ЗАМАННЫҢ ЕРІ - ЗАМАНБЕК ЕДІ...

Бізді алғаш көзбе-көз таныстырған сыншы-әдебиетші Сағат Әшімбаев еді. Оған дейін телефонмен бірер мәрте сөйлескен сырттай білістігіміз ғана болған. “Ғаб-аға, бұл ініңіз тегін жігіт емес, әлі көрерсіз, кесек турайтынның нағыз өзі!”- деген Сағат. Бірде “Ғаб-ағалап”, бірде “қайнағалап” еркелей сөйлейтін оның нені болсын біліп айтатынына көзім жеткен-ді. Алматы қалалық Совет атқару комитетінің төрағалығына жаңадан сайланған Заманбек Нұрқаділов туралы пікіріне де сонда шүбәланған жоқпын. Заманбек болса, жолдасына жымия қызарақтап қарап, ақырын ғана бас шайқаған. “Артық айтып жібердің-ау?!” деп наз білдіргеніне жорығанмын.

Оппозиция секелері оның пікіріне құлақ аспады.

          Келесі бір «білгіштер»: -Оппозициямен тіл табыса алмаған соң қиялданып, өзіне өзі қол жұмсаған, -десті. Бұл да – өсек. Саяси күрес сахнасына бел буып шыққан Заманбек бірде алай, бірде былай байғұс болған жоқ. Ол иілмейтін емен текті Ер еді. Әділдікті серік етті. Ешкімнен ешқашан ықпады. Халқының мүддесіне адал Азамат, қажырлы Қайраткер болды. Рас, оппозицияның бастары бірікпей жүрген серкелері оның ортақ іс мүддесін көздеп айтқан ұсыныс-тілектеріне кейде құлақ қоймады. Сондайда: «Кейде: «Өзің білме, білгеннің тілін алма» деген қазекем-ай!» демеске болмайды екен», деуші еді.

             Заманбек өмірге аса құштар-ды. Өз өлеңдерінің, аудармаларының бірінші кітабын әзірлегендегісінше, екінші жинағына кіріскенде де хабарласып, пікірлесіп жүрді. Фирдаусидің ғазелдерінен таңдап алғандарын түпнұсқасынан қазақшалау ниеті барын айтып, әдеби еңбек хақында көп-көп ой бөліскен. Ол жалпы ақын-жазушылардың көбін жақсы білетін. Пушкин мен Лермонтовтың, Расул Ғамзатовтың, Тұманбай Молдағалиевтің кейбір өлеңдерін жатқа айтатын. Тұмашты: «Әдемі лирик, әдемі!» дейтін.

Бірде «Жұма-Таймс» газетінің редакциясына бара қалдым. Газет шыққан күн еді. Жорналшы іні-қарындастарымның қайсыбірі маған қарап жымыңдайды. Ермұрат (Бапи): «Аға, Заманбек ініңіздің аударма өлеңдерін оқи отырыңыз», деп газет ұсынды. Төртінші беттің шығаберіс екі бағанасына орналасқан өлеңдердің   бастапқысы М. Лермонтовтың әйгілі «Қанжары» екен, ал Заманбек ол аудармасын маған арнағанын жазыпты.

             Жұрттың жылы жымыңдау себебін енді аңғардым да, өлеңді оқып шықтым. «Қанжардың» қаһары сақталыпты! Риза болып, Заманбекке дереу телефон шалып, ілтипаты үшін рақмет айтып: «Сен мені әспеттегенді қой, ол саған да, маған да жараспайды, келістік пе?» дедім. Ол: «Солай ма?.. Больше не буду!» деп еркелей күлді.

