Азат Перуашев: ДАУЫС БЕРУДЕ «АҚ ЖОЛ» ҒАНА ҮКІМЕТПЕН КЕЛІСПЕДІ

– Азат Тұрлыбекұлы сіз еңбек жолыңызды жүк тиеуші болып бастағансыз...

– Иә, мен Қиыр Солтүстікте жүк тиеуші болып істегенмін. Свердловскідегі Орал мемлекеттік университетінде оқыдым, екінші курстан кейін мені әскерге алып кетті. Камчаткада әскери борышымды өтедім. Ол кезде, Кеңес Одағында, "солтүстіктің жұмыс тәжірибесі" деген ұғым болған. Егер сіз солтүстікте жұмыс істесеңіз жалақыңызға 10% үстеме ақша қосылады. Бірақ солтүстіктің тәжірибесі есепке алыну үшін әскерден кейін азаматтық ұйымда жұмыс істеу керек. Осылайша мен портта жүк тиеуші болып істедім. Кейін оқуға қайта оралып, 1991 жылы университетті бітірдім. Оқу бітірген соң мені Панфилов аудандық комитетіне нұсқаушы етіп жіберді.

– Саяси қызметке қалай келдіңіз?

– Шынымды айтсам, саясатқа аса қызығушылығым болмады. Аудандағы жұмыстан кейін мені Талдықорған облыстық әкімшілігіне жұмысқа шақырды. Содан кейін Президент жанындағы Ұлттық Жоғары Мемлекеттік басқару мектебіне оқуға түстім. Қазір ол Мемлекеттік қызмет академиясы деп аталады.1996 жылы Президент Әкімшілігіне жұмысқа кірдім. Біздің қызмет орнымыз Алматыда қаңтар айында өртенген ғимаратта болатын. 1997 жылы Астананы көшіруге қатысып, елорданың оң жағалауындағы ескі ғимаратта жұмыс істедім.

– Сіз Назарбаев әкімшілігінде екі жылдай қызмет еттіңіз. Ол кезде

Бұрынғы Президент қандай еді?

– Ол кезде ол елу жастан енді асқан, күш-қуаты мол, өте ашық адам еді. Жиындар көбіне еркін форматта өтетін. 1993 жыл, менің Талдықорған әкімшілігінде жұмыс істеп жүрген кезімде бір қызықты жайт болды. Бірде Назарбаев келіп, облыстық активке жиын өткізді, кәсіпкерлер салық органдарынан қысым көретінін, олардың бопсалайтынын айтып, шағымданды. Сонда президент облыстық салық комитетінің төрағасын тұрғызып: "Облыста қанша салық төлеуші бар? Жеке кәсіпкерлерден қанша салық жинайсың?» – деп сұрады. Анау тілін жұтып қойғандай үнсіз тұр. Естеріңізде болса, 1992 жылы 4 шілдеде Қазақстан посткеңестік елдердің арасында бірінші болып «Жеке кәсіпкерлікті қорғау туралы» заң қабылдаған. Президент жылдам шешім қабылдады: – Жалқаусың! Тіпті не істеп жүргеніңді білмейсің! – деді де әкімге комитет төрағасын дереу жұмыстан шығарып, орнына іс білетін адамды қоюды тапсырды. Осындай жиында кез-келген адам орнынан тұрып, ойындағын айта алатын. Бір жас оқытушы мінбеге шығып Қазақстанның ядролық қарудан бас тартқаны үшін президентті дөрекі сынай сөйледі. Назарбаев сөйлеушінің немен айналысатынын сұрап алды. "Мен музыкадан сабақ беремін", – деді мұғалім. "Ендеше музыкамен айналыс, музыканы сен менен гөрі жақсы білесің», – деді президент. Оның үстіне президент сөздерін байыппен, қатқыл үнсіз жеткізді. Ол өз ісін білмейтін шенеунікті орынан да алды, өзін сынаған азаматқа да дұрыс жауабын берді. Ол кезде Назарбаев ізденіс үстінде болатын. Алматыда, басқа да өңірлерде көптеген кездесулер өткізді. Осы отырыс басталмас бұрын бізге сауалнамалар таратылды. Ол жерде "Сіз дамудың қандай моделін таңдайсыз?», деген сұрақ болды. Бірнеше нұсқалар ұсынылған: Қытай моделі (нарықтық экономикасы бар социализм), өзбек (жоспарланған экономикасы бар күшті әлеуметтік саясат), еуропалық либералды модель және т.б. Сол кезде жұмыстың қалай жүргенін енді өзіңіз елестете беріңіз. Президенттің қатысумен өтетін жиындарда «кімге не айту керек, не айтпау керек, "Нұр Отан" съездерінің алдында сөз жаттау, мимика мен интонацияға дейін тексеру деген дүниелер кейін пайда болды.

