ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ТАЗАЛЫҒЫНА ӘРБІР ҚАЗАҚ ЖАУАПТЫ

Мамай АХЕТОВ, Алматы қалалық тілдерді дамыту басқармасының бастығы:

Мамай Қаниұлы, әңгімемізді Тілдерді дамыту басқармасының ағымдағы жылы атқарған жұмысынан бастасақ...

Алматы қалалық Тілдерді дамыту басқармасы елімізде қабылданған 2001-2010 жылға арналған тілдерді дамыту мен қолданудың бағдарламасына сәйкес жұмыс жасап келе жатыр. Алматы қаласы халық ең көп шоғырланған орталықтың бірі болғандықтан, көпшілік жағдайда өзге қалалар Алматыға қарап бой түзері анық. Алматыдағы ағайынның сұранысы да, интеллектуалдық деңгейі де ерекше болғандықтан, өзге өңірдің бізбен санасуы да заңдылық. Сонымен қатар, тіл саясатына қатысты ғылыми, әлеуметтік зерттеулерді жүргізуге қажетті мамандар да бізде жетерлік. Негізінен біз тіл саясатындағы жұмысты әлеуметтік зерттеулерге сүйене отырып жүргіземіз. Біріншіден, арнайы тапсырыс беру арқылы қаладағы тілдік ахуалды айқындап аламыз. Мұндағы тұрып жатқан халықтың қанша пайызы ана тілі деп қай тілді есептейтіндігі, қай жас аралығындағы адамдардың арасында мемлекеттік тілге деген ден қоюшылық байқалатындығын анықтап аламыз. Әлеуметтік зерттеу нәтижесінде жастар арасында яғни, мектеп оқуышылары мен ЖОО-дары студенттерінің арасында мемлекеттік тілге деген сұраныстың, тіл білуге деген құштарлықтың артып отырғандығы байқалды.

Сонымен қатар, қаламыздағы тілдік ахуалға қажетті деген өнімдерді біз зерттеу жүргізу арқылы анықтап алғаннан кейін, тапсырыспен өнімдерді жарыққа шығардық. Солардың бірі – іс-қағаздарының кітаптағы және электронды нұсқасы. Іс-қағаздарының үлгісі әртүрлі сала бойынша жасалады. Биылғы жылдың өзінде 5 сала бойынша мемлекеттік тілде іс жүргізудің іс-қағаздарының үлгісін жасап шығардық. Сонымен қатар әрбір сала бойынша терминологиялық сөздіктер де жарық көрді. Мұндағы мақсат – әрбір сала бойынша терминдерді қалыптастыру. Бізде көбіне бір сөзді екінші бір жерде басқша атау жиі байқалады. Сондықтан терминологиялық сөздіктер осы терминдерді бір ізге түсіру үшін жасалды. Сондай-ақ, халыққа қажетті тілашар жасап шығаруды да қолға алдық. Тілашар деп отырғанымыз - белгілі бір сала бойынша қажетті деген сұхбаттардың үлгісі. Мәселен, дәрігер мен емделушінің арасындағы әңгіменің қалай өрбейтіндігі турасында. Бұл өз кезегінде мемлекеттік тілді жетік білмейтін емделушіге де, дәрігерге де өз септігін тигізіп жатады. Түрлі сала бойынша әзірленген тілашар құралдары бюджеттік мекемелерде еңбек ететін қызметкерлердің тілдік тәжірибесінің жетілуіне тиісті дәрежеде ықпал етеді.

Сонымен қатар қазір елімізде аудио кітаптар мен анимациялық фильмдер үлкен сұранысқа ие болып отыр. Осыған орай біз биыл арнайы бағдарлама жасап, әрқайсысы 10 минуттан тұратын 30 сериялы «Алдаркөсенің көңілді оқиғалары» атты 3D форматындағы анимациялық фильмдер жасап шығардық. Бұл фильмді осы форматтағы қазақ тіліндегі сапалы түрде жасалған ең алғашқы фильм деуімізге әбден болады. Бұл туындыға мамандардың өзі жоғары баға беріп отыр. Қазір аталған фильмді қаладағы барлық балабақшаға, орта мектептерге таратуды жүзеге асырып жатырмыз.

