Әбу Насыр қазаққа қалай оралды?

Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың стратегиялық бағыттағы «Ұлы дала Елі», «Мәңгілік Ел» мұраттары мен «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» аталатын мақалалары біздің ата-бабаларымыздың сан қырлы тарихын жер жүзіне мақтанышпен жариялайтын дүниелер болуымен бірге жас ұрпақ үшін Темірқазық іспеттес идеологиялық құралдар екені анық. Мәселен, ғұлама ғалым Әл Фараби бабамыз есімінің Отанға оралып, бекуі сияқты жетістіктің көбі, әлбетте, Қазақ елі Тәуелсіздігімен тікелей байланысты жәйттер.

Ойлап қарасаңыз, өте қызық жағдай. Осы әңгіменің қозғалуының өзі көп мәселені мәлім ететіндей.

Бұл жерде, әрине, өзімізден де бар. Ұлы бабаны есте жоқ ескі заманға ысырып тастап, мүлде ұмытып кеткен кім екен? Әрине, қазақтар...

Әбу Насыр бабамыз өзі анықтап жазын кеткеніндей, туған топырағы Фараб (Отырар) шаһары бола тұра, өз елінде күні кешеге дейін мүлде атаусыз қалған есім-ді. О-о, арада қаншама ғасырлар жатыр! Оның туған жылы 870, ал қайтыс болған уақыты – 950 жыл!

Енді есептей беріңіз. Онсыз да өткенді тым ерте санадан сыза салатын, самарқау да салғырттау елміз ғой. Тап осы Әбу Насыр есімі туған халқына оралар ма еді, жоқ, сол қалпы жабулы күйінде жата берер ме еді, бағымызға орай, Ақжан Машан ұрпағы бұл саланы құнттап қолға алды. Бар күш-жігерін жұмсады. Бір аза- маттың, бір азамат емес-ау, көп азаматтың ерлігін жасады. Өзінің кейбір жазба деректеріне сүйеніп сөйлер болсақ, Ақжан Жақсыбекұлы Әбу Насыр бабасы туралы тіпті 1943 жылы естіген екен. Сол жылы Алматыға жер аударылып келген Чехия ғылым академиясының президенті, үлкен ғалым Э.Кольманның аузынан біліп-тыңдапты. Сол кезде-ақ «Әбу Насыр, туған топырағына қарағанда, еш дау жоқ, өзіміздің қандасымыз, қазақ болар-ау» деп іштей ой түйеді.

Осы жағдайдан соң, Әбу Насыр өмірі мен тағдырыиа деген азаматтық қызығушылығы артып, тіпті қалған ғұмырын соған арнауға бел байласа керек. Берлин, Париж, Лиссабон, Кипр, Мадрид, т.б. секілді қалаларды аралап, олардың мол қоры бар кітапханасына кіріп, бабасының еңбектерін іздестіріп, көп маңдай терін төкті.

Сөйте-сөйте Әбу Насыр әл-Фарабидің біршама трактаттарын тапты. Академик Ш.Есеновтің Канададан, академик-дәрігер С.Балмұхановтың Ыстамбұлдан тауып, әкеліп берген кітаптары – өз алдына бір төбе.

Қысқасы, Ақжан Жақсыбекұлы өзінің соңғы қырық жылдай ғұмырын Әбу Насыр мұраларын іздестіру, халқына оралту және есімін ардақтатуга арнағаны шындық.

Бұл жайында бізге дейін де бірқатар қалам ұстаған әріптестер жазды, ой толғады, ризашылығын білдірді. Біз де сол ізбен сөз суыртпақтан отырғанымыз рас. Десек те, Әбу Насыр туралы сырлы әңгіме мұнымен аяқталмаған секілді, Ақжан Жақсыбекұлы туралы да айтылар баян әлі түгесіле қойған жоқ,

Әбу Насырдың бұрынғы Фараб, қазіргі Отырар қаласында туғаны туралы тарихи дерек еш дау тудырмаса керек. Бұны алдымен шегелеп берген атақты ғалым-географ ибн Хаукал болатын-ды. Абил-Касим Мұхаммед ибн Хаукаль ан-Насибидің туған жері – Бағдат, өзі жер жағдайымен танысу үшін көп елдерді шарлаған ғалым. Ол өзінің «Китабу Масалик уа мамалик» аталатын географиялық еңбегінде Түркістан аймағының сипатын айта келіп, Отырарды суреттегенде «бұл жер атақты ғұлама, асқан философ Әбу Насыр әл-Фарабидің туған жері» деп анықтап көрсетіп кеткен. Бұл жазба Ақжан ағамызға одан бетер қанат бітірген секілді. Сөйте тұрса да, өз кезінде дана бабаны жекелеп бөліп алып, тек өздеріне тиесілі болса деп, меншіктеу бағытын ұстанған жағдайлар да орын алған екен.