– Президент Әкімшілігінде немен айналыстыңыз?

– Мен сыртқы саясат талдау секторының меңгерушісі болдым. Әртүрлі елдің басшыларымен біздің Президент кездесуінің алдында, «Ол мемлекеттер Қазақстанды несімен қызықтырады, олардың біздің елге деген ұстанымы қандай, басшылары не ойлайды?» деген сұрақтарға жауап іздеп, зерттейтінбіз. Мысалы, мен Ислам Кәрімов туралы материал дайындадым. Әлеуметтік-экономикалық мәселелер бойынша ақпарат жинауға тырыстым, деректерді болжаумен және математикалық талдаумен айналыстым. Менің тағы бір әріптесім 1996 жылғы Ресейдегі президенттік сайлау туралы өз болжамын дайындады. Ол «Кандидат Александр Лебедь Ельциннің жағына өтіп, оны қолдайды, бірақ бұл қарым-қатынас ұзаққа бармайды»,-деді. Бір қызығы, Лебедке Қауіпсіздік Кеңесінің хатшысы лауазымы ұсынылды. Ол Ельцинді қолдады, Ельцин жеңді, ал алты айдан кейін Лебедті орнынан алып тастады.

– Сіз қандай мәліметтерді қалай жинайтын едіңіз?

– Ол кезде бізде интернет болды. Бірақ қазіргідей жылдам істемейтін. Әлеуметтік желілер болған жоқ. Сондықтан мен көптеген басылымдарды шолып, әскери журналдарға дейін қарап шығатын едім. Өте көп оқуға тура келді. Өкінішке орай, үстеме жұмыс деген сол кезде де бар еді.Қазірдің өзінде материал дайындау үшін көп оқимын, соның ішінде азаматтардың өтініштерін, БАҚ-та, Telegram-арналарда және басқа да әлеуметтік желілерде не жазылып жатқанын бақылаймын.

– Неге ПА-нан кетіп қалдыңыз?

– Қағазбастылықтан шаршадым. Ол кезде әкімшілікте нақты іспен айналысуға мүмкіндік аз еді. Бұл маған ұнамады, мен нақты іспен айналысқым келді.

– Сіз Назарбаев отставкаға кеткенде көз жасыңызға ерік бердіңіз...

– Ол кезде қазіргі Президенттен бастап бүкіл залда отырғандар қобалжыды. Жаңадан президенттікке кірген Қасым-Жомарт Тоқаевтың сөйлеген сөзі мен ұсынысын еске түсірсеңіз өзіңіз де түсінесіз.Сондай-ақ, ол кезде менен Назарбаев туралы емес, тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары туралы сұраған. «Бәрі қалай басталған еді, есіңізде ме?» деген сұрақ қойылды. Әрине, ол кездер оңай болған жоқ.1991 жылы Ресейде жеті жыл жүріп елге оралдым. Қазақстанның жағдай өте қиын болды. Қалаларды қараңғылық торлаған. Адамдар тамағын далада отын жағып пісіріп отырды. Зейнеткерлер 6-7 ай бойы зейнетақысын алмаған, студенттер, жастар басы ауған жаққа кетті. Кейбірі сауда-саттықпен айналысса, кейбірі қарақшылықпен айналысты. 27 жыл бұрын, менің жасым 24-те, көзді ашып-жұмғанша 50-ге толыппын. Сол уақыттан бері, тіпті қазір де, тәуліктеп демалмай жұмыс істейміз. Бір кезде артыңа қарасаң, жұмыс істеп өмірің өтіп барады екен. Ширек ғасыр өтті. Одан бері тұтас бір ұрпақ дүниеге келіп, олар өз балаларын тәрбиелеп отыр. Сол кезде залдағы көңіл-күй бәрімізге әсер етті.

– Президент Әкімшілігінен кеткеннен кейін сіз бизнеспен айналыстыңыз, "Атамекенде" істедіңіз, "Ақ Жол"партиясын басқардыңыз. 2012 жылдан бастап Мәжіліс депутаты болып келесіз. Өзіңізді парламенттік оппозиция деп санайсыз ба?

– Бұл жерде өзімізді кім санайтынымызға емес, «Атқарып жүрген ісіміз қоғамға пайдалы ма?» деген сұраққа жауап берген дұрыс сияқты. Өткен сайлауда «Ақ Жолды» миллионға жуық сайлаушы қолдады, олардан осыны өзіңіз сұрасаңыз болады. Ал, оппозицияға келсек, иә, біз 8 жыл бойы қозғалмай жатқан парламенттік оппозиция туралы заңды жүзеге асырдық.

