Абат ата немесе Байлар – Жандар балалары

Тарихтың бір тармағы болып табылатын – жазба шежіреге қалыпты жағдай ретінде қарауға дағдылануымыз керек. Ең бір нәзік мәселе болып келетін осы бір тақырыпты кешегі кеңестік тәрбиенің арқасында өзіміз де тым саясиландырып жіберіп, «ақтандақ» ретінде қабылдап келгеніміз рас. Негізі, бір елдің ата-бабасын, яғни шыққан тегін тергеп, таратуында тұрған дәнеме жоқ. «Шежіре» дегеніміз – араб тілінде «тармақ», «бұтақ» дегендерді білдіреді екен. Яғни, ұсақ тармақтардан қуалап, Үлкен тамырға үңілу – Үш жүзді бір атаға, одан әрі түбіміз бір – түркілікке әкеліп тірейді. Алып бәйтеректің түпкі тамыры бір екенін бұтақтардан қуалап келіп, маңдай тіресең ғана терең түсінесің. Ал бұның аты – Бірлік екенін ұғыну кез-келген көзі қарақты оқырманға түсінікті болса керек. Елбасымыздың Рухани жаңғыру бағдарламасы жарияланғалы бері бұл елдің кешегісіне үңілу мәселесі маңызын тіпті арттыра түсетіні белгілі. Байлар-Жандардың балалары – Мақтаарал, Жетісай, Асықата, Шардара мен Арыс, Ордабасы мен Отырар, Сарыағаш пен Келес аудандарында, Өзбекстанның Ташкент, Жызақ, Сырдария, яғни Мырзашөл аймағы мен Қызылдың құмында мекендейді. Байлар-Жандар аталарына байланысты жер-су аттары, бекеттер мен құдықтар баршылық. Мұндай атаулар Жезқазған аймағындағы Қоңырат кеніші маңдарында да кездеседі екен. Атап айтқанда, Ордабасыдағы Бадам, Ақбұлақ өзендері, Сырдағы Жаушықұм мен Қосарал, Обаның тоғайы, сондағы Бардымкөл , Қалғансыр, Қостақы, Майқала, Ақтөбе, Ащыкөл, Әжемсеңгір, Үтіртөбе, Қарынтайжота, Кербұлақ, Әлімтау мен Мұрыңқарақ тауы, Мырзашөлдегі жер аттары Түйедала, Бөртескен, Сарыбел, Қарамазар, тағы басқа Қызылдың құмындағы жайлаулар мен қыстаулар. Жаушықұм мен Әжемсеңгірдің арасындағы қыр – Сарыбел, Қосарал­дың сыртындағы қыр Қылыш­тық деп аталған. Әжемсеңгір мен Қосарал­дың арасындағы Әлімтаудан құйылған өзенді Бардымкөл, ол жазықтан Көкиірімге құйылатын жерін Сарқырама деген. Көкиірім Сарқырамаға қосылып, Әжемсеңгірдің шығыс бетінде Боғыстың көлі, батыс бетінде Қаракөл жайғасқан. Біздің ұрпақтардың Боғыстан тарауының бір дәлелі – осы атау. Әжемсеңгір атауы – батыр ана Әженің атына қойылған. Жандардың бір баласы Бөлек (Бекболат) пен Әжен 9 ұл көреді. Бәрі ержүрек, батыр болған екен. Қалмақ шабылдағанда осы 9 ұл мен Көшік Шойнақының тұңғыш ұлы қосылып, он жауынгер қалмақтың он батырын жекпе-жекте өлтіреді. Қалың қалмақ жабылып кетіп, ақыры он батыр да опат болады. Бар ұлынан бір-ақ айырылған Әжен ана күйінгеннен ерлерше киініп, жауға шабады. Оның әйел екенін біліп қойған жа тірі ұстауға тырысады. Соны білген Әжен олардың бәрін жарқабаққа әкеп тірейді. Қамап алған қаптаған қалмақтың салмағына шыдамай, жарқабақ опырылып түсіп, бәрі де мерт болады. Жерін жаудан тазартып, кек қайтару үшін саналы түрде өлімге бас тіккен, намысы биік сеңгір Әженнің құрметіне ел осы жерді Әжемсеңгір деп атап кетіпті. Ертедегі, Томирис