Ақжан Жақсыбекұлы Әбу Насыр туралы ізденісін әуелі Ташкент қаласынан бастайды, сол сапарында атақты Бируни атындағы Шығыстану институтына соғып, архив құжаттарына үңілген. Міне, осы сапары кезінде институт директорының орынбасары Мұзафар Хайруллаев деген ғалым азамат Ақаңмен танысып, пікір алысып, ақыр аяғында Әбу Насырдың рухани мұраларының мол екендігіне таң қала отырып, осы бағытта жұмыс істеуге ынта білдірген. Сөйтіп, болашақ докторлық диссертациясының да тақырыбы осы жолы айқындалады, Әбу Насыр мұраларын зерттеуді ойлайды. Оның бұл ойын Ақжан Жақсыбекұлы қуана қостаған. Тіпті, қол ұшын беруге әзір екенін жасырмаған. Қысқасы, М.Хайруллаев өзбек-қазақ елі арасында алғашқылардың бірі боп Әбу Насыр әл-Фараби еңбектерінен ғылыми диссертация жазып, айды аспанға бір-ақ шығарады.

Бұл сол уақыттарда, ашығын айту керек, үлкен ғылымдық жаңалық болып есептелді. Ғалым М.Хайруллаевтікі – ерлік! Біткен істің аты – біткен іс! Бұл ретте қаны бір туыс өзбек халқының перзентіне алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Десе де...

Бірқатар жазба естеліктерде айтылғанындай, бұның арғы жағында тағы бір дау-дамай қылтитып тұрған-ды. Жалпы, осы әңгімені қозғамай-ақ қойсақ та болатын еді. Алайда айтылмаса сөздің атасы өлетіні тағы бар. Оның үстіне намыс жағы... Әбу Насыр бабаның есімі жарқырап шыға бастағаннан, оны өзіне ғана бейімдеп, көкпарлағысы келгендер көбейді. Бұл жақсы әңгіме емес еді.

Әл-Бирунидің 1000 жылдық тойын өзбек ағайындар, айтатыны жоқ, өте жоғары деңгейде атап өтті. Осы ұлан-асыр тойға Ақжан Жақсыбекұлы да құрметті қонақ болып шақырылған еді.

Қызық болғанда, мерейтой өту барысында Мұзафар досы «Әбу Насырды қазақ деп бөлмей, оны екі елге де ортақ тұлға деп көрсетсек қайтеді» деген ұсыныс-ойын жеткізген. Бірақ, бұл тілегі Ақжан Жақсыбекұлына аса ұнамайды, өйткені мұның астарында дана бабамызды ортақтап, өздеріне қарай икемдеп кету жағы байқалып қалған-ды. Сосын да амалсыз былай деп жауап беріпті: «Түркідеи шыққаи мықтыларды бөліп-жару қазақтан басталған жоқ қой. Сіздер Науаи, әл-Бируни, әл-Хорезмиді неге қазақ-өзбекке ортақ тұлға деп атауға қимадыңыздар?» дейді (өз жазбаларында айтылған дерек). Осы уәжге амалсыз тоқтаған Мұзафар Хайруллаев Ақжан Жақсыбекұлына қарсы келіп, бұл жайында қайталап өтініш айта алмапты.

Алайда бұл әңгіме осымен аяқталған жоқ, 1971 жылы Мәскеуде өткен халықаралық конгрестің 13-інші мәжілісінде, ұлы бабасының 1100 жылдық тойы ЮНЕСКО көлемінде тойлану жайы сөз болғанда, М.Хайруллаев сөз алып, «Әбу Насырдың мерейтойы Ташкентте өткізілсе, бізде баба мұрасы марксизм ізімен материалистік тұрғыда әділ бағаланады» деп сөз сабақтаған. Мәжілісте басқарушы болып отырған Египет ғалымы шыдамай кетіп, үстелді ұрғылап, орнынан тұрып: «Ислам ғылымының алыбы Әбу Насыр әл-Фарабиді марксизмге жүндетуге бере алмаймыз. Ғұламаның мерейтойы өзі ұзақ уақыт ғұмыр кешкен араб елінде өтеді» дейді. Осылайша, сол жолы Әбу Насыр ұлы ғалым ретінде халықаралық тізімге енгізіліп, 1100 жылдық мерейтойы КСРО-ның орталығы Мәскеуде және Қазақстанда тойлансын деген тиісті құжат қабылданады. Бұл қазақ халқы үшін өте маңызды шешім еді.

