Мәжiлiс сайлауынан бұрын да, одан кейiн де Конституцияға енгiзiлетiн өзгерiстер, президенттiк-парламенттiк басқару жүйесiне өту жайы көптеп айтылды. Мұны тiптi президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзi де ауызға алды. Парламенттiң төменгi палатасының жаңа құрамы осы өзгерiстерге дайын ба? Саяси өзгерiстердi iске асыру үшiн қоғам не iстеуi керек? Бiз осы сұрақтарды саясаттанушы Айдос Сарымға қойып көрген едiк.
– Мәжiлiс сайлауы өз нәтижесiне жеттi ме? Парламенттiң төменгi палатасының жаңа құрамы, жаңа төраға туралы ойыңыз қандай?
– Менiң ойымша, осы сайлауды жоспарлаған, ойластырған, жүргiзген азаматтар өзiнiң нәтижесiне жеттi. Сайлау деген кезде көптеген жағдайда билiк деймiз, басқа деймiз, айналып келгенде бәрi өзiмiзге тiреледi. Қоғамымыз қандай болса, сайлау да сондай. Сондықтан бұл жерде таңданатын немесе санды соғатын ештеңе жоқ. Бұл қоғамның сапасына, қоғамның iшiнде болып жатқан үрдiстерге байланысты нәрсе. Сондықтан сайлау болғандай болды.
Ал ендi төрағасына келсек, өз басым Б.Iзмұхамбетовтi жақсы танимын. Осы парламенттiк жүйедегi бүгiнгi басты мақсаттың бiрi – үлкен конституциялық өзгерiстер жасау. Сол өзгерiстердi өткiзуге бiр адамдай атсалыса алатын азамат. Бұл – бiр. Екiншiден, бүгiнгi күнi талқылайтын мәселенiң бiрi – парламент сайлауынан бұрын Конституцияға енгiзiлетiн өзгерiстер қандай болады және ол қай сапада, қай тұрғыда өтедi деген мәселе. Менiңше, қоғам болып осы мәселенi талқылап, билiктiң алдына Конституцияға қандай өзгерiстер енуi керек, ол қай бағытта жүруi керек және халық қандай өзгерiстердi қалайды деген сұранысты туғызуымыз қажет. Мәселен, конституциялық өзгерiстегi үлкен мәселенiң бiрi сот жүйесiне қатысты. “Жүз қадам” бағдарламасының iшiнде Дубайдағы тәрiздi шетелдiк инвесторларға қатысты сот жүйесi болу керек деген ұғым бар. Қазақстан унитарлы мемлекет, оның бiр сот жүйесi және оның құрылымы бар. Ал ендi болашақта екiншi сот жүйесi қалыптасатын болса, бұл бiзге тиiмдi ме, тиiмсiз бе? Оның бiзге қажетi бар ма, жоқ па? Немесе бiр сот жүйесi қабылдаған шешiм екiншi сот жүйесiнде жүрген 17,5 миллион азаматтың құқын таптай ма, таптамай ма деген мәселеге үлкен қоғамдық талқылаулар керек сияқты. Өкiнiшке қарай, заңгерлердiң арасында ондай талқылаулардың шетi де көрiнiп тұрған жоқ.
Екiншi талқыланып жатқан мәселе – сайлау қарсаңында сенат спикерi Қасым-Жомарт Тоқаев, одан кейiн Н.Назарбаевтың өзi де билiк тармақтарының iшiнде билiктi бөлiсу жөнiндегi конституциялық өзгерiстердi айтып қалды. Қ.Тоқаев тiптi парламенттiк-президенттiк жүйеге дейiн айтып қалды. Бұл қай сапада өтуi керек, бiзге қайсысы тиiмдi? Яғни, ол билiкке тиiмдi емес, президентке тиiмдi емес, сенатқа тиiмдi емес, жалпы қоғамға қандай жүйе керек деген әңгiме. Бүгiнгi билiктiң iшiнде мынандай консенсус бар тәрiздi. “Жалпы, бiраз уақыт жүрмiз, демократия деген мәселеде халықаралық қауымдастық алдында алған мiндеттемемiз бар, арасында осындай қозғалыс жасап, конституцияны өзгертiп отыру керек” деген түсiнiк бар. Алайда конституция шетелдiктер үшiн емес, бiздер үшiн, ҚР азаматтары үшiн жасалған дүние. Оны билiктiң айтағымен ары-берi ауыстыра беретiн болсақ, одан бiрдеңе шыға ма, шықпай ма?
Екiншi әңгiме, парламенттiң рөлiн күшейту керек екенi рас. Яғни депутаттардың әлеуетi көбеюi керек, кез келген депутат кез келген министрдi талқыға шығарып, парламенттiң бүкiл әлемде бар функциясы – парламенттiк тергеу жүргiзуге қауқарлы болуы тиiс. Кез келген мәселеде министр, әкiмдi шақырып алып, ашық тергеу жүргiзетiндей функциясы болу абзал. Бүгiнгi парламент бүгiнгi құрамымен осындай дүниелердi жасайтын болса, құба-құп. Десек те бүкiл қоғам болып осы парламент қандай өзгерiстер енгiзуi керек, оның сапасы мен тереңдiгi қандай болады деген мәселенi көтерген дұрыс.
– Қазiргi парламентпен парламенттiк-президенттiк басқару жүйесiне көшу мүмкiн бе? Мұны сұрап отырғаным, президент жаңа сайланған парламентке үкiметтi таратудың қажетi жоқ дегендi емеурiнмен жеткiзiп едi, су жаңа депутаттар мұны құптап шықты.