2012 жылы мемлекеттік органдар оны бірден шектеп, бұл заңның өтпейтінін айтты. Қазақстан жүйесінде Үкімет теріс деген заңды қанша көтерсең де жеңіске жете алмайсың. Осы «қисық» заңды, басқа да заңнаманы Конституциямыздың жаңа редакциясына сай келтіру барысында жөндеуіміз керек.

2010 жылы Еуропа Кеңесінің Венециялық комиссиясы парламенттегі оппозицияның рөлі туралы баяндамасын жариялады. Онда балама пікірді білдіру құқығына қатысты көптеген қызықты мәліметтер бар. Мысалы, "оппозицияның естілу құқығы бар, көпшіліктің шешім қабылдау құқығы бар"деген сөз бар. Баяндамада демократиялы елдердің тәжірибелері жинақталған. Еуропа елдерінде, әдетте, бюджеттік комитеттерді парламенттік оппозиция өкілдері басқарады. Билеуші партияның (өз үкіметінің атынан) бюджетті басқаруға құқығы болғандықтан, бақылау құқығы оппозицияның қолында болуы керек, сонда тепе-теңдік сақталады. Баяндамада парламенттік оппозицияның анықтамасы былай деп беріледі: Парламенттік оппозиция дегеніміз – парламенттегі ерекше көзқарасы бар саяси партиялардың фракциялары. Олар кейде не болмаса тұрақты түрдепарламенттегі көпшілік партияны қолдай алады. 2012 жылы осы баяндама негізінде біз өз заң жобамызды дайындадық. 2019 жылы ұлттық қоғамдық сенім кеңесі аясында парламенттік оппозиция туралы мәселе тағы да көтерілді. Сонда біз сегіз жыл бұрын дайындаған қазіргі шынайы өмірімізбен байланыстырылған құжатты көтердік. Бірақ сол кездің өзінде Үкімет тағы да бірнеше маңызды нәрсенің жолын жауып тастады. Атап айтқанда, бюджет комитетін басқару құқығы, парламенттік тергеу жүргізу құқығы, мемлекеттің ақпараттық тапсырысы аясында билік пен оппозицияны теңдей насихаттау. Мемлекеттік БАҚ әлі күнге дейін билік партиясының жұмысын ғана жариялап, басқа партиялардың, соның ішінде біздің партиямыздың маңызды бастамаларын көрсетпеуді қалайтыны мәлім.

Парламенттік оппозиция туралы біз көтерген құжатта Венеция комиссиясының баяндамасында берілген анықтамадан да қатаң тұжырым жасадық. Біздің заңымыз бойынша, парламенттік оппозиция – бұл Парламенттегі (негізінен) басқа көзқараста сөйлейтін партиялар. Егер осы тұрғыдан қарайтын болсақ, "Ақ Жол" Демократиялық партиясын парламенттік оппозиция деп бірден оңай емес. Бірақ бұл жерде қазақстандық қоғамда дәстүрлі түрде Еуропа Кеңесі комиссиясының баяндамасында көрсетілгеннен гөрі оппозиция туралы неғұрлым қатаң түсінік қалыптасқанын, мұны біз өз Заңымызда көрсеттік. Бізде "оппозиция" сөзі фетишке айналды: оппозиционер әрдайым баррикадаларға шақырып, мемлекеттің кез-келген қадамына, тіпті ең дұрыс деген шешіміне наразы болуы керек. Бірақ, менің ойымша, оппозицияның негізгі міндеті – жәй ғана билікті құлату емес, бұл деген халықтың тағдырын қауіп-қатерге итермелеумен пара-пар. Жүйелі оппозицияның мақсаты - мемлекеттік шешімдерге ықпал ету. Мұндай мүмкіндіктер қазір аз болса да бар. Бізге билікпен қырқысқаннан гөрі өз ықпалымызды арттырғанымыз маңызды.

Сондай-ақ Парламент регламентіне сәйкес заң жобасына байланысты барлық келіспеушіліктер жұмыс топтарында шешіледі. Ал Мәжілістің жалпы отырыстарына заң жобаларын қорытынды қарастыру үшін (екінші оқылымда) тек жұмыс тобы қабылдаған ұсыныстар шығарылады. Қабылданбаған ұсыныстарды салыстырмалы кестеден алып тастауды талап етеді. Екінші жағынан, Парламенттің регламенті бойынша салыстыру кестесінде жоқ түзетулерді екінші оқылымда тағы да көтеруге болмайды. Адамдар Парламенттің пленарлық отырыстарын көріп, бәрінің "жақтап" дауыс беретініне таң қалады. Себебі пікірталастар мен өткір даулар алдын-ала жүргізіліп, кестеде шешілмеген мәселе қалмайды. Сонда да Үкіметтің бюджетке қатысты есебі сияқты маңызды мәселелерге біздің партия әрқашан үкіметке тек сөзбен ғана емес, дауыс беру арқылы да оппонент болып тұрады.

