Осындай бір даулардың болатынын күні бұрын аңдағандай, кезінде ««Қаралы көш» кітабы қалай жазылды» деген мақала жазыппын. Бұл мақала тарихи романның соңына да берілген. Жауап ретінде соны ұсынуды жөн көрдім. Әңгіменің қалғанын сосын айтармыз.

 Жәди ШӘКЕНҰЛЫ,

жазушы

Қазақстан жазушылар одағының,

Еуразия жазушылар одағының мүшесі. 

 

«ҚАРАЛЫ КӨШ» КІТАБЫ ҚАЛАЙ ЖАЗЫЛДЫ

Қытайдағы қазақтар және олардың тағдырын сөз еткенде, өзім туып-өскен орта болғандықтан, тарихына қанықпын деп тоқ көңілмен марқайып жүруші едім. Кейіннен, яғни 2006 жылдың желтоқсанында Дүниежүзі қазақтары қауым­дастығы «Қытайдағы қазақтар» атты кітап жазуыма ұсыныс жасаған кезде барып, бұл тарихтың бір пұшпағында ғана жүргенімді білдім. Мен ғана емес, «менмін» деген тарихшыларымыз бара алмаған қатпары қалың талай дүниенің барын аңғардым. Әсіресе, Кеңес Одағы және Қытай сынды ірі импе­риялардың ұлттық және мемлекеттік мүддесінің тасасында қалған шерлі шежірелердің біразының шекесі көрінді. Соның ішінде аталған империялардың ата жауы болған, тарихта аты мәшһүр болғанмен барынша бүркемеленіп, бөлшектеніп, қараланып келген үшінші империяның іздерін кездестіре бастадым. Көшпелілер империясы һұн, сақ, үйсін заманынан бері келгенде Түрік қағанатына, одан оның орнынан от жағып орда тіккен Моңғол-Түрік империясына, кейін өздерін сол империяның мұрагерлері санаған Осман империясы, Алтын Орда хандығы, кешегі Мұстафа Кемал Ата түрік тіктеген Түрік елі, бүгінгі ТМД құрамындағы түркілер сияқты мүдделес, қандас елдердің алтын арқауының бір желіге көгенделіп жатқанын байқадым. Осы көшпелі тайпалар одағын құраған алып елдің қазіргі жұртында отырған, шығысы бүгінгі моңғол жерінен басталған, батысы қазақ, өзбек, қырғыз жеріне ұласып жатқан байтақ даланың кіндігі – қарашаңырақ  Қазақстан болса, сол көне жұртты сақтаған байырғы иелері қазақтар екенін де тереңдей ұқтым. Ендеше, ұлан-қайыр көшпенділер даласының көне соқпағына үңіліп отырып, осы даланың төсінен ендей өтіп, жер бетіндегі ең ұзын көштің керуенін жасаған баһадүрлерді еске алмау, оның ақиқатын іздемеу мүмкін емес қой. Орыс, Қытай сынды империялардың көзімен емес, таза қазақтың көзімен қарап оған сіңген ұлттық рухты бүгінгі ұрпаққа жеткізу, қарғыс атқыр Қызыл империяның халқымызды бос­тырған қатыгез тарихын айтпай өту қолымыздан келер ме еді? Әрине, аттап өтуге, айтпай кетуге арымыз көтермейді. Сөйтіп, қазақ көшінің қанды парақтарына қайта үңілдім. Сенесіз бе? Гималай шоқысында елдігіміздің ірге тасын қалауға себепкер болған, әлем қағаны Шыңғысханның ізі жатыр. Жерұйық іздеп желмаямен кезген Асан қайғы атамыздың ізі жатыр. «Тарих-и Рашидиді» берген ұлы ғұлама Мұхаммед Хайдар Дулатидың ізі жатыр. Басы Алтайға, денесі Тибетке жерленген Бөке батырдың ізі жатыр. Елісхан бастаған ерлердің ізі сол әлем жотасын ендей өтіп, Үндістан-Пәкістанға алғаш рет жол салып, одан ары Түркияға, күллі Еуропаға ұласып жатыр. Жай ғана ұласқан жоқ. Жер бетінде өзге халықтарда салт