Ислам философиясы: оң мен сол

Бүгінгі таңдағы еліміздің діни психологиялық келбетінде бір жағынан үйлесімді, орнықты, руханиятты, оңды нәтижелі бағдарлар орын алса, екінші бір қырынан алғанда, оның жағымсыз астарлары да қылаң беруде. Осы жағымсыз салдарлардың бірі, әрі ең қауіптісі – діни экстремизм мен терроризм және оған жетелейтін агрессияшыл фанаттық, көзсіз құлдық ұрушылық, құрғақ сенімді аңсаушылық, дінаралық келісімді сақтамау, зайырлылық қоғам заңдылықтарынан алшақтау, діни төзімділікпен келіспеуден туындап жатады. Осындай қайшылықты мәселелер туралы айтылғанда көп жағдайда ислам дінін қуаттаушылар мен оның арнайы өкілдері тарапынан «неліктен исламдық жат ағымдар туралы арнайы көп айтылады, басқа діннің дәстүрлі емес салалары неліктен аз аталады?» деген сияқты сұрақтар бой көтереді. Біріншіден, ислам дініндегі жат ағымдардың басқаларға қарағанда агрессияшыл, террористік сипаты басымдау болып тұрғандығы жасырын емес, екіншіден, біздің қоғамда халықтың жетпіс пайыздайы ислам дінін ұстанады, бұл Елбасы атап өткендей, еліміз үшін біршама дәрежедегі қозғаушы күш, үшіншіден, зайырлы ислам мен бұрмаланған исламның аражігін ажырату кезек күттірмейтін мәселе болып табылады. Төртіншіден, елімізде дін мемлекеттен ажыраған және зайырлылық ұстанымнан айнымау қажеттігі айқын. Қазіргі Қазақстандағы осындай ерекшеліктер біздің елімізде «исламның ұлттық нұсқасын» арнайы жасақтау мен оның негізгі бағдарларын құруға сұранып тұрғандай. Бұл тұста да бүгінгі таңда онымен келісе қоймайтын «Ислам біреу, оны жіктеуге болмайды» деген көзқарастар да бар. Исламның ұлттық моделі: жалпылама нұсқа, теориялық бағдар, концептуальді идея және ұсыныс пен ғылыми ой-талқыға арналған жоба болып табылады. Яғни, бұл қоғамдық теориялық-бұқаралық санада құпталмаса, өздігінен-ақ ығыстырылып қалатын жай ғана идея деген сөз. Оның үстіне діни экстремизм мен терроризм ахуалы, шындығында, санадағы діни құндылықтарды қайта бағалауға жетелейді. Қазақ халқының діни сенімінің тарихтағы келбеті, шындығында, ислам діні қазақ даласына енгеннен кейін осы исламның, тәңіршілдіктің, шамандықтың, ата-баба аруағына табынудың кіріктірілген-жымдастырылған синтездік үлгісін өздігінен-ақ қалыптастырған. Осы көптүрлілік, құрамындағы қайсібір діннің басымдылық алуы арқылы фанаттыққа ұрынбауының қорғаныш тетігіне айналған тәрізді. Бүгінгі күнгі «зайырлы» деп аталып жүрген үлгі халқымызда олай аталмаса да бұрыннан-ақ құрылған модель. Демек, қазақ халқы исламның өзіне ыңғайланған мазхабтарын (Ханафи, Матруди) қабылдай отыра, оны да төл дүниетанымға бейімдеп жіберген немесе «этноконтрислам» деп атауға болатын нұсқаны ресми емес түрде жасап шығарған деп болжауға болады. Неліктен, салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрпымыздың кейбір көріністері шариғатта «айтылмаса» да мыңдаған жылдар бойы күні бүгінге дейін жүзеге асып келді. Не себепті, салт-дәстүр құрылымында тәңіршілдіктің, шамандықтың, ата-баба аруағына табынудың сарқыншақтары барынша тиянақты түрде сақталып қалған. Яғни, бұл – қазақ даласындағы тарихи қалыптасқан «исламның ұлттық протонұсқасының» бұрыннан