ЖАҚСЫ АДАМДАРДЫ, ЖАҚСЫЛЫҚТЫ КӨП КӨРДІМ

– Баяғыда студенттік кезде бір жолы жатақхана ала алмай қалып, үш қыз біраз уақыт Гор­ный гигантта пәтер жалдап тұр­ғанымыз бар. Қо­жайы­ны­мыз орыс әйел еді, барғаннан бас­тап бізге діни кітаптар бе­ріп, өз дініне тарта бастады. Са­бақтан келсек, тамақ істеп қоя­ды, рақмет айтып, бас тарт­сақ, жатып кеп ренжиді. Со­сын қыстың бір аязды күні са­бақтан келсек, үшеумізге де мойынға тағатын крест алып ке­ліпті. Онымен қоймай, пас­пор­тымызды сұрайды. «Біз мұ­сылманбыз» деп түсіндіріп жа­тырмыз. Сосын ол «мен сен­дерге пәленше рет тамақ істеп бер­дім, сендер мені алдап жүр­діңдер» деп ашуға мінді. Ақы­ры киім-кешегімізді де ала ал­май, түн ішінде әзер дегенде қа­шып шығып, вокзалға түне­дік. Бірнеше күннен кейін ба­ла­­­ларды алып барып затта­ры­мыз­ды әзер алдық. Қарасақ, әлгі діндар апайымыз бірнеше көйлегімізді алып қалыпты. Арада бір жыл өткенде көшеде трамвайға отырғалы жатсақ, біздің киімімізді киіп алған әл­гі әйел келе жатыр екен, тұра қаш­тық. Шындығында, біз емес, ол қашуы керек еді ғой. Сон­­дағы қорыққанымды көр­сең... Тіпті неге қорыққанымды да түсінбеймін. Сол кісі маған өте қорқынышты адам боп кө­рінді. Бір жағынан аядым...

Өмірде неше түрлі жағ­дай­лар болады. Кейде саған қате­лі­гіңнің өзі дұрыс боп көрінеді. Жал­пы, қандай қателіктің де бел­гілі бір дәрежеде дұрыс екенін дәлелдеп, ақталуға да бо­лады. Кейде сенің дұрыс деп жүр­генің қате, ал қателестім деп ойлаған нәрсең дұрыс бо­лып шығады. Бәрі де са­лыс­тыр­малы дүние. Кейде тіпті бір қат­­ты қиналған адамға кө­мек­тесу­ге дәрменің жетпесе де өзің­ді кінәлі сезінетін кездер болады. Со­лай ғой? Айналып келгенде, не­нің қате, ненің дұрыс екенін бір Алла біледі... Әркім өмірге өзі­нің терезесінен қарайды. Сон­дықтан қателесуге әркімнің-ақ қақысы бар.

Адам болғасын қателесеміз. Ол қателігімізді кезінде мойын­да­май, адасуымыз да мүмкін. Сон­дықтан өлеңдегі лирикалық кейіп­кер деп жатамыз ғой, со­ның мінсіз, жасанды болмай, сіз бен біз сияқты ет пен сүйектен жа­ралған адам ретінде сөйлегені дұрыс деп ойлаймын. Өйткені өлең­ді құрастыра салу біреулерге оңай боп көрінгенмен, ондағы со­ғып тұрған жүректің лүпілін қол­дан жасау мүмкін емес. Жү­рек­сіз өлең соғып қана өтіп кет­кен бір қаңғыбас жел сияқты. Өлең­ді әркім әрқалай түсінеді. Ал егер «өмірде болғаныма» риза оқыр­мандар болса, мен үшін одан артық қандай бақыт бар!

– «Жаза алмай кеткен кезде, бірдеңені жоғалтып алғандай, бір нәрсе жетіспей тұрғандай, қара­дай алаңдап жүресің». Жоғалтып ал­ған ойларыңызды табасыз ба, та­бысасыз ба? Тапқаннан кейін қа­ғазға тізіле қала ма ол ой?