Былтырғы жылы балаларға арналған «Балаларға базарлық» деген қазақ фольклоры және қазақтың классикалық әдебиет өкілдерінің балаларға арналған шығармаларынан тұратын аудиокітап шығарған болатынбыз. Биыл сол үрдісті жалғастырып, «Шәкірттерге шашу» деген атпен мектеп жасындағы балаларға арнап аудиокітап жасап шығардық. Мұнда балалардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, қазақ әдебиетінің үздік өкілдерінің шығармаларын енгіздік. Тағы да айта кетерлік нәрсе – «Асыл сөз» деген сериямен М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, Б.Майлин, Ж.Аймауытов, М.Мағауин, Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов сынды қазақтың классик жазушыларының таңдаулы шығармаларын бір аудиокітапқа кәсіби студияда жазғызып шығардық.

Бүгінде көпшілік жұрттың кітап оқуға уақыты бола бермейтіндіктен, жолда кетіп бара жатқанда, я болмаса басқа да сәттерде тыңдап отыруына жағдай туғызуды көздедік. Соңғы кезде біз ауызекі сөйлеуге аса мән бермейтін болдық. Кез келген адам қатесіз жаза білуі мүмкін, бірақ сөйлеуге келгенде салғырттық танытатынымыз жасырын емес. Бұл қоғамдағы өзекті мәселенің бірі. Сондықтан, аталған аудиокітаптар сөздің айтылу ырғағын, орфоэфиялық заңдылықтарын балалардың жадында дұрыс сақтау мақсатымен жасалып отыр.

 Аға, түрлі кітаптар шығарып, тегін таратып жатырмыз дедіңіз ғой. Осыдан кейін қандай оң өзгерістер байқалуда?

Тілдің саясаты жолындағы жасаған жұмыс бір күнде немесе бір айда нәтиже бере қоймайды. Біздің мемлекетіміз 20 жылдың ішінде осындай дәрежеге жетіп отыр. Ал, осыдан 20 жыл бұрын қандай еді? Базбіреулер қазақ тілінің тазалығы жолындағы жасалған жұмыстарды жоққа шығарып, ауыздарын қу шөппен сүртуге дайын тұрады. Мұндай ой түймес бұрын, тілдің өте күрделі мәселе екендігін ескеруіміз керек. Меніңше тіл үшін жасалатын жұмысты бір күннің ішінде бітіріп тастауға да, я болмаса, тоқтатып қоюға да болмайтын үдеріс екенін ел бүгінде түсінді. Тіл күнделікті, тұрақты түрде айналысуды қажет ететін мәселе. «Тіліміз ондай», «тіліміз мұндай» деп, тілді сөзбұйдаға салуға, бәріміз шетімізден шеберміз де, ал қара жұмысына келгенде көбіміз қол қусырып қарап отыра береміз. Тілді дамытамыз десек, тек сөзбен емес, нақтылы іспен көрсетуіміз керек. Бір жерден қате көріп қалсақ, оған тіл басқармасын, я болмаса, тіл комитетін кінәламай, әрқайсысымыз шамамыздың келгенінше осындай қателіктердің түзелуіне атсалыссақ, біздің туған тіліміз төрге шығары анық. Сондықтан тіл мәселесіне келгенде, ұрыс-керіске я болмаса эмоцияға берілмей, бар нәрсені заңдық тұрғыдан сауатты шешуге атсалысқанымыз жөн. Мәселен бізге жергілікті атқарушы орган ретінде қаладағы кеткен кемшіліктерді көрсеткен хаттар келіп түссе, біз сол қателіктердің заң арқылы түзелуіне ықпал етеміз.

Елімізде мемлекеттік қызметкерлердің мемлекеттік тілді білу деңгейі көңіл көншітпейтіндігі жиі сынға алынып жатады. Сіздер бұл тұрғыда қандай жұмыстар атқарып жатырсыздар...