Міне, 1975 жылы Алматыда өткен Әбу Насырға арналғап үлкен ғылыми басқосу тарихы осылай еді...

Тағы бір қоса кетерлігі – Әбу Насырды өздеріне тартуға, өз перзенті етуге дәмелі болған елдер қатарында Тәжікстан, Иран, т.б. бар еді. Өйткені ол жақта да Фарба, Фаран, Фарана, т.б. атаулы қалалар бар болып шықты.

Сөз ретіне қарай айта кетейік, әлем таныған осындай ұлы ғұлама өз елінен шықса екен деп барынша ықыластана үміттенген қай елге де өкпе айтуға болмас, тек әділдік болуы басты шарт.

Осындай тар жол, тайғақ кешулермен Әбу Насыр баба әупірімдеп өз топырағына жеткен жағдайы бар-ды...

Біз жоғарыдағы жағдайларды мейлінше тәптіштеп айту себебіміз –

өз қандастарымызды қайталап қайрау ниеті ғана...

Әрине, Әбу Насыр біздің бабамыз екенін өзінің ныспысында да шегелеп жазып кеткені анық емес пе?! Оның толық аты-жөні Әбу Насыр Мұхамед ибн Мұхамед ибн Узлағ ибн Тархан әл-Фараби ат-түрки деп жазылады.

Осыған зер сала қарасақ, туған жері – Фараб (Отырар) екенін білеміз. Ал тегі түркілік деп тағы да көрсетіп отыр. Енді Әбу Насыр кімдікі деген алып-қашпа, жеңіл ауызға жем болар қаңқу сөзге еш орын жоқ. Әбу Насыр әл-Фараби көне Отырарда туып, осы жерде алғашқы білімін алып, содан соң Шашта, Бұхарада, Хорасанда білімін жетілдірген. Сосын қайтадан елге оралып, жиырма жасына дейін Отырарда тұрған. Шәкірттерге дәріс берген. Одан соң Бағдатқа барған, онда 20 жылдай уақыт тұрған екен. Сосынғы қоныс аударған жері – Шам (Дамаск) қаласы. Әр кездерде Алеппо, Мекке, Мадина қалаларына да барған, білім ұштаған.

Ғұлама баба – ең алдымен ірі философ. Оның әртүрлі салада жазған 200-ге тарта трактаттарының ішінде «Қайырымды қала тұрғындары туралы көзқарас», «Мемлекеттік қызметкерлердің (қайраткерлердің) нақыл сөздері», «Логикага кіріспе», «Философияның дінге қатыстылығы туралы» т.б. еңбек- тері өте бағалы.

Содан кейін ол көптеген ғылымдарды меңгеріп, сол бағытта да трактаттар түзді. Айталық, математика, физика, астрономия, медицина, химия, т.б. ғылымдар оның назарынан тыс қалған жоқ. Бұл бағыттағы «Вакуум туралы», «Ғылымдардың шығуы туралы», «Адам денесінің органдары туралы», т.б. трактаттары аса бағалы. Ал саз саласына арнаған «Музыканың басты кітабы» еңбегі осы күні де маңызын жойған жоқ десе де болғандай. Мұнда ғұлама бабамыз музыканың сан қыры туралы терең қазып, түбірлеп жазған. Талдап көрсеткен.

Ең соңында, Әбу Насырдың өзі де әдебиетші, ақын, сазгер болғандығы. Оның артында біршама жырлары қалған. Өзі жасаған музыкалық аспабы –қыпшағимен әуен шығарып, өзі орындайды екен. Қолға түскен өлең жолдары қазақшаға аударылып, баспа жүзін көре бастады. Мұнда қазақ ақындарының үлесі мол.

Міне, осының бәрін де елден бұрын байқап, алдымен әрекет еткен –

Ақжан Жақсыбекұлы болатын. Ақжан ғалым ұзақ ғұмыр кешті. Жасы тоқсаннан асқанда өмірден озды. Ол өз кезінде ғалым бабасы туралы бірнеше кітап жазып, басып шығарды. Сөйтіп, біздерге ұлы өнеге көрсетіп кегті.

Әбу Насыр мұраларын зерттеп-зерделеу әлі де жалғасын таба бермек.

Жолтай ЖҰМАТ-ӘЛМАШҰЛЫ,

Қазақстанныц еңбек сіңірген қайраткері.

qazaquni.kz