– Жас кезімде ылғи «үзбей жа­зып жүру керек шығар» деп ой­лайтынмын. Сәл ғана қол үзіп қал­сам алаңдап, енді қайтып еш­теңе жаза алмай қалатын сияқ­ты болатынмын. Кейін за­ман өзгеріп кетті, жанталасып жұ­мыс істемесек, жан баға ал­май­тын болдық. Менің бір жа­ман әдетім, бір нәрсеге кіріссем, өзгенің бәрін қойып, барымды са­латыным бар. Жұмыстан қал­сам, бір нәрсені дұрыс істей ал­ма­сам, ұят болады дейсің ғой бая­ғы. Азын-аулақ болса да та­быс тауып жүрген соң, «нанымды адал жейін» дейсің. Одан қалды, ара­сында қосымша жұмыстар іс­тейміз. Ең қызығы, осындай қа­пылып жатқан кезде тұманда ада­сып жүрген бір сәуле сияқты бо­л­ып бір нәрселер келеді. Одан да айырылып қалғың келмейді, ана жұмысты істемесең, тағы қиын. Сөйтіп жүріп айырылып қа­ла­сың. Кейде бір жерлерге түр­тіп қоям, бірақ біраз уақыт өт­кен соң тура сол күйге қайта тү­се алмайсың, сондықтан жал­ғас­пай, әр жерде шашырап қала бе­реді. Кейде үзілген ойдың жал­­ғанатын кезі де болады, бі­рақ өте сирек.

– «Өмірді қайта басынан бас­та­сам, тағы өстермін». Неге? Есе­ңіз кеткен жоқ па?

– Жалпы, біз адамды, өмірді жақ­сы болған соң жақсы көреміз бе? «Жақсы» деген немене, «мін­сіз» деген сөз бе сонда? Мінсіз нәр­­се бола ма? Болмайды. Ме­нің­­ше, жақсы адам деп біз айна­ла­сына жанашыр, өзімізге тар­тым­ды, жанымызға жақын адам­ды айтамыз. Ондай жақсы адам­дарды, жақсылықты көп көр­дім. Тіпті тек қана жақсылық көр­дім десем де артық бол­май­тын шығар. Оқу бітірген соң, Жазу­­шылар одағына жұмысқа тұр­­дым. Қазір арамызда жоқ, ат­­тары аңызға айналған ағалар­дың көзін көрдім. Әдебиет қо­рын басқарған марқұм Сәкен (Жү­нісов) ағамыз бен Сәбит (До­санов) ағалар «қиналып қа­ла­сың» деп, сұрамасам да жы­лы­на бірнеше рет қордан көмек бер­гізетін. Марқұм Оралхан, Қа­лихан, Сайын ағалар, Шерхан аға мен Төлен аға да көп қам­қор­лық жасады. «Бір жұтым ауа, қы­зыл күн» деген алғашқы кіта­бым­ды баспасөз бетінде шыққан өлең­дерімді оқып, Сейдахмет аға (Бердіқұлов) «Жалын» бас­па­с­ында директор боп отырған кез­де ешқандай кезексіз шыға­рып берді. Ең алғаш «Қазақ әде­бие­тінде» корректор боп жұмыс іс­теп жүрген кезімде мен кезекші бол­­ған күні «Қайта құрудың бе­лес­­тері» деген газет шапкасы «Қай­та құрыдық белестері» бо­лып кетіпті. Бәрі «енді құрыдың» деді. Өзім Татаркада пәтер жал­дап тұрам. Сосын «масқара бол­дым, енді өзім барып арыз жа­зып, жұмыстан шығып кетейін» деп ойладым. Арызымды қолыма алып, қабылдау бөлмесінің жа­нын­да кіруге бата алмай тұр едім, Шерхан ағаның өзі шығып қал­ды. Мені «молодая» деп атай­тын. «Қалың қалай, молодая?» де­ді. Мен «жұмыстан шығайын деп, арыз алып келіп едім» деп мің­гірледім. «Неге?» деді. «Қате жі­бергенім үшін» деймін. «Қате жі­бермесең, ақын боласың ба?» де­ді ол. Сонда таңғалып, басым­ды жерден көтеріп алып, ақырын бе­тіне қарасам, мейірлене күліп сөй­леп тұр екен. Сосын «арыз де­генді қой, молодая, одан да өлеңің­­ді жаз, сенен мықты ақын шы­ғады!» деді. Шерхан аға менің өлең­дер топтамамды жылына екі рет шығаратын.

