Назарбаевтың мәлiмдемесi Ресейдiң қамытынан құтқара ала ма?

Қазақстан президентi 2014 жылы Еуразиялық экономикалық одақ жөнiндегi келiсiмге қол қою жоспарланғанымен, келiсiмшарт­тың мазмұны мен терминдерiнде келiспеушiлiктер мен қарама-қайшылықтар бар екенiн жет­кiздi. Содан кейiн бүй дедi: “Бұл туралы айтқанбыз, қайталай бергiм келмейдi, құратын одағымызды саясиландыра алмаймыз. Бiрақ жан-жағымызда не болып жатқанын көрiп отырмыз. Экономикалық одақ құрайық. Бiз экономикалық одақ құратындықтан, комиссия (Еуразиялық экономикалық комиссия) келi­сiм­шартқа экономикалық интеграция аумағынан шығатын баптарды қоспауы тиiс. Шекара қорғау, көшi-қон саясаты, қорғаныс пен қауiпсiздiк жүйесi, денсаулық сақтау, бiлiм беру, мә­дениет және азаматтық, әкiм­шiлiк, қылмыстық iстер бойынша құқық­тық көмек беру экономикалық интеграцияға жатпайды. Мен тiзбелеген мәселе­лердiң барлығы көпжақты келi­сiм­дерде, Ұжымдық қауiпсiздiк келiсiм­шарты ұйымы, ТМД және екi­жақты келiсiмдерде шешiлiп қойған, оны бұл жаққа тықпалаудың қажетi жоқ. Қылмыстық, әкiмшiлiк заңбұзушылық үшiн жауапкершiлiктi бiрегейлен­дiру, бiрiздендiру туралы мәселе көтерiлдi. Бiрақ бұл әркiмнiң iшкi ұлттық мәселесi, мемле­кеттiң iшкi саясаты, сондықтан бұл нәрсенi келiсiмшарттан алып тастау қажет”.

Н.Назарбаев құрылатын одақтың өкiлетiн шектеп, жоғарғы ұлттық органға барлық мемлекет үшiн мiндеттi жоғарғы ұлттық өкiлеттiлiктер беруге қарсы шықты.

“Мемлекет басшылары мен үкiмет деңгейiн­дегi Жоғарғы кеңеске жоғарғы ұлттық өкiлеттiлiктер берiп, барлық мемлекеттi соған мiндеттеуге болмайды. Ол үшiн өкiлеттiлiктер берiлген жоғарғы ұлттық орган мен комиссия бар. Оның өкiлетi тек қана экономикалық салаға қатысты келiсiмдермен және мәмiлелермен реттеледi. Мемлекет басшылары ретiнде осы комиссияның мүшелерiн бекiтемiз. Оларға мiндет жүктеп, iс-әрекетiн мақұлдаймыз, келiсiмдерге қол қоямыз. Ал комиссия мұны жоғарғы органның тапсырмасы ретiнде орындайды. Осы құрылымды сақтау керек”.

Сондай-ақ, президент Еуразиялық Экономикалық комиссияға жаңа өкiлеттiлiктердiң берiлуiне түбегейлi қарсы екенiн жеткiздi.

Еуразиялық одақ жөнiндегi келiсiмшарт мүше мемлекеттердiң халықаралық ұйымдармен және өзге мемлекеттермен келiсiмдерiне кедергi келтiрмеуi тиiс екенiн де баса көрсеттi.

Еуразиялық экономикалық комиссияға кiретiн мүше елдердiң азаматтарының ара салмағы теңдей болуы қажеттiгiн де ескерттi. “Бiз директор мен екi орынбасар болады деп келiстiк. 23 департаменттi жетi-жетiден Қазақстан және Беларусь басқарады. Қалған тоғызын Ресей азаматтары. Онда үш мемлекет те болады деген принцип бар. Кейбiр департаменттерде үш-төрт орынбасардан отыр – олардың бәрi ресейлiктер. Құр босқа ақша шашып не керек? Оларды екiге дейiн қысқартып, ақша үнемдеу қажет”.

