаған соң, бұрын өзім істеген Қазақ ұлттық университетіне қайта оралып, ұстаздарым ­Зейнолла Қабдолов пен Тауман Амандосовтың көмегімен аз ғана сағат алып, жарты жүктемеде жұмыс істедім. Осыдан кейін араға біршама уақыт салып, толықтай жұмысқа орналасуға мүмкіндік туғаны бар. Өмірімдегі ең бір ауыр жағдай 1996 жылы көктемде он жасар балам Елжанымнан айрылып қалғаным болды... Осы бір жағдайлар менің жүйкеме аз салмақ салған жоқ. Менің өмірімдегі ең бір ауыр кездер осылар болса керек-ті. Негізінен, 1988 жылы доктор­лық диссертация қорғауды жоспарлаған едім, арадағы әлгіндей кедергілерден соң, 1994 жылы ғана мақсатқа жеткен жайым бар. Одан кейінгі уақыттың бәрінде жұмыстан бір сәт қол үзген емеспін. Яғни, менің уақытымның көп бөлігі ғылыми тұрғыдағы ізденіспен өтті. Жазу – күнделікті дағдыма айналған іс. – Білім және ғылым министрлі­гінің алдағы уақытта, мектептерде Қазақ тілі, Қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы пәндерінен өзгесі ағылшын тілінде оқытылады дегелі бері ел көңілі алаң. Бұл тұрғыда: «Қазақ тілі өзге тілдердің көлеңкесінде қалмауы керек» деп дабыл қаққан ұлт зиялылары жоғарыға ашық хат жолдап жатқаны да мәлім. Осы жәйтке қатысты пікіріңізді білсек... – Елбасымыз: «Қазақ­станның болашағы – қазақ тілінде» деп, еліміздің ертеңі қазақтың тілімен ғана жарқын болатындығын баса айтып жүргені мәлім. Дегенмен, әлгіндей ағылшын тілін орынды орынсыз тықпалау елімізді ұшпаққа шығармайтыны түсінікті. Анығырақ айтқанда, бұл – ұлт болашағына төнген үлкен қатер. Өйткені, мектептерде Қазақ тілі, Қазақ әдебиеті, Қазақстан тарихы пәндерінен өзгесі ағылшын тілінде оқытуды қолға алу – иі қанбаған, асығыс қолға алынып жатқан, шалажансар іс. Бұл жүйенің басты кемшін тұсы – ғылыми негізінің жоқ екендігі, мәселенің ішкі жақтарына, одан туындайтын салдарларға үңілу жоқ та, сыртқы жағына ғана қызығушылық, малданушылық бар сияқты. Біздің қазақ әу бастан-ақ мүшел жасқа қатты мән берген. Яғни, мұндағы негізгі мәселе – он үш жасқа дейін баланың ойлау қабілетінің қалыптасатындығы. Біз тілге тиек етіп отырған жүйеде бұл жағы қарастырылмаған. Мүшел жасына дейін бала қалай тәрбиеленсе, оның одан кейінгі өмірі де солай өрбитін болады. Яғни, бұл тұрғыда бала санасына бастауыш сыныптан бастап ағылшын тілін тықпалау қауіптілігі ескерілмеген. Бастауыш сыныпта білімнің негізі қаланатындықтан, осы кезде бала орыс тілін оқыса, оның санасы орыс әлемінде, ағылшын тілін оқыса, ағылшын әлемінде қалыптасып, сол дүниенің рухани болмысында өмір сүретін болады. Оның үстіне ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық ген, яғни тұқым қуалаушылық бар. Өмірге келген әрбір сәби табиғи жүйемен тәрбиеленсе, оның жан-жақты, әсіресе, ойлау жүйесі жақсы дамитындығын ғылым әлдеқашан дәлелдеген. Бұл тұрғыда біз де балаға негізгі пәндерді ағылшын тілінде оқытуды қолға алатын болсақ, ертеңгі күні балаларымыздың ұлттық тек арқылы келетін ойлау жүйесінің жан-жақты дамуына тосқауыл қоймаймыз ба... Бұл мәселеге әлем елдерінің барлығы дерлік білім беру жүйесінде жете мән берген. Сондықтан да, оларда өзге тілдерді 6-7 сыныптан бастап оқытады. Шет тіліне содан кейін барып көшеді. Демек, ұлттық ойлау жүйесі дұрыс қалыптасқан жағдайда ғана оқушы өзге тілдерді оңай, әрі тез қабылдап алады. Бұл тұрғыда ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынов: «Өз тілінде білім алмаған бала, өз ұлтына қызмет ете алмайды» деген сөзді тектен-текке айтпағанын ескеруге тиіспіз. Яғни, біз осы жүйені, яғни бастауыш сыныптан бастап, оқушыларды толық қазақ тілінде оқытудың орнына бөлінген уақыттың жарымында орыс, ағылшын тілдерін үйретуді жүзеге асырар болсақ, өз ұлтымызға емес, өзге