ҚАЗАҚТЫҢ ҚАРА НАРЫ

Еліміздің рухани-саяси өмірінде үлкен орны бар айтулы тұлғалардың бірі Төлеген Тәжібаев 30 жасында халық ағарту комис­сары, 32 жасында – республика үкіметі төрағасының орынбасары, алғашқы Сырт­қы істер халық комиссариатын ұйым­­дас­тырушы және оның халық комис­сары. Біріккен Ұлттар Ұйымының мінбері­нен сөйлеген тұңғыш қазақ. Қазақ мем­лекеттік университетінің ректоры. Респуб­ли­када психология және педагогика ғылым­дарының негізін қалаушы, академик.

Сірә, осындай биіктердің біреуіне ғана көтерілген адам да өз тағдырына өкпелей қоймас еді. Өмірде із қалдырдым деп өкінбей өтер еді. Ал осынау биіктердің бәріне шыққан тұлғаның орны айрықша. Соған ой жіберейікші.

І

Төлеген Тәжібаев туралы айтқанда, оның балалық шағына тоқталмасқа болмайды. Бұл өзі ерекше тағдыр. Сірә, оның өмірлік негізі болмаса, оған сенудің өзі қиын. Сол бірде ақ, бірде қызыл билеген аласапыран заманда, қазақ ауылын ашаршылық әбден сансыратқан еді. Жеті баласы бар қарапайым Тәжібай дейтін сүткенттік шаруаның отбасы бір күнде ойран болған. Аш үй, кездейсоқ табылған әлдебір тамақтан уланып, жеті адам бірден мерт болып, сыртта жүрген екі бала ғана аман қалыпты. Соның бірі – жеті жасар Төлеген. Оның Арыс дейтін тоғыз жолдың торабына қалай келгені де белгісіз. Белгілісі – оның темір жол жұмыс­­шысы Иван Федорович Кабанов­тың отбасына бесінші бала болып қосылғаны.

Мектеп есігін Төлеген 10 жасында ашты. Сол Арыстағы қазір өзінің атын иемденген панасыз балалар үйінің жеті жылдық мектебіне кірген. Біраз жыл уақытын өткізіп алған, өмір есейткен бала қысқа мерзімде басқаларды қуып жетіп қана қоймай, өзінің құрдастарынан да озып, жеті жылдық мектепті үш жылда бітіріп шығады.

Оның техникумдағы өміріне замандас­тары, сол кезден қалған құжаттар куәлік етеді. Төлегенмен академик Мәулен Бала­қаев бірге оқыған. Оның естелігіне жүгі­нейікші. “Болар бала жөргегінен-ақ белгілі болатыны рас қой. Төлеген оқу орнына келіп, кіргеннен кейін-ақ, өзгелерден ерек­ше ақыл парасаты мол екенін, құла­шын кеңге сілтей алатынын көрсетті... Ол қала­дағы пионер отрядының бастығы, кейін комсо­мол ұйымының секретары болып, өзін өзгелерге таныта білді” дейді академик ағамыз. Шағын бір құжатқа жүгінуге тура келеді. Ол – Төлегеннің оқу бітіргендегі мінез­­демесі. “Мінездеме. Сыр­дария пед­тех­­­ни­кумын бітіруші Тәжібаев Төле­генге беріл­ген, 1928 жылдың 24 маусы­мында тех­ни­кумның педагогикалық кеңесінде бекі­тілген. Қаулы № 12. Қабілеті – үздік. Жұ­мыс қабілеті – үздік. Үлгерімі – үздік. Жан-жақ­ты дамыған. Тәртіпті және белсен­ді қыз­мет­кер. Дайындығы – айрықша. Айтар­лықтай көркемөнерпаз­дық қабілеті бар. Педтех­ни­кумның ең үздік курсанты. Педтехни­кумның жұмы­сында пайдаланған жөн болар еді”.

Мінездемеде үздік емес нәрсе жоқ, бәрі де үздік. Қаулыдан дұрыс көшірілді деп педтехникумның хатшысы Домидзе деген қол қойыпты. Ал сол мінездемеге қол қойған кім? Сол кезде бұл техникум­ның директоры Жүсіпбек Аймауытов болған.