Төлен ағаның да қоластында қыз­мет істедім. Ол кісі сондай мейі­рімді, біреу қиналды дегенді ес­тісе, екі есе жаны күйзеліп оты­ратын. Өмір бойы сөзімен де, ағалық қамқорлығымен де қол­дап келе жатыр. Менің қиын кез­дерде де өмірден түңіліп кет­п­еуіме үлкен әсер етіп, жарық тү­­сіріп жүретін де осы ағам. Сыр­­бай ағаны, Хамит аға мен Ғафу ағаларды, Сафуан ағамды кө­­ріп қалдым. Олардың бір-бі­рін қалай сыйлайтынын, қалай ер­келететінін көрдім. Жазу­шы­лар одағында жұмыс істеген ке­зімде, біреулер ұмытып кетіп, бір жи­налысқа Хамит аға мен Ғафу аға шақырылмай қалыпты. Жиын басталар кезде бастығым: «Сен ба­рып сол кісілерді алып кел», – деді. Телефон соғып, «осы­­лай да осы­лай, маған тапсырылып еді, ұмы­тып кетіппін» деп кешірім с­ұ­рап жатырмын. Алдын ала ша­қырылмағанына екеуі де қатты өк­пелеп қалыпты. Сосын бол­маған соң, «сіздер жиналысқа кел­месеңіздер, мені жұмыстан шы­ғарып жібереді» деп едім, «ой, айналайын, сені жұмыстан шы­ғартып, қалай тірі жүреміз?» деп екеуінің де келісе кеткені. Ал­дымен Хамит ағаны алуға бар­дық. Хамит ағаны көлікке отыр­ғы­зып алып, Ғафу ағаға тарттық. Жи­налыс басталатын уақыт бо­лып қалған, асығыспыз. Бірақ Ғафу ағаның асығатын түрі жоқ. Үйі­нен шықты да, таяғына сүйе­ніп, басын шалқайтып, бір қы­ры­­нан алысқа көз тастап тұрып ал­ды. Сонда Хамит аға: «Құлы­ным-ау, мен көліктен шықпады деп өкпелеп, еркелеп тұрғаны ғой мынау», – деп көліктен тү­сіп, «қырыңнан айналайын!» деп (Ғафу аға қырын қарап тұр ғой) құ­шақтасып көрісіп, көлікке алып келген еді. Ол ағалардың бір-біріне деген сыйластығы да ерек­ше еді ғой. Осындай адам­дар­дың көзін көрдім. «Пайдасы тиер, түбінде бір керек болар» деп әркімнің көңілін тауып, жа­қын­дасуды ойлаған жоқпын. Қан­ша қиналсам да өзімді аяп, «мен осындай керемет едім, осы­лай өмір сүріп жатырмын» деп міндетсіп, қайғыдан қан тү­кір­ген жоқпын. Себебі мен сияқ­ты адамдар толып жатыр ғой. Менің олардан қандай ар­тық­шылығым бар, көп болса, бір­деңе жазатын шығармын... Бі­реулер жамандық жасаса, ұмы­тып кетуге тырыстым. Кек­шіл емеспін. Өйткені ішіне кек тұнған адамның көзі байланады. Кейде көптен бері кездеспей кет­кен бір адамдарды көргенде, со­ның бұрын маған әйтеуір бір жа­мандық жасағаны еміс-еміс есі­ме түседі, нақтылы не екенін ұмы­тып қалам. Жазғым келген нәр­­сені жаздым. Ақылым жет­кен нәрсені ғана айтам, қо­лым­нан келетін нәрсемен ғана айна­лы­самын. Өкініш жоқ. Сон­дық­тан неге есем кетуге тиіс?

– «Өтірік өлең жазсаң, білініп қа­­лады». Қазақ поэзиясында «өті­рік» өлеңдер көп пе? Өзіңізде қан­­­­­шалықты бар немесе жоқ?

– Өтірік өлең көп. Оны бір­ден біліп қоямын. Менде де бар, бірақ мен оларды кітапқа қо­­сып, газеттерге жария­лат­пай­мын. Мысалы, кейде сценарий жаз­ған кезде өлең қосу керек бо­лады. Сол кезде сахнадан оқу­ға лайық­тап, белгілі бір та­қы­рып­қа жа­зып жіберуге тура ке­ле­ді. Бірақ менің өтірік өлең деп жүргенім – әйтеуір ақын бол­ға­сын бірдеңе жазуым керек деп зор­лана қиыс­тырған, жасанды дү­ниелер. Ол қаншама әдемі сөз­дермен безен­ді­рілгенмен, айт­қыштыққа құ­рыл­­ғанмен, жан­сыз – ар жағы үңі­рейіп тұра­ды.