да бар болғандығын білдіреді, зайырлы қоғамдағы байсалды исламның жалпы келбетін паш етіп тұрғандай болады. Қазіргі кезде ислам дінін ұстанған мемлекеттердің діни-рухани саламен байланысқан саяси-әлеуметтік ұстанымдары да әртүрлі. Бізге үздіксіз діни қақтығыс пен соғыс жағдайында өмір сүріп отырған мемлекеттердегідей ішкі діни тұрақсыздыққа бағдарланған немесе өркениеттің талаптары мен прогрестің жағымды, тиімді қырларына теріс көзқараспен қарайтын саясаттандырылған исламның қажеті де жоқ. Бұл тұстағы басты мәселе мұсылман дінінің теориялық негіздері емес, бұл жерде оның Қазақстандағы қабылдану ерекшеліктері мен санамыздағы келбеті қандай екендігі маңызды, нақтырақ айтқанда, біздің еліміздегі таралып келе жатқан қандай ислам екендігі талқылануы қажет. Олай болса, біз ұсынып отырған жобаның өзі түпнұсқамен бірегейлендіруді, әрі діни қоғамдық сананың радикалды қырларынан арылуды көздейді. Бұл модернизация емес, керісінше, ұлттық құндылықтарды қайта жаңғырту мен жат ағымдардан қорғанудың «классикалық иммунитеті» болып, ресми емес түрде болса да, қабылданатындығын-бекітілетіндігін атап өткіміз келеді. Біз бұл жобаны бүгін ұсынбасақ, ұлттық рух пен руханияттың ішкі қуаты өздігінен-ақ осындай нұсқаны стихиялы жүзеге асыруы, қалауы ықтимал. Бірақ мәселе, күн санап көбейіп келе жатқан адасқандардың тағдыры мен болашағы туралы болғандықтан, ұлттық нұсқаны ұсынудың өзектілігі, интенсивті іске асыру кезек күттірмейтін мәселе екендігі түсінікті жайт. Бүгінгі діни ахуалда, «былай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынадының» кері келіп тұрғандықтан, әзірге бұдан басқа балама жоқ. Осындай ахуалды жете түсінген отандық зиялыларымыздың кейбірі бұндай нұсқаның қажет екендігін атап көрсетуде. Ендеше, бұл құбылыстың өзі «ұлттың психологиялық қорғаныш тетігінің» қызметінен туындаған маңызды әлеуметтік әрекет. Қазіргі таңда, мәселен, имамдар арабтардың діни киімін сол қалпында адекватты түрде қабылдаған жоқ, оған ұлттық оюларды енгізе отырып, талғамымызға ыңғайлап алды. Аталған нұсқаның жалпы теориялық-әдіснамалық негіздерін былайша ұсынамыз: 1. Ұлттық идея аясына енетіндей болуы тиіс. Себебі, халқымыз мыңдаған жылдардан бері дағдылы ұстанған діни сенімдер ұлттық идеяның руханияттық саласының құрамында сақталады. Сондықтан, ислам діні де барлық ұстанымдары жағынан ұлттық идеяға қайшы келмей, оны толықтыруды жүзеге асыруға қызмет етуі тиіс. Бұл тұста ұлттық идея мен ислам дінінің мазмұндарын тура сәйкес деп түсінуге болмайды, қиысатын және қиыспайтын жақтары бар екендігін ашып айтуымыз керек. Ислам дінінің насихаттаушылары да ұлттық болмыстың, ұлттық идеяның исламдық құндылықтардан басқа да тарихи, саяси, әлеуметтік жақтары бар екендігін ескеруі қажет. 2. Ұлттық салт-дәстүр мен әдет-ғұрыптарды да басшылыққа алатындай болуы қажет. «Бұндай дәстүр исламға жат», «шариғатта бұлай айтылмаған» деген сияқты тайыз тиым салулар болмауы қажет. Себебі, дәстүрлі ислам шарттарындағы рухани құндылықтар біздің ғұрыптық-салттық институтымызда әу бастан-ақ бар. Ендеше, исламдық талаптар мен әдет-ғұрыптың қайшы жақтарын ашып көрсетіп, оны кіріктіру мен келістіруді оңтайлы тәсілдермен жүзеге асыру керек. Егер, исламды ұлттық салт-дәстүрге қайшы қоятын болсақ, онда ислам халық арасында қолдау таппайды және беделі түседі. 