ЛАТЫН ӘЛІПБИІНЕ КӨШУ – АЛАШҰБАРЛАНҒАН ТІЛІМІЗДІ ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ

Қазақ елінің азаматы болғандықтан, қызу талқыланып қабылданған латын графикасы жөнінде өз пікірімді білдірмей қалуға арым жібермеді. Әрине, қазақта «Біткен іске сыншы көп» деген сөз бар. Кемшілік жұмыс жасалмаған жерде ғана болмайды. Атқарылған жұмыстың барлығы да ақаусыз, кемшіліксіз бола бермесі және ақиқат. Сол секілді қазіргі кезде қабылданған латын әліпбиі туралы да айтарымыз бар. Біріншісі – қазақ тіліне, дыбысына жат «Ф» және «Ч» дыбыстарының енгізілуі. Бұл дыбыстарды ілгерідегі ата-бабаларымыз «фабрика « сөзін «пабрика», «почта» сөзін «пошта» деп айтқанына анық аңғарамыз. Тілі келмегендіктен емес, ондай дыбыстар тілімізге жат болғандықтан. Менің бұл пікіріме «Жау кеткен соң қылышыңды боққа шап» дейтіндер де табылар. Бірақ, қабылданған графика Құран сөзі емес. Оған түзету енгізу болашағымыз үшін қажет.

Саяси шешім қабылданып, латын әліпбиі бекітілді. Сонымен қатар алдағы уақыттарда тіл ғалымдарының мойнында атқарылуға тиіс қыруар жұмыстар тұр. Өйткені, кирилицаны қолданған жетпіс жылдан астам уақыт аралығында тіліміз алашұбарланып кетті. Латын графикасына көшу – осы алашұбарланған тілімізді қалпына келтіру деп түсінемін. Қазақ тілі үндестік заңына (сингормонизмге) құрылған. Оны дәлелдеп, айқындап берген Ахмет Байтұрсынұлы араб әліпбиі жобасында жасаған «Төте жазуында» тамаша үлгі көрсетті. Қазіргі латын графикасын құрастырған ғалымдар осы үлгіні басшылыққа алуы керек еді. Олай дейтінім, қазақ тіліндегі сөз ішінде кездесетін жіңішке дауысты дыбыстардағы үндестік заңы сақталуы керек. Оған мына мысалды ғана дәлел етіп келтірсек те жетіп жатыр. Араб тілінен енген «кітап» сөзі қазіргі қабылданған латын графикасы бойынша «kitap» болып жазылады. Қазақ тілі үндестік заңына құрылғандықтан, бұл сөз негізінен «кітәп» деп жазылып, айтылуы қажет. Яғни, алдыңғы буындағы дауысты дыбыстың жіңішке болуына орай, соңғы буындардағы дауысты дыбыстардың барлығы да жіңішке болуы заңдылық. Мұндай кездері жіңішке дауысты дыбыстардың барлығының төбесіне «үтірді» қаптатпай-ақ, Ахмет Байтұрсынұлының үлгісін пайдаланып, сөздің басына бір мәрте «үтір» қойсақ жетіп те жатыр. Осы арқылы сөздегі барлық дауысты дыбыстардың жіңішке болатындығы айтпаса да түсінікті болмақ.

Қазақ тіліндегі сөздерді жазуда ілгерінді, кейінді ықпал деген де бар. Осыны да біз кейінгі кездері жоюға тырысып жүрміз. Оған дәлел – «Бақыткүл» есімді қыздарымыз өз аттарын «Бақытгүл» деп жазуды әдетке айналдырған. Мұндағы «күл» деген соңғы буынның мағынасы ошақтан шыққан қалдық дегенді білдірмейді. Жоғарыда айтқан ілгерінді ықпалдың, яғни, қатқыл дыбысты «т-ның» әсерінен «г» дыбысы «к» дыбысына айналатындықтан.

Айта берсе, толып жатқан мәселелер жеткілікті. Оны шешу де, қалыпқа түсіру де тілші ғалымдардың еншісінде. Біздікі өз пікірімзді білдіру ғана. Осы іспетті тіліміздің үндестік заңын сақтайтын ғана болсақ, алашұбарланған тілімізді жөнге сала аламыз.

Кенжеғали ҚОШЫМ-НОҒАЙ,

Қазақ үні