ұлтқа қызмет ететін ұрпақ тәрбиелейтін боламыз. Бұл дегеніңіз, өз ұлтымыздың тамырына өзіміз балта шапқанмен тең екені айтпаса да түсінікті. Ертеңгі күні «қолымызды мезгілінен кеш сермемес» үшін ұлттық тіліміз – Қазақ тіліне басымдықтың берілуі керек. Сонда ғана біз өзімізді мынау жан алысып, жан беріскен жаһанданудың мылтықсыз майданынан өзімізді ұлт ретінде сақталып қала аламыз. Қысқасы, тәуелсіз Қазақ­станда мектептердегі білім беру жүйесінің 50 пайызы қазақ тілінде, 30 пайызы – орыс, 20 пайызы ағылшын тілдерінде оқытылуы – көңілге қонбайды. Түптеп келгенде, мұның өзі қазақ тілін «мемлекеттік тіл» деп жариялаған Ата заңымызға да, Тіл туралы заңға да, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деген Елбасы бағдарына да қарама-қайшы екендігіне баса назар аударғым келеді. – Қазақ тілі мен әдебиеті саласының білгір маманы ретінде, аталмыш екі пәнді қосып оқыту мәселесіне қатысты қандай пікір білдірер едіңіз? – Қазақ тілі мен әдебиеті пәндерін бірге оқыту мәселесінің көтерілуі –біздің рухани трагедиямыз. Мұның барлығы – өз кезегінде Батыстың жаһандану жоспары бойынша жүзеге асырылғалы жатқан кезекті бір сұрқай жоба. Өкінішке орай, қазіргі таңда біздің елімізде биліктің тізгінін қолға ұстаған азаматтардың дені орыс немесе ағылшын тілдерінде сөйлегенді мәртебе санайды. Ал ұлт ұпайын түгендейтін азаматтарды жоғары жаққа жақындатпауға тырысамыз. Себебі, билік төңірегіндегі кейбір орысшыл күштер қандай мәселеге болса да бас шұлғи беретін мәңгүрттерді тәрбиелеуге мүдделі. Егер ел болашағын ойласақ, онда елдің мұңын мұңдап, жоғын жоқтайтын ұлт зиялыларын билікке бір табан болса да жақындата түсуге күш салғанымыз жөн. Өкінішке орай, ұлт қамын жейтін азаматтардың жолын кес-кестеу арқылы жергілікті халықтың басты құндылықтары – тілімізге, тарихымызға қатысты кереғар жобаларды жүзеге асыруға әрекеттер жасалып жатыр. Дегенмен, ел бұл тұрғыда Елбасына сенеді. Өйткені, «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде» деп білетін мемлекет басшысы мұндай қауіпті қадамға бармайтыны анық. Президент Қазақ тілі мен әдебиеті пәнін бір пән ретінде қосып оқыту мәселесіне қатысты: «Бұл жобаны міндетті түрде осы саланың білікті мамандарымен кеңесе отырып шешу керек. Әрі бұл халықтың ойынан шығуы тиіс» деді. Демек, бұл – халықпен бірлесіп шешетін елдік мәселе. Ал халықтың өзінің тілін кемітетін нәрсені қолдамасы тағы да анық. – Жақында ғана Қазақстан Халқы Ассамблеясының «Тәуел­сіздік. Келісім. Болашағы біртұтас ұлт» атты ХХІV сессиясында «Мәңгілік ел» патриоттық актісі қабылданғаны белгілі. Аталмыш жиында мемлекет басшысы «Мәңгілік елдің» мызғымас жеті тұғырын атап көрсетіп, оны сақтауға әрі нығайтуға шақырды. Ал сіз бұл тұрғыда не айтар едіңіз? Қазақ қайтсе «Мәңгілік ел» болады? – Ел көлемінде мемлекеттік маңызы бар көптеген бағдарламалардың қабылданып жатқандығынан жұрт хабардар. Әдетте ел өмірі үшін аса маңызды осындай бағдарламаларда көбіне экономикалық мәселелерге баса назар аударылады да, халықтың рухани, идеологиялық хал-ахуалы назардан тыс қалып қойып жатады. «Мәңгілік ел» актісінде: «Біз мемлекеттік тілді қоғамды біріктірудің негізі, ал үштілділікті елдің бәсекеге қабілеттілігінің басты шарты ретінде дамыту қағидатын ұсынатын боламыз» деген сөзін күнделікті тіршілігімізде, бүкіл идеологиялық жұмыстарымызда басшылыққа алуымыз керек. Яғни, «бас ал десе, шаш алатын» әрекеттерге жол бермеуге тиіспіз. Әсіресе, осы сала тізгінін ұстаған басшыларға тікелей қатысты. Елбасының әрбір тапсырмасы дұрыс орындалса ғана, біздің «Мәңгілік ел» болатынымыз сөзсіз. – Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан: Гүлмира САДЫҚ

"Қазақ үні" газеті