МЫНА ТАРИХ ҚАЗІР БІЗДІ СЫНАП ЖАТЫР

Ұмытпасам, 2001 жыл болатын. Құдай сәтін салып, сонау Еуропадан Бішкектегі үйіне келіп, демалып жатқан әлемге әйгілі жазушы Шыңғыс Айтматовпен әңгімелесудің сәті түсті. Автобекеттегі жолаушы күтіп тұрған қырғыз байкелер «Чқаңның қай үйіне барасыздар? Мен апарайын, жоқ мен...» деп, бәрінің таласа-тармаса жік-жапар болғанына таңғалдым. Біздің Алматының «таксистеріне» еліміздегі ең мықты деген бір жазушының атын айтып, «сол кісінің үйіне апарып тасташы» десең, оныңның атын өмірі естімегені былай тұрсын, «адресін айт» деп шіренеді ғой. Сонымен... Көп ұзамай қырғыз "таксисі" тауып апарған Чқаңның үйінде отырдық.

-Шыңғыс аға, Сізге республикалық «Жас Алаш» газетінің атынан келіп отырмын. Кезінде Сіздің ең алғашқы туындыларыңыздың бірі - «Жәмиләні» әдебиеттің аламан бәйгесіне осы қара шаңырақ үкілеп қосты. Оған қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов ағалық ақ тілегін айтып, алғы сөз жазды. Батасын беріп, жолашар жасады. Осының бәрін редакциядағы бүгінгі іні-қарындастарыңыз, ұл-қыздарыңыз кәдімгідей мақтан тұтады. Осы ретте Мұхтар Әуезовтей даңғыл, дарабоз суреткер Сізді қателеспей қалай тани білді екен деп ойланамын. Әлде өмірге бір-ақ рет келетін кесек тұлғалар бірін-бірі алыстан жазбай тани ма екен?

- Бұл туралы енді қалай десем болар екен. Ол тағдырға байланысты шығар. Тағдыр... Сол тағдырдың маңдайымызға жазуының өзі осылай болса, оған шүкіршілік жасау керек. Әйтпесе, ол кісінің жанында менен басқа қаншама адамдар жүрді. Жазушылар болды. Ал енді менің жолым болды білем. Мұхаңмен Мәскеуге бір-екі жолы келгенде араласып, сөйлесіп, жанында жүрдім. Керемет кеңпейіл кісі еді. «Жәмилә» шыққанда да сөзбасын өзі жазды. Мен осыдан кейін басқа шығармаларымды да құлшынып, шабытпен жаза бастадым. Сол кезде шағын бір әңгіме жазғам. Әлгі Қазақстандағы тың жерлер бар емес пе?

- Иә...

- Соған байланысты... Мен ойлаған емеспін, Мұхаң соны оқиды, көреді деп. Арнайы телеграмма жіберіпті, «Оқып шықтым. Маған ұнады» деп. Сол телеграммасы архивімнің арасында әлі бар.

- Ол әңгімеңіз қайда жарияланып еді?

- Ол, меніңше, «Новый мирге» шықты-ау деймін. Кейін сол әңгіменің негізінде кино да қойылды. Әлгі «Зной» деген кино бар емес пе, сол осыдан шыққан. Лариса Шипитко деген керемет бір режиссер болған... Сондықтан Мұхаң, Әуезов сияқты ұлы адамдар дарынды жастардың қарым-қабілеттеріне қарай бірауыз жылы сөз айтып қойса, оның әсері жауқазын жасты алысқа апарады.

- Қазір бізде, қазақ әдебиетінде, сыншылар бар, жазушылар бар, пікірталас жасап жатыр. Біреулер «шын әдебиет енді туады» дейді. Енді біреулер «шын әдебиет туып қойған» дейді. «Шын әдебиет тумай қалуы да мүмкін» дейтіндер де бар.

- Әдебиет деген заманына жарасады. Өзгеріп тұрады. Біз үшін өте қызықты болды. Бізге етене болған. Біз қалаған әдебиет өз заманында болды. Қазір енді тұрмыс өзгерді. Тарих басқа болды. Демек, әдебиеттіңдағы іздеген, көздегені басқаша болады. Олар да соны айтып жатса керек, «шын әдебиет енді туады» деп. Ол ондай емес. Дәстүр сақталу керек. Бірінен біріне ауысып отыруы керек. Әлбетте, бір ғұламалар шықса, қанеки. Қазақтан шыға ма, өзбек, қырғыздан шыға ма, жаңалық жасау керек те. Бұл сөз өнеріне де, қылқалам шеберлеріне де қатысты. Суретшілер ізденіп-ізденіп отырып, қаяқтағы абстракцияға кетіп отырып, бір күні бір шедевр шығарса, сол шедеврден ары дамып кетеді. Әдебиет те сондай.