атты, сабау қамшылы ерлердің көші көп болғанымен, бұлар қатын-бала, ауылымен ұлардай шулап, құрлық асып көшті. Жер атты домалақ шардың ең биік жотасын асып, ең ыстық құмдығы Такламаканды кесіп, ең ұзын қазақ көшінің тарихын қанды ізімен жазды. Қазақтың атын дүниеге жайып, бүгінгі Еуропа қазақтарын қалыптастырды. Және бір қызығы, өздерін көне көк түріктердің тұқымымыз деп білетін түркиялықтар Алтайдан барған қазақтарды: «Біздің көне жұртымызда қалып қойған байырғы туыстарымыз – өз түріктеріміз екен» деп жылы қабылдаған екен. Демек, Гималайды алғашқы асқандардың һұндар және олардың жұртындағы түркілер екеніне шүбә жоқ. Олай болса, қазақтардың сол қандастықпен ежелгі түркілердің ізін басып, бүгінгі түріктерді іздеп тапқанын кездейсоқтық деуге бола ма? Оларға жол сілтеген тылсым құдірет не?! Әлемді шарлаған көк бөрі рухы бізді тағы бір қиырға жетелемей ме! 2007 жылдан бастап осы тақырыпқа қалам тартқандардың жазбаларын ақтара бастадым. Сол көштің куәгерлері Халифа Алтай, Дәлелхан Жаналтай, Хасан Оралтай кітаптарын аударып төңкердім. Оған да қанағат таппай, Шынжаң жағындағы жазылған дүниелерді іздедім. Сүлеймен Дәрібай, Сейітхан (Қарамолда) Бортан қажы, Мұхаметәлі Қалитұлы, Қапас Қошуұлы, Ермұхан Ібірәліұлы қисса-дастандарын оқыдым. Алтын арқау Алтайдан Анадолыға жетеледі. 2008 жылы алтыншы маусымда ұшаққа мініп Түркияға бардым. Көштің көзі тірі куәгерлерін іздедім. Алдымнан шыққан Абдуақап Қара, Хасан Оралтай, Мариям Хакім, Мұстафа Көк іздеген соқпағымның сорабына салды. Дәлелхан Жаналтаймен сәлемдесудің де сәті түсті. Дегенмен де көнекөздердің көбі өлген, кеш қалғанымды сездім. Бірақ бәрібір жоғымды табамын деген сенімде едім. Нида қаласының Ұлықшыла ауданы Алтай ауылынан Елісханның немере інісі, алғашқы көштің тірі куәгерлерінің бірі Әтейхан (Қайсаұлы) Білгінді тауып әңгімелестім. Ол кісінің құлағы ауырлаған, айғайлап сөйлесуге тура келді. Солай болса да, көкірегі ояу қарт өткен тарихтың тамырын суырып, талай әңгіме айтты. Өзінің қартайғанын, тың күнінде Шынжаңға барғанда Саяхат Мейірімханұлының көп әңгімелесіп мол дерек алғанын, Шынжаңнан келіп талай қарттың әңгімесіне құлақ түрген Ғазез Мәлікұлының да құймақұлақтығы мен біраз нәрсе білетінін ескертті. Сөйтіп Түркияны бір айналып шығып, ат басын Шынжаңға бұруыма тура келді. Алматыға оралғанымда үйіме бір ғана қонып, ертесі Үрімжі қаласына аттандым. 2008 жылы маусымның ортасында ең әуелі осы тақырып төңірегінде қалам тартып, «Бөке батыр» атты роман жазған, қытайдағы көрнекті жазушы Шәміс Құмарұлын таптым. Ол кісінің ағалық ақыл, қаламгерлік қамқорлығымен Қаһар Сіләмжанұлы – бәріміз Моридан Баркөлге дейінгі аяғымыз жеткен жердің біразын шиырлап, көштің алғашқы басталуына себеп болған «Әліп шабылған» жерді көрдік. Жер болған шаһидтер қабіріне дұға оқып, өткен күндер елесіне көз жүгірттік. Шошан құмы, Күңіректің жотасы, Ошақты, Бисан жайлауларына дейін кездік. Баркөлде осы тақырып аясында қалам тартқан Саяхат Мейірімханұлы, Сағатхан