Беларусь және Қазақстан пре­зиденттерiнiң Мәскеуде Еуразиялық экономикалық комиссия мен құрылатын одақтың келiсiмшарттарына таққан сынын ресейлiк ақпарат құралдары бiрден iлiп әкеттi.

“2014 жылы жалғасатын келiссөз­дердiң оңай болмайтын түрi бар. Беларусь да, Қазақстан да болашақ одаққа тәуелсiз өкiлеттiлiктердiң беру мүмкiн емес, одақтың өкiлетiн нақты және бiржолата белгiлеу керек деп есептейдi. Ал бұл болашақ одақтың интеграциялық процесi жаңа басталды және оны шектеудiң қажетi жоқ деп есептейтiн Ресейдiң пiкiрiне қарама-қайшы”, – делiнген “Коммер­сантътiң” кешегi санында жарияланған “Одақтың алдына тыныс белгiлерiн қойып жатыр” атты мақалада.

“Қазақстан мен Беларусьтiң жоғарғы ұлттық органның өкiлетiне қатысты алаңдаушылық бiлдiргенi түсiнiктi нәрсе – дейдi ТМД елдерi институты директорының орынбасары Владимир Жарихин “Ведомости” басылымына берген сұхбатында. – Осы екi елде бүкiл өкiлеттiлiктердiң президенттiң қолында болғандықтан, оны өзге бiреуге беруi қиын. Бiрақ онсыз олар одақтың артықшылықтарын сезiнбейдi”.

РБК арнасының кешкiлiк “Виттель.Обозреватель” бағдарламасында да Қазақстандағы кейбiр ше­неунiктердiң бейресми әңгiмелерде Кедендiк одаққа қарсылық бiл­дiретiнiн айтқан бағдарламаның жүргiзушiсi Игорь Виттель “Әңгiме­лердiң ауаны өзгерiп барады. Қазiр қазақ жерiнде орысша бiлмейтiн жас­тар пайда болды”, – дедi.

Бағдарламаға сұхбат берген сарапшы Надана Фридрихсон “Жиында Ресей одақтағы көшбасшылық орнын айқындаған соң, Қазақстан бұған қандай қабақ танытты? Одақты саясиландырмау керек дедi. Сондықтан одақтың мәртебесiне қауiп төндi” дедi.

Жүргiзушiнiң “Соңғы уақытта Қазақстан Қытайға жақындап кеткен жоқ па?” деген сұрағына Еуразиялық экономикалық кеңестiң бас директоры Владимир Лепехин: “Қытай Қазақстанға жақындап жүр” деп қайырды.

Қазақстан президентi одақты саясиландырмау жөнiнде талап қойса да, Ресей президентi бұған құлақ аса ма? Соңғы процестер Ресей президентiнiң бұрынғы метрополияларды бiрiктiрiп, оларға ықпалын жүргiзуге мүмкiндiк беретiн және ол одақта көшбасшылық рөлiн айқындағысы келетiнiн көрсеттi.

Брюссель мен Мәскеудiң қабағына қарап қалған Украинаға 15 мил­лиард долларды Ресейдiң ұлттық әл-ауқат қорынан оңайлықпен несиеге бере салуы мен газ бағасын айтарлықтай арзандатуының артында да осы мақсатты көксейтiнiн украиндық сарапшылар айтып жатыр. Украин басылымдарында “Путин бiздi Кедендiк одаққа кiргiзбей-ақ бағынышты еттi” деген пiкiрлер өрiп жүр.

Кедендiк одаққа қарсылығын ашық бiлдiрiп жүрген экономист Мұхтар Тайжан “Президентке патриот шенеунiктер “егер одаққа қол қойсаңыз, келешекте билiктен айырылып қаласыз” дегендi түсiндiрген болуы керек. Мемлекет басшысына жақын шенеунiктердiң бизнесi бар. Олар үшiн де кедендiк одақ тиiмдi емес, – дейдi.

– Екiншiден, президенттiң мәлiмдемесi – қоғам өмiрiндегi титтей де болса жетiстiк. Кедендiк одақ халыққа да, кәсiпкерлерге де тиiмдi еместiгiн талай айттық. Менiңше, ендi Еуразиялық одақ саяси емес, тек қана экономикалық одақ болмақ. Өйткенi қылмыстық, әкiмшiлiк құқық одақта бiрiктiрiледi делiнген бұған дейiн. Ал кеше президент бұл әр мемлекеттiң iшiнде қалатын дербес мүдде екенiн айтты.