«Иманғалиға риза болдым»

            Бірде өмір жайында әңгіме-сыр шертісіп отырдық. Балалық шағы, жігіттік жылдары, замандастары туралы бірде ойлана баяу сөйлейді, бірде қуақы үнмен әлдебір қызықты жәйттерді айтады да: «Сіздер де сөйттіңіздер ме?» дейді маған, жымия көз қиығын тастап. «Класымыз әрқалай болса да, мектебіміз біреу ғой» деймін. Басын шайқайды. Биік мәртебелі қызметкер, Жоғарғы Кеңес депутаты жылдарына шолу жасай келе: «Біздің қоғам көресіні биліктің екіжүзділігінен көрер!» деді де, көзін жұмыңқырай шалқайып отырды. «Көзімді жұмсам да, көрем сені» деген өлең жолы бар ма еді, сол есіме түсіп, іштей: «Бұл билікке көзі бар, құлағы бар, тілі бар кісі керек болмай барады ғой» дедім. Бір минут шамасындай болған үнсіздікті Заманбектің: «Ғаб-аға! – деген салқын үні бұзды. Еңсесін тіктеп, қарсы алдындағы балапан қайыңға көз жібере сөйлеп: - Ғаб-аға, мен бұл өмірімде ешкімге ешқашан имеген басымды әнеугүні Иманғали Тасмағамбетовке идім. Бір ұлым бар. Жұмысы берекесізденіп, мазамды алған соң, қайтемін, бел байлап, Иманғалиға бардым. Обалы не керек, жылы шыраймен қарсы алды. Оны-мұныны сөз еттік, пікір алыстық. Содан мен: «Ай, Имеке,  ешкімге имеген басымды саған ие келдім. Қаланың әкімі деп емес, азаматы деп келдім» дегенімде Иманғали ыңғайсызданып қалып: «Зәке, бұныңыз не? Қашан келсеңіз де, сізге есігім ашық. Айтар, тапсырар шаруаңызды еркін айтыңыз!» деп кішіпейілділік танытты. Ұлдың жағдайын айттым. Ол шынында азаматтық жасады. Ұлды сол күні-ақ өз қоластына, бөлім бастығының орынбасары қызметіне алды. Риза болдым», - деді. Сол ұлы Қайрат екен...

Бірде: «Асхат Шәріпжановты менімен әңгімелесіп жүргені, сұхбат алғаны үшін өлтірді. Жауыздар! Адал азаматтың қаны жібермесін оларды!» деді.

          Асхат – менің 1960-жылдан таныс қаламдасым, сырлас жолдасым, әзіл-сықаққа шебер жазушы, жорналшы-фельетоншы, қазақ пен орыс тілдеріне бірдей жетік танымал аудармашы Тоқтархан Шәріпжановтың, иә, 1986-жылғы Желтоқсанның батыры, қыршын кеткен Қайрат Рысқұлбековтің қазасына қатты қайғырып, оның сот алдындағы ақтық сөзі етіп, «Қош бол, таңдарым!» деп атап өлең жазып:

«...Қайрат деген атым бар.

Қазақ деген затым бар.

Атам десең, - атыңдар!..» - деп қаһарланған ақын Тоқтарханның ұлы.