– Кей жағдайда сіздер "қарсы" дауыс берудің орнына қалыс қалып жатасыздар.

– Сонда да басқа фракциялар түгелімен Үкіметті қолдап жатқан кезде, тек біз ғана шенеуніктердің есептерімен келіспейтінімізді ашық көрсетеміз.

"Қарсы" дауыс беру – бұл талқыға түскен дұрыс дүниені де жоққа шығару деген сөз. Біз әділетті қарауымыз керек. Иә, Ұлттық қордың желінуі, Ұлттық Банктің сауатсыз саясатына байланысты қалыптасқан негізсіз инфляция, сыртқы борышқа қауіп төндіретін индустрияландырудың сәтсіздігі және ШОБ-қа қысым жасау сияқты өте жағымсыз нәрселер бар. Бірақ біз соңғы екі карантин жылында халықтың тұтас топтарын, қиын жағдайға тап болған кәсіпкерлерді мемлекеттің қолдағанын көріп отырмыз. Мемлекет мұғалімдердің, дәрігерлердің жалақысын көтерді. Бюджет әлеуметтік бағытқа айналды. Бірақ қателіктер мен теріс істер көп. Сондықтан біз мұндай есептерді мақұлдай алмаймыз. Кейде қарсы дауыс беріп отырамыз, ондай да мысалдар бар.

– Үкіметтен басқа, міндетті төлемдерді жинайтын компаниялар мен ұйымдар Парламентке есеп беруі керек деп ойлайсыз ба? Мысалы, утильалым мәселесі.

– Барлық міндетті төлемдер, мысалы, ҰКП-ға мүшелік жарналар сияқты, бәрі салыққа жатады. Олар бойынша есеп те ашық болуы тиіс. Міндетті төлемдерді алушылардың барлығы кеңейтілген бюджетке енгізілуі керек. Біздің квазимемлекеттік кәсіпорындарға жүздеген миллиардтар құйылады, бірақ олар қоғам алдында есеп бермейді. Сонымен қатар, олар мемлекет пен халық есебінен миллиондаған жалақы мен бонустарға ие болады, бірақ олар үнемі шығынын ғана көрсетеді. Тек ұлттық компаниялар ғана емес, "СК-Фармация", міндетті әлеуметтік және медициналық сақтандыру қоры, БЖЗҚ есеп беруі тиіс, олардың әкімшілік шығындары, жалақысы, сыйақысы мен бонустары жария түрде бекітілуі тиіс деп есептейміз. Қоғамға түсінікті болу үшін бәрін ашық көрсету керек. Утильалым бойынша 2016 жылы "Ақ жол" фракциясы ӨКМ заңсыздығы туралы парламенттік сауал салды, фракцияның бірнеше отырысын өткізді. Ол кезде мемлекеттік органдар бізді тыңдамады.

– Қоғамдағы өзекті мәселелердің бірі - тұрғын үй мәселесі. Сіздің фракцияңыз Парламент қабырғасында бұл мәселені бірнеше рет көтерді және оның бірі қоғамда қызу талқыланды. Сіздер жатақханалар салуды ұсындыңыздар. Олардың қажеттілігі туралы пікірлеріңізді өзгерткен жоқсыздар ма?