Төлеген Тәжібаев пен Жүсіпбек Ай­мауытов! Осынау екі тұлғаның қарым-қатынасы туралы аз білеміз. Зерттелмеген, дерек аз. Жұрттың білетіні – екеуі де психология мен педагогиканы зерттеген. Бірі – ұстаз, бірі – шәкірт. Ұстаз шәкірті­нің ғылымдағы жолына бағдар берді, кейін ол Қазақстандағы осынау ғылымның негізін қалаушы болды дейміз. Өкінішке қарай, Төлеген Тәжібаев ұстазының ең­бе­гін де, психология ғылымына қосқан үле­сін де, жоғары азаматтық келбетін де айта алмай кетті. Бұл жерде оны кінәлау­дың да жөні жоқ. Өйткені, ұлы ұстазы 1929 жылы ұлтшыл деген айыппен ұсталып, 1931 жылы жендеттердің қолынан қаза тапқан. Содан кейін, бұл ұлы тұлға туралы пікір айту түгілі, оның атын айтуға тыйым салынғаны белгілі. Алаштың ұлы перзенті Жүсіпбек Аймауытов академик Тәжібаев қайтыс болғаннан кейін ширек ғасырдан соң ғана ақталды.

Ғылым жолын Төлеген Тәжібаев осы педтехникумда таңдады. Үздік оқушы осында оқытушылыққа қалдырылды. Сондағы үш жыл қызмет те, арман да сол ғылымға арналған еді. Ақыры сол арман Мәскеудегі Н.К.Крупская атындағы Ком­мунистік тәрбие академиясына алып барды. Сонда Төлеген студент ретінде бес жыл, аспирант ретінде үш жыл оқыды. Ғалым болып қалыптасты деп айтуға то­лық негіз бар. Оған араға бір жыл салып, “К.Д.Ушинский – Ресейдегі педагоги­калық психологияның негізін қалаушы” деген тақырыпта кандидаттық диссер­тацияны табысты қорғап шыққаны айғақ.

Туған республикаға ол қалыптасқан ғалым болып оралды. Жас ғалымға Абай атындағы педагогикалық институтының педагогика және психология кафедрасын басқару жүктелді. Көп ретте Төлеген Тәжі­баевтың өмірін зерттеушілер сол 1939-1940 жылдары оның кафедра мең­геру­шісі қыз­метімен қатар, институт дирек­торы­ның ғылым жөніндегі көмек­шісі қызметін ат­қарғанына мән бере бермейді. Сірә, олар көмекші деген сөздің қазіргі мағына­сына қарап, барып кел, алып келдің адамындай түсінуі мүмкін. Ал бұл шын мәнінде қазір­гі оқу орындарындағы “ғылы­ми жұмыстар жөніндегі проректор” санатындағы қызмет болатын. Жас ғалым өзінің жоғары ұйымдастырушылық қабі­летін ең алдымен осы қызметімен көрсеткен.

ІІ

1940 жылы Төлеген Тәжібаев әкімші­лік жұмысқа ауысқанда, ол ғылыми жұ­мыс­пен қоштасқан жоқ, сол ғылымға құш­тарлық жүрегінің бір түкпірінде кеткен.

Сонда ол бар-жоғы 30 жаста ғана еді. Республика халық ағарту комиссартиаты басшысының бірінші орынбасары қызметі­не тағайындау тым ерте де және тым тәуекел қадамдай көрінген. Бұл комис­сариаттың Қазақстан Республикасы үшін орны бөлек. 30-шы жылдардың басындағы ашаршы­лық­тай нәубетті, сол онжылдықтың аяғындағы қуғын-сүргін зұлматты бастан кешкен халықтың сауаттылық деңгейі айтарлықтай төмен еді. Халықтың көзі ашық қаймағы қалқып тасталған, жөн-жосық білетін бір шамасы өлместің қамын ойлап, сырт жаққа ауып кеткен. Қалғаны басқа салғанға көндіккен көнтерлі жұрт, көпшілігінің сауаты кем. Сол халықтың көзін ашу міндеті халық ағарту комиссариа­тына жүктелген.

Бұл жұмысқа жүрегі халық деп соғатын ары таза азамат қана емес, бұл істі жете білетін, жұмыстың жүйесін табатын қас маман, жауапкершілікті көтере алатын, ауыр жүкті сүйрей алатын қара нар керек еді. Таңдау 30 жастағы Төлегенге түсті. Талайлардың аты аталған да шығар, таразыға түскен болар. Дәл осы жұмысқа білімдар, ең алдымен жас ұрпаққа білім беру ісін жете меңгерген адам керектігін ойлап, педагог-ғалымдарға көз салғанда, солардың ішінен Төлегеннің тұлғасы жоталанып көрінген болар. Араға төрт ай салып халық комиссары етіп тағайындады.