Таңқайұлы сияқты қаламгерлермен кезіктім. Ғазез Мәлікұлын іздеп едім, ол кісі Қазақстанға көшіп кетіпті. Оқиғалар болған орындарды аралап, жер жағдайына қанығып, Алматыға оралдым. Ғазезді іздеп тауып, ол кісінің білетін деректерімен де қанықтым. Түркиядан көшіп келген Шәріп Найман, Құланбай Нәзір, Сауат қажы Зуқаұлы секілді сексен-тоқсандағы көне көздерге жолықтым. Елісхан қайтыс болғанда қасында болған балдызы Кәрменнің әйелі Күлпаран апаның Стамбулда екенін Алматыдағы ұлы Мұстафадан кеш білдім. Десе де, ештен кеш жақсы деп, ол кісімен телефон арқылы сөйлесіп, кейбір жұмбақтардың жауабын алдым. Ахметқалидың Нұрқатия деген әйелінен туған Марғума деген қызының қызы Ханышайымды Алматыдан таптым. Олар фамилияларын нағашы аталарының есімімен «Ахметқалиева» деп атайды екен. 2009-2010 жылы Қытайға тағы да екі мәрте ат басын бұ­рып, Гансу өлкесінің Ақсай, Дұңхуаң өңіріне бардым. Кенжебек Зарқұмұлы сияқты азаматтар аз да болса өз деректерімен, жер жағдайымен таныстырды. Манжархан, Шәмши жазбаларын, Қабылқақ, Әпетай кітаптарын, Алтай, Баркөл, Ақсай шежірелерін көрдім. Күйтүнде Муса Бабақұмарұлымен кеңестім. Деректер теңденіп қайттым. Осының бәрін жинай келіп, бұл оқиғалар төңірегіндегі халықаралық жағдай мен сол кездегі қытай қоғамы жөніндегі кітаптарды қайта парақтадым. Сөйтіп, көш туралы алғашқы мағлұматқа ие болып, өзім білетін әңгімелерді деректермен, жазбалармен салыстырып, тағы бір мәрте сүзгіден өткіздім. Кейде бір шалдан естіген әңгімеме қанағаттанбай оны екінші шалдың әңгімесімен, бір кітаптағы деректі екінші кітаптағы деректермен салыстырып шықтым. Алайда нақтылы дереккөздері мен оқиға куәгерлерінің тым аздығы, қурай басқан көне жұрттан ел елесін іздеу – материал жинау-реттеу жағында аз қиындық әкелген жоқ. Осы барыста бір ғана адамның білгені бойынша немесе әр ру, жеке адам өзіне тартып жазған «шала» дүниелердің көп екеніне де көзім жетті. Қоржыным аса тоқ болмаса да, біраз материалдың жиналғаны анық болды. Сол көштің алдыңғы легінен азуын айға білеген Елісхан Әліпұлының (1908-1943) арыстан тұлғасын көрдім. Көш туралы жоғарыда аталған біраз дүниелер жазылғанымен, дәл осы кісінің жеке өмірі мен көш бұйдасын шалғайға жетелеген көсемдігін бейнелейтін арнайы кітап жазылмапты. Бірақ осы тарихқа оралушылардың оны терістейтін немесе оған қарсы пікір білдіретін бірде-бірі жоқ екен. Жер бетінде небәрі 35 жыл ғана ғұмыр кешкен, әке-шеше, аға-іні, әйел-баласы жаудан қырылған, кіндігінен ұрпақ қалмаған, өз тағдырын халқына арнап, ең соңында өзі де шаһидтікпен көз жұмған оның қасиетті өмірі мен қайғылы тарихы кімді болса да бей-жай қалдырмас еді. Қазақта ғана емес, жер шарында сирек кезігетін ақиқи өмір мен алтын аңыздың кейіпкері Елісхан Әліпұлы жайынан сөз ашпау тағдырдың, тәңірдің әділетсіздігі болар еді. Алайда сол тарихтың ақтаңдақ бетін жазуды уақыт маған жүктеген екен. Тағдырдың осы ауыр жүкті арқалатқандығына қуандым, жүрексіндім, қиналдым. Тәуекелге бел будым. Әділетсіздік атаулының есесі екі дүниенің бірінен болмаса, бірінен қайтатынына сенім байладым. 