3. Бүгінге дейін сақталған исламнан бұрынғы байырғы ұлттық діни сенім шарттарының тиімді, пайдалы, ұтымды қырларын ұмыт қалдырмау керек. Себебі, сан мыңдаған жылдар бойы қалыптасып, жүйеленіп, сұрыпталып, тиімсіздері ығыстырылып, оңды, жағымды жақтары дамытылып келген сенімдер халқымыздың шынайы-табиғи ұлттық болмысының нақты көрінісі болғандықтан, оның дүниетанымдық-практикалық қырларын ескеріп отыруымыз қажет. 4. Заманауи өркениеттілік талаптардан тыс қалмайтын болуы тиіс. Барша адамзат ұсынып отырған өркениеттік шарттарына ислам діні қайшы келмей, қайта оны барынша қолдап, сенім мен сезім тұрғысынан айғақтап отыруы қажет. Өркениеттік оңды талаптар мен құндылықтардың рухани, экономикалық, саяси, әлеуметтік тіпті тұрмыстық жақтарының барлығын мойындайтын және пайдаланатын нұсқа қажет. 5. Жат діни радикалдық ағым­дық тармақтардың ешқайсы­сын мойындамайтын және жоққа шығаратындай мазмұнды қамтама­сыз етуі тиіс. Неге десеңіз адасу мен шатасу нақ осы жағымсыз пи­ғыл­дардан-фанаттықтан бастау алады, сондықтан бұл нұсқа өзінің қағидаларын жат ағымдардан анық айрылатындай қылып бағдарлап, өзіндік ұстанымдары арқылы олардан қорғанып және қорғап тұратындай болып құрылуы тиіс. Сонымен қатар, белгілі бір деңгейде, олармен күресе алатындай әдіснамалық-теориялық жақтары өте мығым болуы қажет. 6. Құран мен хадистер және басқа да мұсылман дініне лайықты болып келетін діни мәтіндердің әр түрлі керітартпа түсіндірмелеріне жол бермей, оларды бір оңды призмадан ғана қабылдауды басшылыққа алатындай болуы қажет. Кейбір герменевтиктердің пікірінше, мәтін жалпы шикізаттық объект қана, түсіндірушінің білімі мен өзінтану деңгейіне байланысты ұғынылатындығы айтылады. Шындығында, бұл мәтіндер тым көне болғандықтан, кейде, тым жалпы болып келеді де, түрлі түсіндірмелерге мүмкіндік ашады. Міне, радикалды жат ағымдар осыны оңай пайдаланады да, өзінің мақсатына қарай ыңғайлап бұрып алып кетеді. Сондықтан исламның ұлттық нұсқасы шынайы, оңтайлы, тиімді, зайырлы түсіндірмені ғана ұстанып, содан айнымауды басшылыққа алуы қажет. 7. Ислам философиясы мен дүниетаным иделдарын өмір шындығынан айыра білетіндей болуы тиіс. Философияның кейбір бағыттары дүниетаным шеңберін кеңейту мен рефлексияға арналған, бұдай ұстанымдар нақты практикалық өмірде қолданыла бермейді. Мәселен, суфизм адамзаттың рухани идеалының және екінің бірінің қолынан келе бермейтін Құдайды шексіз сүюдің идеалы, аскеттік өмір стилі. Осыған байланысты «Қалай өмір сүру керек?» деген нақты сауалдың туындауы да заңды. Осы мәселе Ж.Баласағұнидің «Құтты білік» атты дастанында анық таразыланады: Оғдүрміш пен Огдүлмиштің пікірталасы арқылы аскеттік және зайырлы өмір стилінің баламалы таңдау мүмкіндігі сараланады және келер ұрпаққа мәңгілік анықтау ұстанымды ұсынғандай сыңай танытады. Сопылық ұстаным да дін философиясы арнасында құпталғанымен, фанаттық бағдарлы болғандықтан, баршаға және зайырлы қоғамға арналмаған. Бірақ ол баршаға емес, жекелеген таңдаулы адамдарға ғана тағайындалған эзотерия екендігін де, жалпылама идеал болып құрылғандығын да естен шығармауымыз керек. 