патша қыздың кезіндегі сақ жауынгері Ширақтың жаулауға келген парсы әскерлерін Қызылдың құмында адастырып, шөлден өлтіріп, өзі де жанын қиған ерлігінің жалғасы емес пе бұл? Еліміз егіс мәдениетін де жақсы дамытқан. Сыр бойындағы су тасқынынан қалған өзеншелерді тоғандап, егін еккен. Өгіз арықтар қазылып, Көбектің тоғаны, Елбақ – Қойбақтың тоғаны деген қарапайым ирригациялық құрылыстар салып, тіршілік жасаған. Байлар-Жандардан халықтың қамын жеген даңқты датқалар баһадүр батырлар, белгілі болыс – билер, арқалы ақын-жыраулар, қарымды қайраткерлер көп шыққан. Ерназар-Тәлтек, Мұсабек батырлар, Құлажан батыр, Торғауыт, Қанай, Тұрлыбек, Сапақ датқалар, Мама мен Қарынтай, Әлжан әулиелер, Иманберді, Атықай, Елемес, Шоңай, Рысқұлбек, Ахмет, Бекет, Құлжан, Бұлтбай секілді ерлер ел мақтанышы. Қоқан езгісіне қарсы қол бастаған, Құдияр ханның Ордабасыдағы өкілі Мырзабидің басын кескен, жандар Мұсабек батырдың қасындағы жаужүрек серіктерінің ортасында көшік Рысқұлбек батыр да болып, ерлік көрсеткен. Қанай датқа ел жағдайынан хабардар болған соң, билерге басшылық жасап, тездетіп Қоқанға аттанып, Құдияр ханмен жүзбе-жүз кездесіп, Қоқан тарапынан болатын жазала шараларын тоқтатады. Жазалау басталатын болса, Мұсабек батырдың бес мың қолмен Ташкентке шабуыл жасауға әзір тұрғанын, сондай-ақ Бұқара әмірінің 40 мың қолмен Оратөбеден Қоқанды жаулауға аттанғалы жатқанын да ескертеді. Бұл кездесу кезінде Құдияр бірқатар жеңілдіктер жасауға: Ташкент құшбегі Мырза-Ахметті орнынан түсіріп, оның орнына өзінің інісі Мұрат-Аталықты тағайындауға, бектердің өлтірілуіне байланысты жазалау әрекеттерін қолданбауға, 3 жылдан бері елден толық жиналмай келе жатқан алым-салықтың белгілі бөлігінен бас тартуға мәжбүр болады. Мұсабек батырдың ерлігі Мырзабиді өлтірумен шектелмейді, оның Қоқанға қарсы күрес бастаушы ұлт-азаттық көтерілісінің көсемдерінің бірі болғаны патшаның отаршыл әскери өкімет орындарының өз басшыларына жазған мәліметтерінде атап көрсетіліп отырған. Мәскеудегі мемлекеттік әскери-тарихи архивтың құжаттарында (1442 кір. 4-іс, 49 парақ) Қоқан ханының өзара бітімге келу жөніндегі ұсынысын Бұқара әмірі Батырханның қабылдамағаны, сондай-ақ Қоңырат тайпасынан Мұсабек пен Қоныс басқарған жасақтардың да Қоқанға қарсы ұрыс қимылдарына әзір тұрғаны баяндалған. Полковник Черняев басқарған экспедициялық отрядтың Шолаққорғаннан жазылған мәлімдемесінде (1443 кір.9-іс, 218-220 беттер) Сапақ бидің аты аталады. Ресей әскерінің оңтүстікке қарай жылжуына орай оның дулаттармен келіссөз жүргізуге аттанып кеткені көрсетілген. Архив құжаттарында көшік Торғауыт Қасымов, оразкелді Құсайын Төлегенов, тіней Байзақ Битабаров және басқалардың Қоқанға қарсы күрес басшыларының қатарында болғаны айтылады. Осы Қоқан езгісіне қатысты тағы бір тарихи деректі құжат қызық­тырады: 1858 жылы 23-маусым, Қазақ ССР Мемлекеттік архиві, фонд 383 (опись) 81-іс, 33 парақ.