– «Маған өлеңді түсінетін адам­дар мөлдіреп қараса, сол же­теді». Мөлдіреп қарайтындар қа­зір көп пе?

– Өлең оқырмандары қашан­да көп болған емес. Қазір де со­лай. Бірақ олар да әртүрлі. Бі­реу­­лері шығарманың сыртқы кө­рінісіне көбірек мән береді, ен­ді бір азғанасы ішіне үңілуге бейіл. Олардың ішінде егде адам­дар да, өзіміз қатарлы орта жас­тағылар, жастар да бар. Мен олар­ды көп тани бермеймін. Та­ны­ған күннің өзінде, аса жа­қын араласып көрген емеспін.

Мектепте оқып жүргенде бір мұ­ғалімім болды. Өте білімді, па­ра­сатты адам. Ол мұғалім ма­ған адам емес сияқты көрінетін. Бірде сабақта отырып терезеге қарап қалсам, әлгі мұғалім әжет­ханаға кіріп бара жатыр екен. Осы­дан кейін мұғалімімнің кә­дім­гі жер басып жүрген адам­дар­дың бірі ғана екенін түсініп, қат­ты қайғырдым. Тіпті солай бол­ғаны үшін кінә таққандай, бі­раз уақыт сабағына да қатыс­пай қойғаным бар.

Өз басымда да бар, жастау ке­зімде өзім қатты құрметтейтін бір­ді-екілі қаламгер аға-апа­лар­ды жақыннан көріп, тілдесіп қал­ғанда, жаңағы мұғалімге қа­тыс­ты күйді қайта бастан кеш­кем. Оның бір жаманы, кейін шы­ғармасын оқығанда да, бұ­рынғыдай сене алмай, қиналып қа­ласың. Сондықтан қаламгер­дің шығармасын ғана оқып, ән­шінің әнін ғана тыңдау керек сияқ­ты.

– Өте оптимист адам еке­ніңіз­ді айтасыз. «Жақсылық барына сен­бесең, өмір сүріп қажеті не?» дей­сіз. Бұл ойға жүре бекідіңіз бе? Өмір­дің қандай сабағын жа­дыңыз­дан шығармайсыз?

– Бұл – қанмен берілетін мі­нез. Әкем Сейітжан 1898 жылы ту­ған. Мен ол кісінің 65 жасында дү­ниеге келгем. Өзі көп жылдар пар­тиялық қызметтерде болған адам. Екінші дүниежүзілік соғыс ке­зінде колхоз басқарған. Кі­тап­тарда соғыс кезіндегі колхоз бастықтары көбінесе жағымсыз бо­лып сипатталады ғой, «ата, со­­ғысқа неге бармадыңыз?» деп рен­житінмін. Кейін оның әйел­дерге «қалған масақтарды көр­сет­пей алып кетіңдер» деп жана­шырлық танытқаны үшін ха­лық жауы ретінде ұсталып ке­тіп, көп қиындық көргенін ес­тігеннен кейін, ондай сұрақ­тар­мен маза­сын алмайтын болдым. Әкем де, шешем де өте сабырлы бо­латын. Бізге олардай болу қай­да?!. Екеуі де кітапты көп оқи­тын. Шешем орыс, татар ара­сын­да өскен, дү­ниежүзінің клас­сиктерін түгел білетін, кино көр­се, «мынаның кі­табын оқы­ғам, өзгертіп жібе­ріпті ғой» деп отыратын. Бәрін жас кезінде орыс­ша оқыған. Та­тардың ән­де­рін керемет айта­тын. Әкемнің қо­лынан да қашан көрсең кітап түс­пейтін. Сосын біздің үйде бір адам туралы жа­ман сөз айтыл­май­тын. Бәрі жақ­сы, өмір кере­мет, жаман адам деген болмайды! Тек кемшілігі болуы мүмкін. Кей­де көрші әйелдердің бірі ке­ліп, ел болған соң әртүрлі адам­дар болады ғой, шешеме тиісіп, бір ауыр сөздер айтып қалатын. Сонда оның үн­демегеніне іштей ыза болатын­мын, «неге осындай бол­ды екен?» деп. Үлкен ағам­ның ба­ла­лары біздің үйде өсті, әкем біз­ге «бір-біріңді сіз деп сый­лаң­дар» дейтін. Бір-екі жас үл­кен болса болды «сен» десек, ес­керту алатынбыз. «Жаман деп айт­па, «жоқ деп айтпа» дейтін.