8. Еліміздің саяси-әлеуметтік, мәдени-экономикалық, рухани-құқықтық стратегиясы мен тактикасына еш қайшы келмейтін болуы керек және белгілі бір деңгейде өзінің әрекет ету жазықтығында, мүмкіндігінше, оны қолдап отыруы тиіс. Сонымен қатар, бүгінгі ислам мемлекеттеріндегі дінге байланысты қақтығыстар мен жанжалдарға араласпайтындай бейтарап қатынаста болғаны жөн. «Дінге сену әркімнің жеке басының ісі», «дінде зорлық жоқ» деген қағиданы тек теория жүзінде емес, практикалық түрде де мығым ұстануды үнемі назардан тыс қалдырмау қажет. 9. Исламның тек құлшылық жағы­на ғана баса назар аудармай, оның дүниетанымдық-ғылыми-білімдік-этикалық тұстарын басшылыққа алуы тиіс. Қоғамымызда сезім күші мен сенім ықпалындағы емес, мәселені парасатты, зайырлы, зиялы тұрғыдан шешетін тұлға дайындалуы керек. Себебі, бізге, қазіргі кездегі кейбір «майдан даласына айналған» мұсылман мемлекеттерінің тағдырының еш қажеттігі жоқ екендігі баршаға аян. Демек, орта ғасырдағы араб-мұсылмандық ренессанс дәуіріндегі әлемге әйгілі болған түркілік ойшылдар кезеңіндегі ағартушылыққа басымдық берген ислам қажет. Исламға сеніміміз күшейген сайын «бүгінгі күннің әл-Фарабилерін» дайындайтындай зайырлы-интеллектуальдық қуатты да соғұрлым арттыруға бет бұру керек. Интеллектуалды ұлт қалыптастыру стратегиясына тікелей атсалысу ислам дінінің ілім-білімдік жағына назар аударуды қажет етеді. Яғни, исламды тек жалаң құлшылық діні ретінде бағалау емес, оның ілім мен білімге, даналық пен адамгершілікке шақыратын үлгісін баса ұсыну керек, сөйтіп, сайып келгенде, «интеллектуальдық ұлт» ұстанымына келіп түйісу тиіс. 10. Ғылым этикасының арна­сын­дағы ғалымның жауап­кер­шілігіне сәйкес, дінтанушы мамандар, дін философ-социологтарымен қатар, қоғамдағы зиялы қауым өкілдері және біршама ықпалды әлеуметтік қауымдастық болғандықтан діни көшбасшылар (имамдар, діни саладағы білім берушілер т.б.) мен беделді дін өкілдері (қажылар) де деонтологияланған болуы тиіс. Яғни, исламның ұлттық нұсқасына сәйкес, қоғамдағы теріс діни ықпалдар мен жат ағымдардан сақтану, адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру, саяси-әлеуметтік прогресс т.б. жағдайларда дін өкілдерінің белгілі бір деңгейде ресми емес болса да, ішкі әлеуметтік жауапкершілігі мен азаматтық парыздары болуы тиіс. Бұл қағидаттар сайып келгенде, зайырлы мен діни фанаттарды ажырататын, осы талаптарға сай келмесе, қалыпты діни ұстанымда емес екендігін белгілейтін өзін-өзі тексеретін «тест» түрінде де орнығуы тиіс деп айта аламыз. Сонымен қатар, біз көрсетіп отырған исламның ұлттық нұсқасы тек шартты түрде ғана құрылған, жобамен бағдарланған, болжамданған және отандық ғылыми қауым­дастық пен дінтанушы маман­дардың ойталқысына да ашық ұсынылған, яғни, автордың ғана жеке көзқарасы болғандықтан, түбегейлі-соңғы шешімдер бола алмайтындығын атап өткіміз келеді. Аташ Берік МҰРАТҰЛЫ, философия ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ оқытушысы "Қазақ үні" газеті