Генерал-губернаторға хат

«Көк ұлы, Көтенші қол басып, көшік ұлы Әбілхайыр сұлтанды, Бибатыр ұлы Досмұхамет мырзаны, Жандарбек ұлы Сопыбек мырзаны жібердік. Біз Қоқанға қарайтын Қоңырат деген ел едік, қанша залымдық қылса да, қонысымызды қимай шыдадық. Енді бізді патша ағзам қарауыңа алып, Қоқан зорлығынан құтқарып, қалауыңша жерге орналастыр. Жолда Түркістан ұлығы Мырзанияз айдың төрт жаңасы күні бізбен соғысып, әруақ ұрып, жеңіліп қашты. Бір үлкен зеңбірек, неше жүз қара мылтықты басып қалып, бес жүздей адамды өлтірдік. Қоқан­нан әскер келмесе, Түркістан ұлығында қарсы шығар шама жоқ. Сәрсенбі күні бесінде жазылды. Қол қойғандар, мөр басқандар, Маханбет, Хұсейін, Мырзахмет» – делінген. Бұл хаттағы Сопыбек – Мұсабектің ағасы Жандарбектің баласы. Ал Көшік ұлы Әбілхайыр сұлтан деген кісіні зерттеу керек сияқты. Көшік – Байлар-Жандар руының бір атасы. «Сұлтан» деген атағы ма, атының жалғасы ма, белгісіз... Хатқа қол қойғандар мен Досмұхамет мырза туралы да толық мәлімет алу керек. Жалпы мұрағаттарда қаншама құнды құжаттардың шаң басып жатпағанын кім біледі?... Мұсабек батырдың бұл ерен ерлігін қалың қазақ түгел қолдап, дүлдүл ақын Майлықожа: Сары даланы шаң қылған, Қоқаннан олжа мол қылған. Мырзабиді өлтіріп, Батырлығын даң қылған. Мұсабек батыр Жаңдардан, – деп мадақтап, жыр арнады. Сонау Жетісудағы ХХ ғасырдың Гомері атанған атақты Жамбыл Жабаев та үн қосып, «Хан мен ақын» атты дастанында (1946 жылы орыс тілінде жариялған) осы көтеріліс туралы көркем суреттейді. Әдебиетші ақын, Бауыржан Момышұлы мен Әбділда Тәжібаевтың сүйікті ұстазы болған Тәңірберген Отарбаев 1935 жылы Ташкентте шыққан «Социалды шашу» атты жинақта «Мырзаби оқиғасын» жариялап, тарихи шындықты нақты суреттеп берді. Көрнекті жазушы Әбжаппар Жылқышиев та Мұсабек батырдың ерлігі туралы «Дауылдан кейінгі жорық» повесін, белгілі ақын Нәмет Сүлейменов «Мұсабек батыр» дастанын жазды.