Керісінше, мемлекеттік қызметкерлердің қазақ тілін білу деңгейі күн санап артып келеді. 2006 жылы Алматы қаласының әкімдігінің жанынан тіл оқыту әдістемелік орталығы құрылған болатын. Біз онда кезінде түрлі себептермен мемлекеттік тілді толық  меңгере алмаған мемлекеттік қызметкерлерге тіл үйрету жұмыстарын жүргізіп келеміз.  Орталықта дәріс беретін мұғалімдерді біз арнайы конкурс өткізу арқылы іріктеп аламыз. Ал, мемлекеттік қызметкерлер болса, жыл басында тестілеуден өтеді. Сол бойынша олардың әрқайсысының деңгейі анықталады. Тексеру барысында қазақ тілін толық білетіндер анықталып, оларға мемлекеттік тілді біледі деген арнайы куәлік беріледі. Сол куәлік арқылы олар кез келген жерге қызмет барысымен ауысқан жағдайда да, өз жұмысын жалғастыра береді. Мемлекеттік қызметкерлердің деңгейі анықталғаннан кейін, олар бастауыш топ, жалғастырушы топ және тереңдетілген топ болып үшке бөлінеді. Сөйтіп оларға 120 сағаттық бағдарламамен сабақ өткізіледі. Биылдың өзінде 500-ге жуық мемлекеттік қызметші мемлекеттік тілді меңгеріп шықты.

Сондай-ақ біздің басқарма Алматы қаласындағы көптеген ұлттық мәдени орталықтармен жұмыс жасауды жолға қойған. Жалпы Тілдерді дамыту басқармасы тек ғана мемлекеттік тілді ғана емес, сонымен қатар Концтитуция бойынша еліміздегі өзге ұлттардың тілдерінің сақталуына жағдай жасап отырады. Әрбір ұлт мемлекеттік тілмен қатар, өзінің тілін тереңдетіп оқығысы келеді. Сонымен қатар «Үш тұғырлы тіл» бағдарламасына сәйкес ағылшын тілін де үйренуге де ниет білдіріп жатады. Тілдерді үйретуді жүзеге асыру үшін біз жексенбілік мектептер ұйымдастырдық. Алғашында 15 мәдени орталықтың мұғалімдері табылып, бағдарламасы жасалды. Сөйтіп олар өз жұмыстарын бастап кетті. Ал, біз жергілікті бюджеттен сол мұғалімдердің еңбекақыларын төледік. Ал, биылғы жылы да бұл бастама өз жалғасын тауып келеді.

Сонда бұл мәдени орталықтар өз тілдерін ғана оқытумен шектеле ме?

Жоқ, әрине. Ұлттық мәдени орталықтардың жексенбілік мектептерінде дәріс алатындар міндетті түрде мемлекеттік тілді, яғни қазақ тілін меңгеріп шығады.

Аударма мәселесіне қаншалықты көңіл аударып жатырсыздар...

 Бүгінгі таңда елімізде ілеспе аударма кенже қалып келе жатыр. Яғни, мемлекеттік тілден орыс, ағылшын т.б тілдерге аударылу жағы. Осыған байланысты біз қаладағы барлық аудармашылардың қатысуымен семинар өткіздік. Сонымен қатар, аудармашылар байқауын өткізіп, «Үздік аудармашыны» анықтадық. Қазір біз білікті аудармашылар туралы толық мағлұмат жинап қойдық. Егер қаламызда өтетін ауқымды шараларға аудармашы қажет болған жағдайда, біз оларды шақыратын боламыз. Сонымен бірге қазіргі таңда қаладағы кең көлемде өтетін жиындардың барлығында ілеспе аударма болу үшін көптеген әкімдіктердің, басқармалардың ғимараттарына арнайы аппараттар қойылуда. Сол арқылы ілеспе аударма жасау жүзеге асырылады.

Басқарманың ұйымдасты­руымен қалада түрлі мәдени шара­лардың өтетінін білеміз. Осылардың бірқатарына тоқталып өтсеңіз...