1934-1935 жылдан басталған алғашқы көш жаудың қырғынына ұшырай отырып, 1941 жылы Үндістан жеріне жан сауғалап өтсе де, ауру тарап, адам өлімі тоқтамаған. Шекарадан санап өткізгенде 3039 адам болса 1951 жылға келгенде 1400 адам ғана қалған. Көш барысында ілгерінді-кейінді болып кем дегенде алты мыңдай адам қырылған екен. Көш басшысы Елісхан 1943 жылы Пәкістанда аурудан қайтыс болады. Демек, Елісхан және оның елінің басындағы қанды қырғын 1932 жылдан басталып, 1943 жылы өзі өлгенге дейін жалғасады. Қанша қаша көшсе де зұлымдық, ажал оны қуғанын қоймайды. Сондықтан да шығармамның атын «Қаралы көш» деп қоюды жөн көрдім. Ал 1951 жылғы Қалибек, Хамза, Солтаншәріп, Құсайын бастаған екінші көш осы көштің тарихи жалғасы болса да оның хикаясы бөлек еді. Ендігі мәселе – қалай жазуда. Жалғыз Хаққа сиынып қолыма қалам алдым. Тарихи тақырыпты жазуда бірі шындық, бірі әдеби көркемдік ерекше есте ұсталуы керек қой. Одан қалса, осы заманның талаптары да естен шықпауы тиіс. Әуезовше көсіле шапқанмен, бүгінгі оқырманның «ежіктеудің» бәріне үңіле берерлік уақыты жоқ. Ал жастарша «тілсіз, қырсыз» кеткенмен желкеңде Абайдың аса таяғы, әдеби қауымның қырағы көзі тұр. Көркемдікке көбірек бой ұрып, шындық тасада қалса, оның да кінәсі ауыр. Оқырманды жалықтырып алмау үшін жасалатын жазушының «ішкі желісі» мен «құпия түйіншектері» тағы бар. Адамзат қоғамында атадан балаға жалғасқан ақылиялық дәстүр болсын, діни наным-сенім мен ұлттық рух болсын, бәрінде ізгілікті арқау еткен жалғыз ғана сабақтастық бар. Соның көбі Құран Кәрімнен табылады. Мен де өзім таба алмаған кейбір сауалдың жауабын Алланың осы қасиетті кітабынан іздедім. Бүгінгі Еуропа қазақтарын аман алып келе жетқан ізгілік арқауы да осы исламдық  идеядан келген еді. Мұны романның бастауы мен аяқтауы және шығарма бойында кезігетін діни түстер мен намаздардан, тұтас шығармаға арқау болған ортақ мұраттан байқауға болады. Екіншіден, құлдыққа бас ұрмаған, еркіндікке ұмтылған қайсар халық – қазақтардың өрлігі мен ерлігін ашу парызы бәрінен де маңызды еді. Ол қасиет көбінше Елісханның бойынан ізделді. Әрі Елісханның қолындағы қамшы сол ақсүйектіктің, тәкаппарлықтың, өктемдіктің бейнесі ретінде әр жерде көрініп қалады. Сосын жер аңсаған ақ інген, ең соңында көз жұмған қара атан, Сетерханның елесі, тағы басқа түстердің де өзіндік мәні бар. Ал жауыздық жайында жер бетінде жауыз адам болса да жауыз ұлт болмайды, оның да жақсы-жаманы бар деген адамзаттық ортақ идеяға жүгіндім. Жауының бәрін жауыз, досының бәрін батыр көрсететін жаттандылықтан да сақтанғым келді. Сол себепті кейбір жағымды кейіпкердің жағымсыз ісі мен жағымсыз кейіпкердің жағымды істері де бар. Елісхан әңгімесінің соңғы бөлімдерінде онымен қатарла­са алынатын Ахметқали да өмірде болған адам. Алайда екі кейіпкер – екі тағдыр болмыстан ойып алынған болса да жер бетіндегі қазақ баласының қасіретін