Кейде ренжіп, біреулерді жек кө­ріп жүрсем, еңсемді көтере ал­май, ауырып қалам. Бірақ әке-ше­шемнің деңгейіне жете алған жо­қ­пын. Жете алмайтын да шы­ғар­­мын. Айналаңды жек көре салу оңай. Ал жақсы көру үшін үл­­кен жүрек, бір өзгеше сенім ке­­­рек сияқты. Аяу керек. Өзіңе де, өзгеге де кешіріммен қарай алу керек. Бұл қиын нәрсе. Өмір­­­дің өзі оңай емес қой. Жа­ман­дық, әрине, көп. Ал жақсы­лық­ты көру үшін көз керек.

– Неге қуанасыз, неден қор­қа­­сыз?

– Қуанатын нәрсе көп қой. Үй­де баланың бір ісіне риза бол­саң да, бірнеше күн екі аяғың жер­­ге тимей қуанып жүресің. Жа­­қын адамдарыңның өмірінде жақ­сылық болатынын естісең, ол бір қуаныш. Жұмыста балалар жақ­сы бір сценарий жазып әкел­се де, бірнеше күн бойы мәз бо­лып жүремін. Кейде бұрыннан бі­летін бір адамды өзің күтпеген, жа­­қсы бір қырынан танып қал­саң, оған да қуанасың. Тіпті кө­­шедегі бейтаныс адамның бір қы­­лығына риза боп қалсаң да қуа­­насың. Біреу адамгершілік көр­­сетіп, біреуге қол ұшын бе­ріп­­ті десе де мәз боламыз. Шын­ды­ғында, адам болғаннан кейін со­л­ай болуы заңды ғой. Бірақ қа­зір біреу біреуге қарайласа бер­мейтіндіктен, оны да қуа­ныш­­қа айналдырып алдық. Жал­­пы, бақыт деген осындай ұсақ-түйек қуаныштардың жиын­­тық атауы ғой деймін. Осы­дан бірнеше жыл бұрын ба­лам ақ­ша сұрады. 9 мамырдың қар­саңы болатын. «Оны не іс­тей­сің?» десем, «сыныптағы ба­лалар ақыл­­дасып, көп гүл ала­тын бол­дық. Ертең Панфилов паркіне ба­рып, ардагерлерді құттық­тай­мыз» дейді. Қалай қуанбайсың? Та­быс табуым керек деп, адам­шы­лықтан безіп кететіндерден қор­қам. Үлкендерді қойшы, өті­рік айтып, әйтіп-бүйтіп күн көру­ді ғана ойлайтын, ұраншыл, таяз жастардан қорқам. Жас ке­зі­нен сондай болса, кейін кім бо­лады? Сосын... судан және күн күркіреп, найзағай ойнаған­да қорқам.

– Соңғы 20 жылда ұлтқа жұқ­қан жағымсыз мінез қайсы? Жақ­сы мінез ше?

– Жалпы, адам қай кезде жиі ауыр­ғыш келеді? Иммунитеті әлсіреген кезде. Түп-тамыры­нан, дәстүрінен ажырай бастаған халыққа да жаман нәрсе жұққыш келеді. Бірақ оның қай кезде жұқ­қанын тап басып айту мүм­кін емес. Бәлкім, бұрыннан бар аурулар шығар, соларды соңғы кез­де асқындырып алған болар­мыз. Енді оны емдеу қиын. Ал жақ­сы мінез жұқпайды, ол не бар, не жоқ.

– Жұматай Жақыпбаевтың жыр қағанатындағы нояндардың бірісіз. Нояндық роліңіз қандай болды? 

