Әділетті Қазақстанның бастауы – Конституция

Қазақстан Конституциясының 30 жылдығына орай Президент Қасым-Жомарт Тоқаев барша қазақстандықтарды құттықтап, Ата заңды ел тәуелсіздігінің берік іргетасы әрі қоғамдық келісімнің басты кепілі ретінде бағалады. Бұл жөнінде Тұран университетінің қауымдастырылған профессоры, саясаттанушы Нурболат Нышанбаев та өз пікірін білдірді.

Қазақстан Конституциясының 30 жылдығында Президент оны елдің саяси және құқықтық жаңғыруының негізі ретінде атап өтті. Сіздің ойыңызша, осы уақыт ішінде Конституция қаншалықты халықтың шынайы мүддесін қорғап, қоғам мен билік арасындағы жаңа әлеуметтік келісімнің кепілі бола алды?

Еліміздің Конституциясының қабылданғанннан бастап 30 жыл ішінде Ата заңымыз еліміздің тәуелсіздігінің құқықтық негізін қалап, қоғамдық келісімнің басты құжаты ретінде қызмет етіп келуде. Ата заңымыз этникалық, діни және әлеуметтік әртүрлілікті ескеріп, барлық азаматтардың құқықтарын тең қорғауға негізделген. Ашығын айту керек, алғашқы екі онжылдықта Конституция көбіне мемлекеттік биліктің тұрақтылығын сақтауға бағытталса, кейінгі онжылдықта азаматтардың құқығын қорғауда толықтай қызметін атқарып отыр. Мысалы, 2022 жылғы конституциялық реформа халықтың саяси процеске араласуын кеңейтіп, референдум арқылы халықтың еркін тікелей көрсетудің мүмкіндігіне жол ашқыны соның дәлелі. Конституция бүгінде қоғам мен билік арасындағы жаңа әлеуметтік келісімнің құралына айналуға бет алды. Бірақ, менің ойымша Ата заңымыздың мәңгі болуын қалыптастыру үшін, заң үстемдігі, тәуелсіз сот жүйесі және азаматтық қоғамның белсенділігі әлі де күшеюі тиіс.

 Конституциядағы «Күшті Президент – Ықпалды Парламент – Есеп беретін Үкімет» қағидатын ерекше атап өтті. Саяси жүйенің мұндай теңгерімі Қазақстанда басқарудың тиімділігін арттыруға қаншалықты ықпал етеді деп ойлайсыз?

Құқықтық тұрғыдан алсақ та, саясаттану тұрғысынан алсақ та, меніңше бұл формуласаяси жүйесінде билік тармақтарының теңгерімін орнатуға бағытталған. Алғашқы жылдары Президенттің құзыреті айқын басым болып, Парламент пен Үкімет екінші планда қалып келген еді. Қазіргі реформамалар нәтижесінде, Парламентке заң шығару және бақылау тетіктерін күшейтіп, Үкіметтің есеп беруін қамтамасыз етуді көздеп отыр. Мұндай форматтағы тепе-теңдік, биліктің ашықтығы мен жауапкершілігін арттырып, қоғамдағы сенімді нығайтады. Егер Парламент дербес болып, Үкімет есеп беруді формалдылық ретінде емес, нақты жауапкершілік ретінде қабылдаса, бұл модель мемлекеттік басқару тиімділігін міндетті түрде арттырады.

Мемлекет басшысы Конституцияны жаңа сын-қатерлермен – цифрландыру, жасанды интеллект, биотехнологиялармен байланыстырды. Алдағы жылдары Қазақстанның конституционализмі мен заңнамасы осы жаһандық өзгерістерге бейімделу үшін қандай бағытта дамуы керек деп ойлайсыз?

Президент өте маңызды мәселенің басын ашып беріп кетті. Себебі,, цифрландыру, жасанды интеллект, биотехнологиялар саласы құқықтық тұрғыдан реттелуі заман талабы. Халықаралық тәжірибе соны көрсетіп отыр. Меніңше, алдағы онжылдықта конституционализм мен заңнама келесі бағыттарда дамуы қажет деп ойлаймын:

- Цифрлық құқықтар мен деректерді қорғау;

- Жасанды интеллект этикасы; :

- Биотехнология және биоқауіпсіздік;

- Экологиялық құқық негіздері және т.б қазіргі таңда күн тәртібіндегі мәселелерді құқықтық сипатта реттеу.