ашып жатқан қос бұрым сияқты егіз көрінеді. Тіпті арнайы шығарма үшін орайластырғандай олардың өлімі, қатар жатуы, Елісханның інісі Сетерханның кейінгі тағдыры – бәрі де өмірдің өзегін жарып шыққан ащы да аянышты оқиғалар. Көз алдыңыздан қанды оқиғаға толы көркем фильм ақырын ғана сырғып өтіп жатқандай мұңлы күйге оранасыз. Жазып отырған сәттерімде жанарыма жас толып: «Осы кітапты тебіренбей оқыған адамның қазақтығына күмәнім бар» деп күбірлеген сәттерім де көп болды. Тарихи шындықтарға көбірек бой ұруыма байланысты көркемдік бояулардың солғын тартатын тұстары да бар шығар. Ондай жерлер табылып жатса, ол әдеби қуаттың жетпегендігінен емес, «тарихи роман» атауына, шындыққа «аса бауырмалдық» танытудан болар. Кейбір бөлімдерде «шеңберден шығып кеткен», «бейсауат тана-моншақтар» кезіксе, бұл да аңдаусыздықтан емес, қаламды «қасақана бұрмалаудың» жемісі. «Кеңеспен пішкен тон келте болмайды» деген ғой. Шығармадағы оқиғаларға 70-80 жыл өткен. Сарқылып айттым, салиқалы жеткіздім, саф алтыннан құйма құйдым деуден аулақпын. Кейінгі басылымдарында ішінара өзгерістер енгізуге бар екенімді де жасырмаймын. Дүниеде Құран Кәрімнен басқа кітаптардың бәрінің де редакциялық өңдеулерге ұшырағанын ойлағанда шындық және әдебиет төңірегінде әділ төрелік айтушыларды тыңдаудан ұтпасақ ұтылмайтынымызды да мойындауымыз керек қой. Бұл менің жеке дүнием емес, қазақтың қанды тарихының бір парағы – халық қазынасы. Мен болсам тағдырдың қиюластыруымен, уақыттың үкімімен мойнымдағы тапсырманы адалдықпен орындаушы ғанамын. Халық өз қазынасына қосылған дүниенің түзейтін, күзейтін жерін көрсетіп жатса, оған неге қарсы боламын. Мен жазып отырған кейіпкерлердің өзі де – сондай әділеттіліктің құрбандары, елім-жерім деп еңіреп көз жұмған шаһидтер. Халық менің шығармам арқылы оларды таныса, ұрпағына рухын жалғап, батыр ұлдарын өзіне қайтарып алса, марқұмдардың да жаны жәннатта, рухы тыныш болар еді. Осы жағынан қарағанда, біз және оқырман бір ғана мүдде үшін жұмыс істейміз. Қаламгер әртүрлі болғанмен, тарих – біреу, әдебиет – біреу. Империялардың қанды бұғауына бас имей, Алтайдан Анадолыға жалғасып жатқан көш бойынан түркі тұтастығын, ұлт бостандығын, бабалардың ерлік рухын іздеген мақсатымыз – біреу. Ал тарихи романның осы мақсатты орындау жолындағы әдебиеттік «ен-таңбасын» бағалау – оқырманның еншісінде. Кітап 2009 жылдың 19 желтоқсанында жазылып бітті. 2010 жылдың басында ішінара толықтырулар мен өзгертулер енгізіп, 30 наурызға дейін қайта бір қарап шықтым. Аллаға тәубе, құлдық! Жаратушы жар болып, қаламым мұқалған жоқ. Қалай болғанда да, бұл еңбек өзінің көркем шығармалы­ғына қарамастан қазақ көшінің қанмен жазылған бір тарауы боп есептеледі. Шығармамды жарнамалау үшін емес, оқырманмен ой бөлісіп, сырласу үшін «ішек-қарынымды» ақтарып отырмын. Халқымнан аяйтын түгім жоқ деп білетін қалам иесінің «Қаралы көш» кітабының өмірге осылай келгенін айтқым келді.  Жәди Шәкенұлы Алматы, 04. 04. 2010 adebiportal.kz