            Асхат орыстілді жорналшы еді. Тәуелсіз газеттерде шығып жататын мақалаларына, сұхбаттарына сүйінетінмін. Өткір де ұтымды жазатын. Ол жасы отызды еңсерсе де бойдақ жүрді. Кездесіп қалғанымызда сөзімді: «Әй, қасқабас мырза, қашан үйленесің? Пенсияға шыққан соң ба?» деп әзілдеп аяқтайтынмын. Биязы Асхат басын изей ақырын ғана күліп: «Келесі жылы, аға, келесі жаңа жылда!» дейтін. Бір күні іңірде Ахмет Байтұрсынов көшесі мен Жамбыл көшесінің қиылысында Асхат қарсы ұшырап: «Ассалаумағалейкүм!» деп құшақтай алды. «Уағалейкүмәссалам, мырза! Болашақ келінмен свиданиеге асығып бара жатқан сияқтысың, бөгемейін, бара ғой!» деп жорта әзілдедім. Ол әдетінше ақырын ғана күліп: «Бір шұғыл жұмыс болып, офиске кетіп барамын. А келін скоро будет!» деді. Ертеңінде, сағат сегіз жарымда, жорналшы қарындасым Күлән (Тоқтарханның соңғы жылдардағы жансерігі) телефон шалып: «Аға, кеше түнде Асхаттан айрылып қалдық қой!» деп жылап жіберді. О, жалған!.. Дереу Асхаттың үйіне бардым. Анасы Флюра еңіреп жылап: «Жолдан дұрыс өтпеген, машина қағып кеткен дейді, өтірік! Машина қақса, құдай-ау, аяғын сындырмай ма? Қарағұсы ойылған, денесінің басқа жерінде бірде-бір сызат жоқ!» деді. Батыл жорналшыны аңдып жүрген жалдамалы жауыздардың қастық жасағанына шүбәланбадым. Асхаттың маған жолыққан кеште Заманбекпен сұхбатын әзірлеу үшін өзінің жұмыс орнына - «Навигатор» газетінің редакциясына асығып бара жатқанын қайдан білейін!.. Қазаның нанымды себебін Заманбектен естідім. Ақиқаттан қорқатын албасты билік істемеген зұлымдық қалды ма?!.

         Көріпкел  келіншекті тыңдағанда Заманбек аман қалар ма еді...

         Сырлас інім Заманбек есіме түскен сайын мына бір хикая да ойыма оралады. Мен бірде екінші Алматы теміржол вокзалында бір қазақ келіншекпен оқыс таныстым. «Жетісу» пойызымен жол жүрмекке шыққанмын. Газет-жорнал жаймасына барып, «1001 сұрақ» деген сканворд-газетті сатып ала беріп едім, сол жерде әлдебір жорналды парақтай үңіліп тұрған келіншек маған қарап: «Ағай, сәлеметсіз бе? Екеуіміз сапарлас екенбіз» деді. Әзілдеп тұр ма деуге... бейтаныс, ешқашан кездестірген емеспін. Таңданғанымды білдіргім келмей:

«Өте жақсы болды» дедім. Сыртқа бірге беттедік. Атжақты, аққұба өңді, көзі қысыңқылау, қыр мұрынды, бұйрасында қара шашты, денесі нәзік. Жүзі ерекше жылы.

           Пойызға отыру басталуына он минут уақыт қалған екен. Аты-жөнімізді білістік. «Аға, сіз көптен сырлас бір досыңыздың қуанышына ортақтасуға шыққан екенсіз, сапарыңыз сәтті болады, бір апта аунап-қунасып, мәре-сәре болысып, отбасыңызға аман-есен ораласыз» деді ол, Раушан. «Аузыңызға – май!» дедім. Сапарымның себебін, мерзімін дәл айтқанына іштей еріксіз таңдадым. Онымды сездірмеу оймен: «Сіздің вагоныңыздың нөмірі нешінші?» дей қойдым. «Сіздің вагоныңыз оныншы, менің вагоным жетінші» деді. Ал керек болса! «Маған билетті сіз әлде әпергеннен, әлде сатқаннан саусыз ба?» деп, тағы еріксіз таңданысымды әзілге сайдырдым. Сол сәтте пойызға отыру басталғаны самбырлап хабарланды да, біз вагондарға беттедік. Раушанның вагоны алдына аялдағанымызда: «Аға, Алматыға мен де бір аптадан соң ораламын. Келісімен сізбен хабарласып, бір тілек білдіремін, сіз оны орындайсыз, мен үшін де, өзіңіз үшін де емес, сіздің рухани жақын бір адамыңыз үшін. Маған телефоныңыздың нөмірін айтыңыз», деді Раушан. Таңданысымды енді жасыра алмай: «Ештеңе түсіне алмай тұрмын-ау. Жарайды, телефонымды айтайын, тек жеңгеңізге сабатып жүрмегейсіз» дедім. Ол жымиып, басын шайқады. Телефонымның нөмірін жазып та алмады, қайталап сұрамады да. «Жолыңыз ашық болсын!» деп қала берді.