– Светқали, қос Бауыржан, Қай­рат, Есжан бәріміз ҚазМУ-да оқып жүргенде, поэзия кеш­те­рі көп болатын. Солардың ішін­дегі өлең оқуға, өлең жа­рия­лауға келгенде ең ұялшағы, ең жасқаншағы мен болатынмын. Олар мені «Гүлнәш» деп қатты сыйлайтын. Өздері шетінен дарынды, өлеңді қалай оқиды! Олардың қасында менің өлеңім де бір түрлі, не өзім жөндеп оқи да алмаймын. Сондай бір кеш­тер­ге Есенғали ағамыз, тағы бі­раз ақындар келіп қатысты. «Аудитория» деген жас ақын­дар жинағы құрастырылғалы жа­тыр екен. Жігіттер қоймай өлең оқуға көндірді. Кейін ол өле­ңім Есенғали ағама ұнап, жи­наққа кірдім. Сонымен тоқтар ма едім, ол кісі «Жалын» жур­на­лы­на сұрат­тырып алып, тағы жа­рия­лады. «Аудитория» шық­қан соң бір топ жастар, Жұматай, Жа­расқан ағалар сияқты аты белгілі ағаларымыз бар, осы кі­тапты «жуып», «Алматы» қона­қ­үйін­де бас қостық. Жұматай аға­ны ал­ғаш сол күні көрдім.

Ол кісі жастардың арасында жүр­г­енді жақсы көретін. Қа­сын­да Мейірхан (Ақдәулетов), Әбіш (Қай­ран) ағаларымыз, Есенқұл (Жа­қыпбек) бар, ҚазМУ-ға жиі ке­летін. Солай араласып кеттік. Свет­қали Нұржанов, Бауыржан Үсе­нов, Бауыржан Жақыпов, Қай­рат Әлімбек, Есжан Айна­бе­ков, Нүсіп, Табыл Досымов бар... ҚазПИ жақтан «дударбас Нұрлан» (Нұрлан Әбдібек) мен Қа­зы­бек (Иса) келеді. Бұрқыра­тып өлең оқиды бәрі. Бір керемет кез­дер еді ғой. Аздап ұрттап алып жүретін кездері бар, сау жү­ретін кездері бар, бірақ бірде- бі­реуі мені ренжітпейтін. Кейде ақыл үйретіп, маза­ларын ала бе­ретін болсам керек, Ес­жан мар­құм маған «аға пио­нервожа­тый» деген ат та қойған. Қазір осы­лардың көбісі жоқ ... Ал енді ме­­нің нояндық «қыз­ме­тіме» кел­сек, Жұмағаңның қа­ғанатына ноян болу үшін жалғыз шарт – жақсы ақын болу керек болатын. Мені қабылдағанына қа­рағанда, сол кезде жазып жүр­ген өлеңде­рім ол кісіге ұнаған болуы ке­рек...

– Телевидение саласында көп ең­бектендіңіз. Осы саланың бүгі мен шігі өте көп. Қандай үрдісі сіз­ді алаңдатады?

– Оқу бітірген соң, көбі­не­се Жазушылар одағында, бас­қа да қоғамдарда, баспаларда жұ­мыс істедім. Газетте жұмыс іс­тей ал­май­мын, телевидение мен радио туралы да солай ой­лай­тынмын. 2000 жылдардың ба­­сында Дидах­мет ағаның «Алаш» баспасында қызмет іс­теп жүргем. Өзімнің 30 жылға жуық бірге келе жатқан ең жа­қын ағаларым Ғалым ағам (Дос­кен) мен Түкемсал (Тұр­сын­жан Шапай) телевидениеге келді. Сосын Ғалым аға жұмысқа ша­қыра бастады. «Сенің қолың­нан келеді» дейді. «Мен өмірі те­ле­видениеде жұмыс істеп көр­ген жоқ­пын ғой» деп азар да бе­зер бо­ламын. Ақыры келдім. Аға­ла­рым күн-түн демей жұмыс іс­тейді. Біз де қалыспауға ты­ры­самыз. Ермек, Қасым, Нәзира, Мархабат, Сержандар бар... Ал­­ғаш телевидениемен «ауы­рып» қалған кезім сол кез болды. Со­сын біраз нәрсені үйреніп ал­ған соң, қызыға бастадым. Кейін кеттік қой... Бірақ енді қол­дан келетін нәрсе болған соң, бала-шағаны асырау керек, қай­та келдім.