Тіл саясатына қатысты түрлі мәдени шараларды ұйымдастыру – басқарманың негізгі жұмыстарының бірі. Атап өтер болсақ, мемлекеттік тілдің қабылданған күніне орай «Ана тілім – ардағым» атты фестиваль жыл сайын дәстүрлі түрде өткізіліп тұрады. Фестиваль қорытындысына сәйкес жүлдегерлерді қала әкімінің өзі марапаттап отырады. Сондай ауқымды шараның бірі – мемлекеттік қызметкерлер арасындағы «Мемлекеттік тіл – менің тілім» атты байқау. Бұл байқау арқылы біз мемлекеттік қызметкерлердің қазақ тілін білуге деген құлшынысын, олардың туған тіліне деген ерекше құрметін байқаймыз. Сондай-ақ, Тілдерді дамту басқармасының ұйымдастыруымен жыл сайын қалалық О.Бөкей атындағы көркемсөз оқу шеберлерінің байқауы, Абай, Шәкәрім және А.Байтұрсынов, Ғ.Мүсірепов оқулары өтіп тұрады. Сонымен қатар, Ө.Жәнібековтың өмірі мен шығармашылығынан өскелең ұрпақ толығырақ таныса түсу үшін «Өзбекәлі өнегесі» атты байқау өткізіледі. Ал, БАҚ-ның арасында өтетін де байқау барысында қаламыздағы тіл саясатын насихаттауға ерекше үлес қосқан журналистер, БАҚ-ы анықталып, олар түрлі номинациялар бойынша марапатталады.

Қаладағы қаптаған қателерді түзету жолында қандай жұмыстар жасадыңыздар? Оқырманға атап көрсетсеңіз жөн болар еді?

Бұл тұрғыда «Тіл тазалығы» деген атпен екі үлкен акция өткізілді. Мәселен көшелерге ілінген жарнамаларды алатын болсақ, олардың әрқайсысы белгілі бір уақыт аралығында ғана тұрады. Ілінген жарнамалардың барлығы басқарманың бақылауында. Жақында ғана қаладағы түрлі нысандардың атауынан, жарнамалардан кеткен 300-ге жуық қатені анықтап, олардың қалай түзелу керек екендігін көрсетіп, прокуротураға жолдадық. Біз өз кезегінде оларды тексеріп, «сен былай істе» деп бұйыруға хақымыз жоқ. Дегенмен, бұл бағыттағы жұмыс тоқтаған емес, тоқтамайды да. Меніңше Алматы ақырындап болса да түзеліп келе жатыр. Тек уақыт керек. Талмай жұмыс жасау қажет.

Аға, сөз соңында қазақ тілінің жанашыр азаматы ретінде қаламызда тіл тазалығы сақталуы үшін алматылықтарды қандай қадам жасауға шақырар едіңіз...

 Қазақ тілі – азат тіл болуы үшін, тіл тазалығы сақталуы үшін біз әрқайсысымыз Өз-өзімізді қамшылауымыз керек. Бұған қазақтың әрбір саналы азаматы өзін жауапты сезінуі керек. Тіл деген бір адамға, бір мекемеге, я болмаса, бір басқармаға берілген нәрсе емес. Бұл бар қазақтың баласына ата-бабасынан аманат ретінде жеткен ұлы желі. Осыны әрбір адам сезінетін кез келді. Мен өз кезегінде қаламыздың барлық тұрғындарын қай жағынан алып қарасақ та, уақыттың талабына жауап бере алатын қазақтың құнарлы да, шұрайлы тілін өзінің лайықты орнына қондыруға, бірге атсалысуға шақырамын. Сіз болып, біз болып, бәріміз бірлесе отырып, өзгелерге өз тіліміздің ұлылығын дәлелдей білейік. Ашумен, ызамен, кекпен емес, тек қазақы қалпымызға тән мәдениеттілігімізбен, білімділігімізбен, парасатты­лығымызбен.

Әңгімеңізге рахмет!

Гүлмира САДЫҚОВА