               Арада апта өтті. Үйге оралғанымның екінші күнінде кіші бесінде телефоным шылдырлады. «Аға, мен Раушанмын ғой» дейді. Сөйлестік. Кездесетін болып келістік. Таңданысым күшейе түсті. «Бір көрген – біліс; екі көрген – таныс». «Раушан» атты дәмханаға шақырдым. «Қызық болды-ау!» деп күлді. Шынында «қызық» болды.

           Оны-мұны әңгімемен шай-пайымыз аяқтала бере Раушан: «Аға, маған Заманбек Нұрқаділов керек. Оны сырттай білсем де, мына сізше кездесіп көрген жоқпын. Тезірек жолықтырғаныңыз дұрыс болады. Зәкеңе қауіп бар, сақтануы керек, мен түсіндіріп айтамын, сақтанбай болмайды, сіз мені құптайтын болыңыз, айтыңыз, тіл алсын» деді. Мен енді таңданғанды қойып, шошына бастадым. Қысқасы: Раушанның телефон нөмірін жазып алып, көңілім өрепкіп қайттым. Заманбекпен хабарласып, маған тезірек келуін қаладым. Келді, оңаша сөйлестік. Раушанмен кездесуін өтіндім. Таңдана отырып келісті. Ертеңінде түс әлетінде телефон шалып: «Ғаб-аға, мен бір шаруамен қала орталығына бармақшы едім, жолай сізге соқсам деймін» деді Заманбек. Келді. Раушанмен кездескенін біресе күліп, біресе қызыныңқырап әңгімеледі. «Алматыдан ең азы екі айға кете тұрыңыз. Қазақстаннан тыс жерге, шет елдің біріне барыңыз. Өміріңізге қауіп төніп келеді, сақтаныңыз» дей ме, білмеймін, түсініксіз бірдеңелерді айтады. «Маған сеніңіз, менің көріпкелдігім бар, сеніңіз» дейді. Қызық екен. Қалай сенем? Үйімнен неге кетем? Білмеймін» деп екі алақанын жая, бағжия қарады маған. «Кездес» дегенім үшін ренжулі сияқты. «Әй, Заманбек, ол тегін кісі емес, саған кеше айттымғой, бір көрген менің қайда, неге кетіп бара жатқанымды, вагонымның нөміріне, үйге қашан қайтатыныма дейін біліп тұрды. Тілін алшы, Әкежанға барып келдің, сол жаққа барып, бірер ай бола тұршы!» деп едім, Заманбек оң жақ иығын бір ырғап қойып, жымиып: «Ғаб-аға, бейтаныс сұлумен жүздестіргеніңізге көп рахмет, бірақ оны қарындасыңызға айтпаймын, ал жалпы... білмеймін... қызық... ойланайын... сіз тек қыстамаңыз, жарай ма? Екі-үш күнде өзіңізбен хабарласамын» деп шықты. Үш күннен кейін жолықтық. «Үйде боламын, ешқайда барғым келмейді. Сақтанып жүремін, өзіңіз көрдіңіз ғой, қорғанысым мықты» деді. Мен: «Өзің білмен» шектелдім. Басқа не дейін.

            Раушанның сақтандыруы тегін емес екеніне екі айдан кейін көзім жетті... амал не?!. (Көріпкелдік қасиеті бар Раушанның қайда екенінен бүгінде хабарсызбын. Бішкекке ме, Ташкентке ме, бір жаққа көшетінін айтқаны есімде).

          Заманбектің қазасы - халқының жүрегіне жазылмасқа түскен жараның бірі. Мүлде жаза алмаса да, жеңілдетер емі қашан табылады? Қалай, қашан?.. Тезірек табылса екен!..

 

 

Ғаббас Қабышұлы