Көшелі ел болады Көшік деген

Байдербістің балалары Көшік, Көбек, Құлия және Тама деп айтып өттік. Көшік – өсіп өнген, тамырын тереңге жайған іргелі аталардың бірі. Көшіктен – Таубұзар, Жауғашты, Малай, Ерназар, Тәлтек, Собақ және Кенегес тарайды. Негізі Кенегес, Кенембай – Көшіктің інісі Құлиядан туады. Бірақ Кенегес – Көшікке кіреді де, Кенембай – Жандарға жатқызылады. Бабаларымыздың баталасуы бойынша осылай. Тамадан ұрпақ жоқ. Көшіктен көптеген датқа, батыр, болыс билер, халық қайраткер­лері, шаң шығарған шабандоздар шыққан. Ел аузында: Өздігінен ешкімге өшікпеген, Кеңдігінен кем болмай, өсіпті ерен. Байлар-Жандар атаның ең үлкені – Көшелі ел болады Көшік деген, – деп айтылған өлең жолдары сақталып қалған. Әсіресе, қалмақпен соғыста қайрат көрсеткен Ерназар-Тәлтек батыр, күллі көшікке ұран бол­ған Торғауыт датқа, қайқы қылышы қазірге дейін сақталып келген Құлажан батыр, Елемес пен Атықай, Шоңай мерген, оның баласы, Қоқаның өкілі Мырзабиді өлтіруге қатысқан Рысқұлбек батыр, Жаңкүшік, Санияз батырлар т.б. ел үшін туған ерлер. Жауғаштының Қоңырынан он батыр шыққан деген сөз бар (Қоңыр кейде Қыдыр деп айтылады). Жоғарыда айтып өткен әйгілі Құлажан батыр, Шоңай мерген, Рысқұлбек, Санияз батырлар осы Қоңырдан тарайды. Көшік Қошқарбайдың ұлы Құлажан батырдың ерлігі де ел ішінде аңыз болып кеткен. Ол туралы көнекөз қариялар «көрұғлыдай ерлігі» деп жыр ғып айтып отыратын. Ерлердің елі жолында, Қайда бір басы қалмаған? Қылышың қапты соңыңда, Қабірің қайда, нар бабам?! – деп жырлаған Құлажан батырдың ұрпағы, белгілі ақын Қазыбек Исаның «Керімсал» жыр кітабында «Құлажан батыр» атты балладасы бар. Бұл шығарма кезінде «Жұлдыз» журналында да жарияланған. Құлажан батырдың ұрпақтары, ел ағасы Жұмабай Исым бас болып, Түркістан облысы, Қазығұрт ауданы Көкінің белі деген ауылдан Құлажан батыр жерленген дегенді естіп барып, сол жерге ескерткіш көктас орнатты. Сол зираттан топырақ алып келіп, Ұзын Атаға да ескерткіш белгітас қойып, ас берді. Смайыл мен Бердалы болыстар­дың, Сары би, Сейназар және Ыбы­райым билердің ел үшін еткен еңбектері елеулі. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында Түркістан Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесінің жанынан Этнографиялық комиссия құрылды. Осы комиссияның тапсыруымен зерттеуші Э.А.Шмидт 1922 жылы аймақтың этнографиялық картасын жасау мақсатында Шымкент уезінің оңтүстік-батыс бөлігін, яғни Ақтас, Қазығұрт, Сарыкөл және Сырдария болыстарын аралап, сондағы қазақ руларының тұрмыс-салты туралы көптеген құнды мәліметтер жинақтады. Э.А.Шмидттің мәліметтері бойынша 1922 жылы Қоңырат Көшіктері – Ақбұлақ арық, Бөктелен, Тұздың дөңі, Ұзынқұдық, Төрткөл, Сүткент, Жыңғылшығанақ, Айғырізшыққан елді мекендерін, тоқболаттар – Тоқболат арық, Ойғанақ, Аманжар, Итарқа, Қарасеңгір құдық, Айғожа құдық, Жаутосқан елді мекендерін, жандарлар (қара) – Бөржар, Зағұл, Қараспан, Ойғанақ, Сарыкөл, Жанама, (шорапал) – Бөржар, Кескен, (жолдербіс) – Кескен, (сырымбет) – Көккөл, (көлеген) – Тақыркөл, Қаратөбе, Бақыршасай, Жеңілшығанақ, Көккөл, Тартоғай, Бөршүк, Қызылжар, (алғилар) – Тесіпарық, Байырқұмтоғай, Байтоғай, Рандытоғай, Жаңақұдық, Қосқұдық, (алғилар) -Тесіпарық, Байырқұмтоғай, Байтоғай, Раң­дытоғай, Жаңақұдық, Тасқұтан құдық, Местегет, Қараның құдығы...елді мекендерін қоныс етті. Сондай-ақ, зерттеуші көшіктердің ұраны –Торғауыт, тоқболаттардың ұраны – Қалау, жандарлардың ұраны – Табылды, Қарынтай, алғилардың ұраны – Бекмырза, Сауранбай, ал таңбалары, дөңгелек – таңба екендігін айтады. Сөз соңында айтарымыз – шамамыз келгенше шауып, қысқа қайырып болса да, Қоңырат елі мен оған жататын Байлар – Жандар руы туралы, оның атасы – Көшік жөнінде тереңнен тартып әңгіме айтуға тырыстық. Бұл айтылғандар, 2000 жылы шыққан Смадияр Смайылұлы мен Қазыбек Жарылқасынұлының «Қоңырат. Байлар-Жандардың Көшік атасы» шежіре кітабынан қысқаша үзінділер екенін естеріңізге саламыз. Бұл шежірені де шығару кезінде оңай болмаған еді. Жас өркендеріміз үшін өнеге боларлық іс – өткенді ұмытпай қастерлеу. Қорыта айтқанда, кешегі Смайыл болыстың баласы Смадияр ақсақалдың абыройы мен айқайы, қайраты мен қайсарлығы болмағанда, бұл үлкен істің аяғына жетуіміз неғайбыл еді. Смадияр ақсақалдың Шардарадағы Абат ата кесенесін тұрғызуда да бастамашы болғанын ел жақсы біледі. «Тегін білу – тектілік» екенін ұмытпайық. Үлкен тамырдан үрікпейік. Әрдайым Алла жар болып, әруақ қолдасын дейміз. Тарихтың бір тармағы – бұл шежіренің кем-кетігін толықтырып, жалғастырып жазып, ата-баба әруағы алдындағы қасиетті борышын атқару – Болашақтың ісі болып табылады.

Қ. Жарылқасынұлы

qazaquni.kz