Сонда баланы оқытумен қатар мұға­лімдер даярлау мәселесі де күн тәртібіне қойылды. Республикада 7790 мектепте 441 мың бала оқиды екен. Бұл көп бала әлі оқуға тартылмаған деген сөз. 44597 мұға­лімнің тек 17516-сы ғана қазақ. Солардың 2500-і ғана әйел азаматтар. Неге қазақ мұғалімдері аз, неге әйел азаматтар ұстаз­дық етпейді? Сұрақ көп, шешімі қандай?

Шешімі нақты іс болуға тиіс. Республикада 13 пединститут бар екен. Оларда бес мыңдай студент оқиды. Басты резерв – сол. Мұғалімнің беделін көтеру керек. Халық комиссары үкімет алдына “Республикаға еңбек сіңірген мұғалім” атағын тағайындау жөнінде мәселе қойды. Қажеттігін дәлелдеді. Өткізді. Бұл жас басшының беделін көтерді.

Сол тұста қазақ әліпбиі өзгерді. Ол латыншадан кириллицаға көшті. Бұл орыс­танудың ең бір пәрменді жолы еді. Мұның жұрт көп аңғара бермейтін тағы бір қаупі бар еді. Әйтеуір көшетін болған соң, тез көшпесе, жұрт қазақ әліпбиін мең­гермей-ақ, бірден орыс әліпбиіне ауысып кете беруі әбден мүмкін еді. Содан да оған барынша жылдам көшіп үлгеру қажеттігі туды. Сол әліпбиде оқулықтарды тездетіп шығармаса, қазақ мектептерінде орыс тілі біржола дендеп кетпек. Бұл мәселені халком Тәжібаев республикалық деңгейге көтерді. Оның рес­публика басшыларына жазған хаттары­ның бірінде былай делінген: “... Көптеген облыс­тардағы мекемелер мен ұйымдар жаңа қазақ әліпбиіне көшуге құлық танытпай отыр. Бар­лық іс қағаздар тек орыс тілінде ғана жүргі­зілуде. Қазақ еңбекшілерінің қазақ тілінде жазылған өтініш арыздарына жауап орыс тілінде қайтарылуда. Мекеме басшылары соңғы кезде қазақ тіліндегі өтініштерді орыс тіліне аударылған жағдайда ғана қабылдауды әдетке айналдырған. Сондықтан қазақтар арасында өтініштерді орысша қабылдайтын болса, қазақ әліпбиінің керегі қанша деген пікір қалыптасып келеді...”.

Сол тұста орыс тіліне қарсы сөз айту ұлтшылдық пиғыл саналатынын, кешегі 30-шы жылдардағы сойқанның жаңғырық­тары әлі құлақтан кетпегенін ойлағанда, Тәжібаевтың мәселені былайынша қоюын ерлікке бағаларсың. Осындай батыл ойлардың, қарымды істердің арқасында ғана қазақ тілі бүгінгі күнге аман жеткен­дей көрінеді де тұрады.

Халком Тәжібаев басты назар аударған іс туралы айтқанда, жұрт оқулықтарды ауызға алады. Бар білімнің басы – оқулықта дегенді ол кісі көп қайталайды екен. Ал сол тұста қазақ мектептері оқулықтарға зәрулікті қатты сезінді. Орысшасы бар, қазақшасы жоқ. Ал жаңа әліпбиге көшкенде, бұл зәру­лік одан бетер күшейген. Халық ағарту ко­мис­сариатында оқулықтар мәселесімен айналысатын оқу-әдістемелік кеңес болды. Оны Тәжібаевтың өзі басқарды. Ғалымдарға оқулықтар жазуға тапсырыстар берілді. Ең алдымен, қазақ тілі мен әдебиеті жайында оқулықтар қажет еді. Сөйтіп, жедел түрде ғалымдар І.Кеңесбаев, М.Балақаев, К.Жиен­­баев, Бегалиндер қазақ тілі жөнінде, Е.Сма­йылов әдебиет жөнінде оқулықтар жазып шықты. Басқа пәндерден орысша оқу­лықтарды қазақшаға аудару қолға алынды.