«Тіл бұзылып бара жатыр» дей­міз. Қазіргі жастар кітап оқы­майды, әдебиетті білмеген адам­нан қандай тіл күтуге болады? Алғаш келгенімде, бір қыз бала сце­нарий алып келіпті. Жүргізу­ші­нің аузына «Шіркін, қуырдақ­тың көкесі түйенің еті ғой!» де­ген сөз салып қойыпты. Сосын «дұ­рыс емес» деп белгілеп қайта­рып жіберіп ем, ертеңінде тепсі­ніп жетіпті. «Сонда қалай болуы керек? Қазақтың сөзі сол бұрын­ғы күйі қатып қалмауы керек, бә­рін өзгертіп, жаңартуымыз ке­рек!» дейді. Енді бір басқа ұлт­тың өкілі «дұп-дұрыс қой, «са­пар­ға сәт» деген сөздің қай жері қате?» деп ренжиді. «Сіздіңше «свидания до» деген дұрыс па? Бұл да тура сол сияқты» деп дә­лел­­деп, шыр-пыр боламыз. Осы­­­лай алысып отырған жа­йы­мыз бар. Бірақ қазір алғашқыдай емес, жақсы редакторлар, сце­наристер жинақталып қалды.

Қай телеарнаны ашып қал­саң, қатеге тұнып тұрады. Ылғи да бір тепсініп, ашынған жүр­гізу­­­шілер. Егер бір тәуір сөз ай­та қал­с­а, онысы жалған па­фос­қа құ­рылады немесе кел­сін-кел­ме­сін дыбыс қуалап, қай­дағыны ай­тып кетеді. Енді бі­рінің бас­тауышы балағына ке­тіп, баян­дауышы басына шы­ғып кеткен. Біздің балалар осы сөздермен тәр­­биеленіп жа­тыр. Ертең олар да «баруы­мыз керекпіз», «болады ма» деп осылай сөйлейді. Тү­кем­сал «ен­ді бір отыз-қырық жыл­дан кейін біздің балалар қа­зақ­ша кітап оқыса, түсін­бейтін шы­ғар» деп еді. Шынымен де со­лай бола ма деп қорқамын. Те­левидение деген құр бейне ған­а емес, ең алдымен, мағына, сөз. Мағынасыз нәрсені қалай жарқылдатсаң да ғұмыры ұзақ­қа бармайды. Онымен қоймай, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәр­биесін, талғамын бұзады.

– Ұлыңыздан заманның қан­дай жаңалығын байқайсыз? Оның өмір сүру жылдамдығына іле­се алып жүрсіз бе?

– Қазіргі балалар мүлде бас­­қа ғой. Компьютер зама­ны­ның балалары. Олар көп біледі, біз сияқты «осылай десем қа­лай болар екен?» деп қысылып-қым­тырылмайды. Бірақ ша­мам келгенше ақша деген­нің басты нәрсе емес екенін сіңі­­ріп келем. Бай болсам деп ар­­ман­дамайды, бірақ атақ­құмар­лау. «Атақты адам бол­сам» дейді. Жас кезде атаққұ­мар болған да дұрыс шығар, егер шектен шы­ғып кетпесе. Өзім­­нің де кезінде «шпион ұс­тап, батыр деген даң­қым шық­са» деп талай нәр­сені бүл­дір­генім бар. Бір сы­нып­та­сым­ның әжесі ауыл­дан алыстау жерде өзен­де теріс қа­рап жуы­нып отыр­­са, мен учас­келік ми­лицио­нерді, ауыл­советті, бәрін «өзенде бір шпион рациямен хабар беріп отыр» деп алып бар­ғам. Сон­дықтан ба­ламның он­дай мі­нез­дерін жақ­сы түсі­нем.

Ұлым музыкамен айналы­са­ды, өлең жазады, бірақ ағыл­шын тілінде. Оған мақтанып отыр­ған жоқпын, бірақ қазақ­ша оқып, үйде де тек қазақша тәр­бие алса да ағылшын тілі жеңіп бара жатқаны рас. Маған тек өз тілін ұмытпаса болды. Өзі биыл физика-математика мектебін бітірді. Биге қатысты, модельдің курсын да оқып тас­тады, суға жүзуге, тренажерға барады. Бүгінгінің балалары біз сияқты бір нәрсемен айна­лысып, қарап отырғысы кел­мейді екен. Қасындағы жол­дас­тарының да көбісі сондай. Кейде мен ақыл айтам, кейде ол маған ақыл үйретеді, сөйтіп, жүріп жатырмыз. Жалпы, мен үлкен адамдардан гөрі бала­лар­мен жақсы тіл табысамын.