Қазақстанда қанша жер жалға берілген және қанша жерді сатуға болады?

Атырау қаласында шетелдіктерге жер сатуға қарсы рұқсат етілмеген бейбіт митинг өтті. Митинг өткізуге себеп - президент Назарбаевтың 2016 жылғы 1 шілдеден бастап жер телімдерін аукционнан сатуға рұқсат беретін жаңа Жер кодексіне қол қоюы.

Жер кодексіне түзетулер 2015 жылғы 2 қарашада қабылданған. Оларға сәйкес, ауылшаруылығына арналған жерлерді жеке меншікке саудалау арқылы сатуға болады. Жер телімдерін жалға алып пайдаланып отырғандарға оларды сатып алуға деген жеңілдікті шарттар ұсынылады. Ауылшаруашылығына арналған жерлер шектеусіз қолданыла береді, жер телімдерінің қандай мақсатта пайдаланылуы тиіс екенін өзгертуіге тиым салынған.

Жер телімі аукционға құнын көтеру әдісімен екі рет шығарылады. Сол аралықта сатып алушы табылмаса, бағасы 50% төмендетіледі. Сонда да алушы табылмаса, жер телімі аукционнан алып тасталады. Аукциондар мәміле шарттары айқын болуы үшін жасалады. Аукционға кез келген қазақстандық қатысуына болады.

Шын мәнінде олай емес. Заң бойынша, жер сатудан түскен қаражаттың бәрі бюджетке емес, Ұлттық қорға салынады.

Ол жер телімдерін ешкім тартып алмайды. Жерді 49 жылға жалға беру нормасы 2003 жылы, Жер кодексі қабылданған кезде енгізілген. 2016 жылғы 1 шілдеден кейін де оларға ешкім тиіспейді. Оның үстіне, жалға алып отырғандар сол жерлерді басым ретпен сатып алуға  мүмкіндігі болады. Ол үшін жергілікті әкімдікке өтініш жазу керек. Онда тікелей сату шарты жасалады, яғни жерді жалға алып пайдаланып отырған адам аукционға қатыспай-ақ оның иесі болады. Одан бөлек, ондай сату кезінде жер телімінің бағасы 50% арзандатылады және он жыл мерзімге бөліп төлеу мүмкіндігі беріледі. Төлем кестесін жер пайдаланушы өз ыңғайына қарай өзі құрады. Бұл норма Жер кодексінде мемлекеттік меншіктен жеке меншікке берілуі мүмкін делінген жерлерге ғана қатысты.

Шетелдіктер жер ала алмайды. 2003 жылдан бері ауылшаруашылығына арналған жерлер шетелдік компанияларға 15 жылға жалға беріліп келеді. Алайда, 2015 жылдан бері бұл мерзім 25 жылға дейін ұзартылды. Бұл ауыл шаруышылығы бизнесі көп қаржы салуды талап ететінімен және өзін-өзі ақтауына ұзақ мерзім қажет екендігімен байланысты. Мамандардың есебінше, мұндай жобалардың өзін-өзі ақтауына 13-15 жыл қажет. Сондықтан да, инвестор салған қаржысын өндіріп, алдағы 10 жылда табыс табуы үшін жалға беру мерзімі ұзартылды.

2016 жылғы 1 шілдеден бастап ортақ кәсіпорындар аукциондарға қатыса алады, тек олардағы қазақстандық құрамдас бөлік 50% аз болмауы тиіс. Ондай фирмалардың әрқайсысы ұсынған ақпараттың шынайылығы тексеріліп отырады. Жер сату жөніндегі аукционға шетелдіктер қатыса алмайды.

Қазақстан азаматы жер сатып алып, оны шетелдікке қайта сатпақ болса, онысынан түк шықпайды. Алда-жалда сата қалса, ондай шарттың күші болмайды. Заңға сәйкес, нотариустар ондай келісім шарттарды тіркеуге құқығы жоқ.

Жер бірнеше түрге бөлінеді: суармалы, шабындық, жайылым, егістік және тағы басқа. Сәйкесінше, жер бағасы да әр түрлі болады. Тіпті бір аумақтың өзіндегі жер бағасы әр алуан. Мысалы, Ақмола облысында егістік жердің бір гектары 11 900-49 000 теңге, ал Алматы облысында  – 40 000-130 000 теңге тұрады. Жайылымдық жерлер арзанырақ  – 1800-9000 тенге. Бәрі топырақтың сапасы мен жағдайына байланысты. Әр аудан, әр облыста ол әр түрлі бағаланады.

Қабылданған түзетулерде бір маңызды өзгеріс бар. Егер сіз ауылшаруашылығына арналған жер сатып алып, онда алдымен мал бағып, кейіннен картоп өсірем деп шешсеңіз, билік өкілдерінен рұқсат алудың қажеті жоқ. 1 шілдеден бастап жердің қандай мақсатта пайдаланылуына қатысты рұқсат алу процедурасы алып тасталды. Сонымен қатар, шаруалар өз меншігіндегі жерлерді кез келген қазақстандыққа жалға беруге құқылы. Ол үшін жергілікті әкімдікке өтініш жазу керек.

Ұлтық экономика министрлігінің деректеріне сәйкес, ауыл шаруашылығын жүргізу үшін ұсынылатын жердің жалпы ауданы 100,8 млн га құрайды. Сөйте тұра, ол жердің 1,3% (1,3 млн га) ғана жеке меншікте екен. 2016 жылғы 1 шілдеден бастап министрлік  1,7 млн га жерді аукционға шығармақ.