Әсіресе, тарих оқулығының жыры көп болған. Сегізінші сыныпқа арналған “КСРО тарихы” оқулығын Мәскеу әзір­лейтін. Оны СОКП ОК Саяси бюросы бекі­тетін. Ол барлық жерде оқытылуға тиіс. Онда одақтас республикаларға арналған бір тарау болады. Және ол Мәскеудің сая­сатына бағын­­дырылады. Қазақстан халық ағарту халкомы сол тарауға келіспеді. Оны ғалымдардың талқысына салды. Олар оқу­лықта Қазақ­станға қатысты тарихи оқиға­лардың бұрма­ланғанын айтты. Сол талқы­лауды қорытын­дылап, пікір жазуды тарих­шы ғалым Б.Сүлей­меновке тапсырды. Ақырында сол пікір негізінде КСРО халық ағарту халкомы В.Потемкинге хат жазыл­ды. Оған халком Тәжібаев қол қойды. “Қазақстандағы мек­теп­терде “КСРО тари­хы” осы толықтыру­лармен оқытылсын деген өтінішімізді білдіреміз. Осы өтініші­міздің орындалуына қолдау көрсетіледі деп ойлаймыз” деген сөздер де ерлікке пара­пар. Мәскеу бекіткенге қарсы дау айту, оны толықтыру, өзгерту ол кезде мүмкін емес саналатын жай. Мәскеудің дегені заң іспеттес.

Бұл хаттың нәтижесі қалай боларын кім біледі, оған жауап айтылмай қалды. Хат жіберілген соң, Ұлы Отан соғысы басталып кетті де, жұрт назары соған ауған. Бәлкім, бұл жай аяулы азаматты бір апаттан алып та қалған шығар.

Соғыс өмірді күрт өзгертті. Қиындық­қа қиындық қосылды. Ер азамат соғысқа ат­тан­ды. Оның ішінде ұстаз қауымы да бар. Ал мектептерде оқу тоқтамауға тиіс. Жау шебінде қалған аумақтағы балалар үйлері, оқу орындары Қазақстанға көшіп келді. Бұрын жетпей жатқан ұстаздар қажеттілігі тіпті күшейді. Сонда одан шығудың бір жолы деп 8-10 сынып оқушыларынан бас­тауыш сыныптарға мұғалім әзірленді. Пед­и­нституттардың студенттерінен жедел курс­тар ашып, бітіргендерін мектептерге жіберді.

Тағы бір жайды айрықша атаған жөн болар. Ер азаматтар майданға аттанғанда, олардың орнын әйелдер бассын деген ұран халық ағарту ісінде ерекше мәнге ие болды. Бір жағы мұның өзі әйелдердің қоғамдағы орнын көтеруге де ықпал етті десек те жөн. Соғыстың алғашқы жылын­да-ақ әйелдерді ұстаздық іске тарту, олар­ды оқу орын­дарына, ең алдымен, педаго­гикалық оқу орындарына жіберу қолға алынды. Сөйтіп, республика бойын­ша 1935 әйел мұғалім кадрын жедел даяр­лау жоспары белгіленіп, әрбір облысқа тапсыр­малар берілді. Көп кешікпей оның нәтижесі де көрінді.

Соғыстың алғашқы екі жылында, айталық, республикамызда жоғары білімді бес мың, орта арнаулы білімді 6600 мұға­лім кадрлары даярланыпты. Оған дейінгі бейбіт жылдарда бұлай болмаған екен.

Осынау істің басында халком Тәжібаев жүрді. Оны ел де бағалады, елдің басшы­лығы да бағалады. Ел өмірінің басқа сала­ларында да осындай өрелі іс өріс алсын деген ой болар, соғыстың екінші жылы­ның аяғында отыз екі жастағы Төлеген Тәжібаев республика Халық комис­сарлары кеңесі төрағасының орынбасары қыз­метіне жоғарылатылды. Енді ол елдегі әлеуметтік салалардағы жұмысқа басшы­лық етуге, қамқорлық жасауға тиіс болды.

Әрине, білім беру ісі де өзінің наза­рында болды. Енді оған қоса, халықтың денсау­лығы, өнер, мәдениет, жалпы руха­ни өмір дейтін үлкен саланың жағдайы Үкімет басшысының орынбасары айналы­сатын шаруаларға айналды. Соғыстың қиындығы­мен қатар, сол тұста өнердің де өскеніне талай мысалдар келтіріліп жата­ды. Жаңа кинофильмдер түсіріліп, театр­лар­да жаңа спектальдер қойылып, тіпті жаңа театр да ашылып жатты. Әдебиеттің жаңа үздік туындылары жарық көріп, ақын-жыршылар жиналып, айтыстар өткізілуі не тұрады!

(Соңы келесі санда)