- Мысалы, орыс әдебиетінің «алтын ғасыры» - ХІХ ғасырдағы Толстойды, Чеховты әлі оқып жүрміз.

- Иә, тағы да оқылады, тағы да оқылады. Әзірге мен ондай Толстойлармен теңесетін ешкімді көрген жоқпын. Әрине, мықтылар бар...

- Маркес қалай?

- Маркестің ұлы жазушы екені сөзсіз. Бірақ, бейшара қазір қатты қиналып жатыр екен. Ауруының беті жаман сияқты. Жақында «Халықтармен қоштасу» деген хат жазды. Бірақ әлі көзі тірі...

- Көркем шығарма ма, хат па?

- Жоқ, хат. «Менімен кәсіптес болған жазушыларға, оқырмандарға арнаймын. Менің ахуалым қиын. Маған аз қалды» депті. Аз қалса да айтып қалайын дегені ме, өзінің біраз пікірлерін қағазға түсірген ғой. Қоштасуы ғой. Бірақ Ер кісі екен. Ерлігінен де осыны айтып отырғаны.

- Сіздің қиялыңыздан туған әңгімелеріңізді, хикаяттарыңызды, романдарыңызды түгін қалдырмай оқыдым десем де болады. Ең алғаш Сіздің қазақ тіліне аударылған «Тау мен дала хикаялары» деген жинағыңызды оқып шыққаннан кейін өзімді басқа әлемге еніп кеткендей сезінгем. Қазір енді мынау соңғы жазған романыңыз «Тавро кассандра» мен бұрынғы дүниелеріңіздің арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Ол қалай сонда? Көңілімізге қоңсы қырғыз бен қазақ көрінбей қалған сияқты.

- Қырғыз бен қазақ тағы да көрінер. Гәп онда емес. Әр нәрсенің өзінің уақтысы болады. Мынау, мысалы суретшілер... жалаң ғана қырғыз, қазақ демейді, абстракцияға кетеді. Жалпы, бүкіл өркениетке қатысты көріністерге барады. Сол сияқты әдебиеттедағы жеке автордың өзінің эволюциясы болады. Бір орында тұрып алып айта берсең, жаза берсең, қанша жақсы болсадағы, қайталанып қалады. Ал автордың ой-өрісі шырқау биіктен келіп, дүниені кеңірек шолып, өзінің иегінің астындағы жалқының ғана емес, жалпының, алыстағы адамзат армандары мен жанайқайын айтуға шамасы жетсе, айтуы керек. Сондықтан да мен осы тарапқа біраз қалам сілтеп көрдім. Енді тағы сол өзіміздің тақырыптарға қайырылып келіп көрмекпін... Еуропадағы оқырмандар да айтып жүр: Сіз сол Шығыстың жазушысы едіңіз, енді космополит болып кеттіңіз, деп. Ие, космополит болсам, болармын дедім... (күлді).

- Сіз мәңгүрттік мәселесін алғаш рет айттыңыз. Кеңес өкіметінің кезінде ұлттар мен ұлыстардың өзін-өзі жоғалтып алмауын астарлап айтып, оларды Ана мен мәңгүрт ұл аңызы арқылы сақтандырғыңыз келді ғой десем де болар.

- Иә, иә, бұл менің сол кездегі жанымды қинап жүрген бір ойлар еді. Осыны айту үшін бір форма табу керек болды. Мәңгүрт образы арқылы халыққа өздерінің кім екендеріңді ұмытып, мәңгүрт болып кетпеңдер деген азаматтық іс-әрекетім болды. Қазір «мәңгүрт» деген ұғым көп қолданылатын болды. Саясаттың да, философияның да сөздігіне еніп кетті. Бірдеңе болса, «мәгүрт» дейтін термин қалыптасты.

- Ал кеңес өкіметінің кезінде өйтіп айту қиын еді ғой. Сіздің өзіңіз де астарлап жеткіздіңіз емес пе? Бұл жөнінде сол кезде Орталық Комитет сізге «бірдеңе-бірдеңе» деген жоқ па?