Бiрақ бәрiбiр Қазақстан Кедендiк одақ пен бiрыңғай экономикалық кеңiстiктен бас тартуы керек. Өйткенi экономикалық тәуелдiлiк бәрiбiр саяси тәуелдiлiкке әкеп соқтырады.

“Президент Н.Назарбаев Кедендiк одақтан шығуға бара ма?” деген сауалға сарапшы “бұл өте күрделi сұрақ. Баруы мүмкiн” деп жауап қайырды.

– Еуразиялық одаққа жаңа елдердiң қосылу-қосылмауы әлi күнге дейiн даулы мәселе. Сирия, Армения, Қырғызстанның ешқайсысы өз iшiнде Кедендiк одақты толығымен қолдап отырған жоқ. Атам­баев өте сыни пiкiр бiлдiрдi. Арменияның өз iшiнде қарсылық тағы бар. Себебi Кедендiк одақтың оған мүше мемлекеттерге берерi шамалы екенiне, көп тежеулер әкелгенiне, нұқсан келтiргенiне көздерi жетiп отыр. Президенттiң саясиландырмау туралы мәлiмдемесi – баяғыдан пiсiп жетiлген мәселе. Себебi о бастан Кедендiк одақ немесе Еуразиялық одақ болсын, бұл Путин үшiн саяси жоба екенiн бiз, сарапшылар 2009 жылдан берi айтып келемiз. Саяси болғанда да баяғы кеңес үкiметi кезiндегiдей ықпалын қайта қалпына келтiру мақсатын көздейдi. Тең дәрежедегi интеграция жөнiнде ойлап отырған Кремль жоқ. Сондықтан экономикалық интеграцияны желеу ете отырып, ортақ интеграциялық құрылым, ортақ қарулы күштердi жасақтау арқылы саяси үстемдiктi орнат­қысы келдi. Менiңше, интеграцияны шектеу, саяси институттарға жалғастырмау – кеш те болса дұрыс қабылданған шешiм.

– Әрине, Путин үшiн бұл саяси жоба. Ресейде Путиннiң рейтингiсi одақтың iске асу-аспауына байла­ныс­ты өзгередi. Сондықтан мүмкiн­дiгiнше күш салып, Беларусь пен Қазақстанға қысым жасауға тырысады. Кедендiк одаққа Украинаны мәжбүрлеп кiргiзу үшiн сауда соғысын ашты, несие бердi, ақпараттық соғыс жасады. Мұндай қысым бiзге де жасалуы ықтимал. Бұған қатысты бос қиялға берiлмеу керек. Бұл қысым ашықтан-ашық БАҚ арқылы жасала ма, әлде астыртын түрде iске аса ма, соған қарамастан Қазақстан дербес тәуелсiз ел ретiнде өз ұстанымында қалуы керек. Ал интеграцияға келсек, қазiргi күйiндегi Кедендiк одақ пен Еуразиялық одақтың болашағы жоқ. Бiрақ бұл – ертелi-кеш ыдырайтын одақ. Себебi бұл – тең одақ емес, тең дәрежедегi ықпалдастық емес, Ресейдiң үстемдiгiн алға тартқан одақ. Ондай одақтардың болашағын Кеңес Одағы мен ТМД көрсеттi.

– Мұны нақты айта алмаймын. Президент болған соң, қоғамда болып жатқан мәлiмдемелердi ескеруi абзал. Кешегi мәлiмдеменi – сыни пiкiрлердiң нәтижесi деп бiлемiн. Сая­си партиялар, экономистер мен сарапшылардың ойы бiр жерден шықты. Бұл Қазақстанға қажетi жоқ, егемендiктен айыратын жол екенi айтылды. Бiрақ Қазақстан одан қашан шығады немесе шықпайды, қазiргi президент тұсында шыға ма, жоқ содан кейiн бе, бұл жағын тап басып айта алмаймын.