– Бұл билiктiң, президенттiң психологиясына қатысты дүние ғой.
Талай жылдан берi байқап-көрiп отырмыз, президенттiң үйренiп қалған әдетi бар.
Сыртқы қысым жасалған кезде белгiлi бiр шешiмдердi қабылдамайды. Ерте ме, кеш пе, қоғамның талабы соған сәйкесiп жатса, шешiмдер бәрiбiр қабылданады. Алайда оның бәрi мен айтқандай болсын деген пайымы бар. Бұған мен жұрттың қысымымен емес немесе сырттың қысымымен емес, өзiмнiң пайымымен жеттiм деген психологиялық астары бар.
Шынын айтқанда, К.Мәсiмов үкiметi елдегi жағдайға, басқаға қатысты ешқандай өзгерiстер бере алмайтын және ешқандай өзгерiстi қамтамасыз ете алмайтын үкiмет екенi анық. Қалай болғанда да үкiметтiң жартысы жаңаруы тиiс. Үкiметтегi экономикалық саясатқа жауапты блокқа жаңа тұрғыда ойлай бiлетiн, бағыты дұрыс азаматтар керек-ақ.
Бiрақ мына нәрсенi бәрiмiз анық байқаған сияқтымыз. Мұнайдың бағасы түсiп кеткен кезде билiк қоғамның айтқанына ептеп құлақ асып, тыңдап, аздаған өзгерiстерге дайын сияқты көрiнген едi. Ал мұнай бағасының қайта өсе бастауы билiктiң менменшiлдiгi мен эгоизмiн таз қалпына келтiрдi. Өз басым шынын айтайын, мұнай бағасы құлдырап, бюджеттiң талан-таражға түскенiн қаламаймын, бiрақ бүкiл экономика айналып келгенде мұнайға ғана тiрелiп тұр. Қоғамды алға жылжытатын, алға сүйрейтiн бiр ғана күш бар – ол мұнай емес, газ емес, ол – азаматтардың iшкi энергиясы, ерiк-жiгерi, болашаққа деген ұмтылысы. Мұны қамтамасыз ету үшiн бәрiбiр демократияға келемiз.
Президент сайлау кезiнде демократия – жолымыздың аяғы деп қалды. Бұл – ғылыми тұрғыдан да, философиялық тұрғыдан да қате тұжырым. Демократия деген жететiн жер емес, басатын тау емес, ол – үдерiс. Яғни билiктiң халыққа тәуелдi болуын қамтамасыз ететiн үдерiс. Сiз бен мен ауамен тыныстаймыз, жүрегiмiз соғады. Менiң жүрегiмнiң осындай шамада соғуы керек, осындай шамада лүпiлдеуi керек деген функциясы жоқ. Бұл – менiң адам ретiнде жүрiп-тұруымды қамтамасыз ететiн үдерiс. Демократия да қоғамның ағзасы үшiн сондай үдерiс. Ол бiздiң жететiн жерiмiз емес, өзiмен-өзi жүрiп жатқан нәрсе. Бiздiң дұрыс бағыт-бағдарымыз былай болуы керек. Бiз отыз елдiң қатарына кiремiз дедiк. Жақсы идея. Отыз елдiң қатарына кiм кiредi? Өз басым экономист, т.б. саладағы жолдастарымнан сұрап көрдiм. Бiрi АҚШ-ты айтса, екiншiсi Үндiстанды, ендi бiрi Қытайды айтып шыға келедi. Шындап келсек, отыз ел – бүгiнгi Батыс елдерi және оған қосылған Жапония, Сингапур мен Оңтүстiк Корея. Бұл елдердi не бiрiктiредi? Бұл елдердегi билiк өзiн-өзi демократиялық тұрғыдан сайлау арқылы жаңартып тұрады. Бұл отыз елдiң тiзiмiне Үндiстан да, Ресей де, Қытай да кiрмейдi.
Бұл Норвегия, Дания тәрiздi кiшiгiрiм елдер. Бiз осындай елдердiң қатарына ұмтылып жатырмыз. Бiз өлсек те, тiрiлсек те Қытай немесе Ресей бола алмаймыз.
– Егер басшымыз демократияға асықпау керек десе, парламент оның айтқанынан шыға алмайтын қауқарсыз болса, бiзде озық саяси жүйе қалай қалыптасады?
– Егер бүгiнгi күнi Қазақстанның 70-80 пайыз халқы осындай өзгерiстердi қалап отыр дейтiн болсақ, билiк бәрiбiр сол қадамға барады. Билiк митингiнi былай қойғанда, әлеуметтiк желiде 300-400 адам бiрдеңе деп шуласа, оған да құлақ асатын жағдайға келдi. Ал қоғамның беткеұстар азаматтары осындай өзгерiстердi неге талап етпеймiз? Осындай өзгерiс қажет десе, билiк ешқайда қашып кете алмайды. Қоғам ретiнде 15-20 талапты айқындап алып, соны алға тарта берген жөн. Сонда өзгерiс болады. Қоғамдық талқыға салсақ, Конституцияның өзгеретiнi анық. Демек, қоғамдық талқыға салып, мемлекеттiк тiлге, бiлiм саласына қатысты, басқа да дұрыс өзгерiстердi талап етейiк.
– Әңгiмеңiзге рақмет!
Әңгiмелескен Елнұр Бақытқызы
«Жас Алаш» газеті