- Енді «бірдеңе-бірдеңелерді» айтуға әрекеттенді. Бірақ дәл сол кезде «қайта құру» келіп қалды да...

- Шыңғыс аға, Сіздің шығармаларыңыздың бәрінде бір қазақ жүреді әйтеуір.

- Біріншіден, біз аралас-құралас елміз. Екіншіден, менің балалық шағым, тағдырыма байланысты сыр да бар... Біз мынау Таласқа қарай жол жүргенде сөзсіз Әулиеатадан өтеміз. Әулиеатаның темір жолымен келіп, темір жолымен кетеміз. Одан кейін мен Жамбылда үш жыл оқыдым емес пе. Зооветеринарлық техникум деген болған Абай көшесінде. Білмеймін, бүгінде ол ғимарат қалды ма, қалмады ма, кейін техникум Луговойға көшіп кетті. Міне, заманында қазақ туғандармен осылай араласып-құраласып өскен соң жаныма жақын болады да.

-Еуропаның мәдениеті мен экономикасының биігінен қарағанда кеңестік дәуірден бөлініп шығып, бүгінде өз алдына жеке-жеке тәуелсіз ел болған мынау Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан сияқты түркі тілдес елдердің жағдайының қандай екенін көріп, біліп отырсыз ғой. Осы мемлекеттер ел болып, «етек жауып» кете ала ма?

- Ел болады. Бірақ, қиыншылықтар өте көп. Өзі-өзіне келгенше әлі талай азапты басымыздан өткереміз. Кейде адам баласы қиыншылықты басынан өткермесе, шындықтың не екенін, бақыттың не екенін білмейді. Мына тарих бізді қазір сынап жатыр. «Қане, Сіздер жарайсыздар ма, жарамайсыздар ма?» деп. Осы сынақтан өтеміз. Бірақ, сынақтан өту өте қиын. Неше түрлі жағдайлар болады. Түңілетін кездерің де болады. Қайтадан қайраттанасың. Бұл өзі тарихи процесс...

- Мемлекеттердің тәуелсіз ел болып қалыптасуының талай-талай үлгісі бар ғой. Мысалы, Түркияны алайық...

- Толып жатыр ондай үлгілер. Барлық үлгілерді алып қарасаң, басталуы өте қиын. Мынау Еуропаның қазір ұйып тұрған кезі ғой. Жетіліп. Ал Еуропа Еуропа одағы болып, білім мен мәдениеттің биігіне шыққанша қаншама жүз жыл бірін-бірі қырып-жойып, талқандап, көрмегенді көрді. Содан кейін ғана барып бұдан басқа жол жоқ екен деп, етек-жеңін жиып, өркениетті елдер салған сара жолға түсті. Міне, қазір жылдан асты, бірімен бірі тек экономикалық және мәдени байланыстар тұрғысынан ғана сыпайы саяси қарым-қатынас жасайды. Бұрынғыдай еш шатағы жоқ. Осы сияқты Орта Азия аймағы да жүре келе гүлденіп, көркейіп кететін болады.

- Аға, алдағы уақытта қандай шығармашылық жұмыстармен айналысайын деп жүрсіз? Роман, хикаят дегендей... Қандай ойларыңыз бар?

- Ойлар жағын айтатын болсам, менен бай кісі жоқ. Ойлар бар. Өзіме де ұнайды. Сол қызықты ойларымды іске асыра алмай отырғаныма қатты өкінемін. Мынау тұрмыс, өмір деген... Бір жағынан ұтсаң, бір жағынан ұтылып жатасың.

- Сіз «Труд» газетіне берген бір сұхбатыңызда «соңғы кезде не жазып жатырсыз?» деген сауалға «Құстар кетті қанат қағып» деген реквием жазу үстіндемін депсіз...

- (Күлді)... Енді ол аузымнан шығып кетіпті. «Не жазып жатырсыз?» дегенде «реквием» деп жіберіппін. Айтарымды айтып алып, қайда қашарымды білмей жүрмін (Тағы да күлді). Біткенде көреміз, реквием бола ма, гимн бола ма?...

- Кеңестік дәуірдің кезінде жазушылар партияның жауынгері сияқты болды ғой. Коммунистік партияға өтті, лениндік идеологияға бағынып, социалистік реализмнің «шындықтарын» жазды. Ал кейін еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін сол қаламгерлердің көбісі не жазарын білмей, абдырап қалған сияқты. Ондай жағдай Сіздің басыңызда болған жоқ па?

- (Күлді)... Жоқ, мен бұл жағынан абдырап қалған жоқпын, мен басқа жағынан қиналып жүрмін. Менде уақыт аз. Бірнәрсені жазу үшін кемінде екі-үш ай ештеңеге көңіл алаң болмауы керек. Конференция, жиналыс, кездесу дегеннің бәрін тоқтатып, отыру керек. Мен өстіп жазушы едім. Ыстықкөлге кетіп қалатынмын. Ыстықкөлде отырып жаңағы романдарымды бітіргем. Қазір айтатын сөзім жетіп артылады, бірақ тақырыпты көтеріп жазуға уақыт жоқ.

- Бәрі сол қызметке байланысты ғой...

- Қызмет ету керек. Мына сендердің жерлестерің Олжас та жүр. Бұяқта Мұхтар Шаханов жүр. Тағы бір топ өзіміздің мәскеулік достарымыз жүр...

- Қазақстанда Әбіш Кекілбаев – Мемлекеттік хатшы...

- Мінеки, қазір мемлекеттік қызметке барып істеп бермесең тағы болмайды.

- Сонда Сіз қазір екі бірдей қызметтің тізгінін ұстап жүрсіз ғой деймін. Белгиядағы елшілік және Қырғызстандағы депутаттық қызметтеріңіз...

- Жоқ, депутаттықтан кеттім. Үлгере алмадым. Қиналып кеттім. Елшіліктің өзінің жұмысы көп. Өйткені, біздің елде бір мемлекетке бір елші емес, үш-төрт мемлекетке бір елші ғып жібереді.

- Біздің қазақ жазушыларынан кімдерді білесіз, аға?

- Өзім араласып жүрген Нұрпейісов бар. Қалтай Мұхамеджанов бар. Кекілбаев бұяқта аспандап жүр. Бар ғой... - Кейінгі толқын... - Нұрлан Оразалиндер бар. Темірхан деген ақын бар...

- ... Шерхан Мұртаза бар.

- (Күлді)... Ә, Шерхан өзімнің жерлесім ғой. Ол екеуміз жерлеспіз. Арамызда бір ағын су, әлгі біздің Күркіреу су... ар жағы қазақтың жері, бер жағы қырғыздың жері. Жуалы деп қояды олар. Ал Жуалының қазағы мен біздің Күркіреудің қырғызы араласып жатыр. Аттап өтсең ояқа барасың, аттап өтсең бұяқа келесің. Қандай рахат десеңші! Арада шекара жоқ. Бірін бірі тосып тұру жоқ. Құдай сақтасын, оның бетін әрі қылсын.

- Қазақстанда мыңдаған оқырмандарыңыз бар. Елге келіп, оқырмандарыңызбен кездесу ойыңызда бар ма?

-Бар, бар. Мына Шымкенттегі, Арыстағы қазақтармен, Ташкентте өзбектермен жақынмын. Ал Жамбыл, Тараз деген өз жеріміз. Жаңа шығармамды бітсем, ол шықса... құр қол бармай, қолыма бір жаңа кітабымды ұстап барсам жақсы болар еді...

- Оқырмандарға қандай тілек айтасыз?

- Оларға ақсақалдық ақ тілектерімді айтам. Тұрмысымыз оңалып, өзіміздің еліміздің, жеріміздің аты алысқа жетсін. Өзің тұрып жатқан Тараз қаласына туристер көбірек келсін. «Ойбай, мынау бір көне шаһар екен, қазақтың ордалы отаны болған екен» деп, таңғалып кетсін.

- Еліміз алдағы уақытта Тараз қаласының 2000 жылдығын атап өткелі отыр. Сол үлкен тойға келіңіз.

- Екі мың жылдықтың ішінде біздің де бір пайыз үлесіміз бар шығар (Күлді).

- Одан да көп қой. Шыңғыс аға, әңгімеңізге көп-көп рахмет! Рұқсат болса, біз енді жүреміз.

- Келгендеріңе рахмет. Тағы да күліп-ойнап кездесіп жүрелік.

2001 жыл. Бішкек шаары.

P.S.

Шыңғыс Айтматовтай алып өмірден өткенде де Бішекке барып, қоштасып қайттық.

Көсемәлі Сәттібайұлы, Қазақ үні