– Біз жыл сайын жарты миллионға жуық тұратын жері жоқ жастар ауылдардан қалаларға көшіп келетінін айттық. Қала тұрғындары неге оларға соншалықты немқұрайлы қарайды? Иә, мен оларға әлеуметтік тұрғын үй салып берейік дедім. Ауылдан келген адам мамандық алып, жұмысқа тұрып, өзіне жайлы тұрғын үй сатып алғанша тұратындай баспанасы болуы керек. Мемлекеттің өз азаматтарын, әсіресе жастарды көшеде қалдыруға моральдық құқығы жоқ! Олар біздің болашағымыз. Оларға 40-50-ге келгенде емес, дәл қазір мамандық алып, жұмыс істеген кезде тұратын үй керек. Махаббатқа сенетін жас кезінде отбасын құрып, балалы болуы керек. 20 мың теңгеге аядай бөлме жалдап, пәтерден пәтерге көшіп жүргенде қайдағы отбасы, қайдағы бала? Иә, барлығын бірден тұрғын үймен қамтамасыз ету мүмкін емес, сондықтан мен ауыл жастары үшін жатақхана салу керек деп санаймын. Бір ғана мысал келтірейін. Қаңтарда көшеге шыққан тек террористер емес. Лаңкестердің жазасын тергеушілер мен сот бере жатар. Бірақ көшеге шыққандардың көпшілігі 18-20 жастағы қарапайым жастар. Мен түрмелерге бардым, олармен сөйлестім. Олардың баспанасы да, жұмысы да жоқ, өз еңбегімен бір нәрсеге қол жеткізуге үміті де жоқ. Әділдікке сенбейді. Осындай жастарды қорғау үшін Бас прокурорға жүздеген өтініш жаздым. Олар қалаларға келіп, жұмыс іздейді. Бай құрдастарының джиппен жүргенін көреді. Ауылдың балалары да жақсы өмір сүріп, көп нәрсеге қол жеткізгісі келеді.Оларға аяққа тұруға мүмкіндік беру керек, ал ол мүмкіндік тұратын баспанадан басталады. Жақында "Қазақстан халқына" қорының басшысы Болат Жәмішев Қордан тұрғын үй сатып алуға көмек сұрағандардан бас тартып, қазіргі қарқынмен Қазақстан тұрғын үй мәселесін тек 70 жылдан кейін ғана шешетінін айтты. Сонда ауыл жігіттері мен қыздары бұл жағдайда не істеуі керек? Оларға ипотекаға үй берілмейді. Әкімдіктің кезегінде мүгедектер, ардагерлер, көп балалы отбасылар бірінші орында тұрады. Жастардың қалада тұрақты тіркеуі де жоқ. Қаңтар оқиғасына дейін бес жыл бұрын біз бұл мәселені бақылап, өз шешімімізді ұсындық. Үкімет оны қабылдамады, не өзі ештеңе істемеді.

– Қаңтар оқиғасы туралы айтып отырсыз, ендеше сізге сұрақ:оқиғаға Нұрсұлтан Әбішұлының кінәсі бар деп ойлайсыз ба?

– Иә. Менің ойымша, оның да тікелей жауапкершілігі бар. Себебі, ол үкіметті тағайындаған адам. Қазіргі президент те үкіметті өзі таңдап, тағайындайды. 2007 жылға дейін Үкімет туралы заңда жаңадан тағайындалған Министрлер кабинеті бір ай ішінде парламентке өзінің іс-қимыл бағдарламасын ұсынатын норма болған. Оның үстіне, егер парламент бұл бағдарламаны қабылдамаса, Үкімет ескертулерді ескере отырып пысықтайды және Парламентке қайта ұсынады. Егер парламент қайта мақұлдамаса, онда үкімет таратылады. Біз Парламенттік республиканың жақтаушыларымыз. Соған сай Үкіметтің құрамын сайлауда жеңіске жеткен партия құрап, Президентке тағайындауға ұсынуы керек.Сонда ғана басқа біреу емес, министрлерді таңдаған, Үкіметті құраған партия осы Үкіметтің нәтижелері мен қателері үшін жауап берер еді. Ал қазір, Үкіметті президенттің өзі таңдағаннан кейін, оның жұмысына да өзі жауап беруі керек. Бізде сайлау да, тіпті парламент те, билік партиясы да жүргізіліп жатқан саясатқа аса әсер етпейді. Біздің жүйеміз атқарушы билік жағына қарай жантайған. Барлық құзіреттер Үкімет пен әкімдерде. Депутаттардың ұсыныстары іс жүзінде үкіметтік «цензурадан» өтеді.Парламент туралы заң бойынша депутаттардың бюджетке қатысты бірде-бір ұсынысын Үкіметтің мақұлдауынсыз қарастыруға жол берілмейді. Ал қаражатсыз шешуге болатын кем дегенде бір мәселені атаңызшы? Біздің жүйеде Парламенттің қолы байлаулы, бәрін шенеуніктер шешеді. Мысалы, депутат бір өңірге барып, ондағы адамдарға жаңа аурухана немесе су құбыры қажет екеніне көз жеткізді дейік. Ал министрлер «бюджетте ақша қарастырылмаған» десе – бітті, осымен депутаттың бастамасы аяқталады. Осы теңсіздікті, Парламенттің шенеуніктерге тәуелділігін өзгерту керек. Біз мұндай ұсыныстарды бұрын бірнеше рет көтергенбіз және оларды жаңа Қазақстанда да көтеретін боламыз. Онсыз ықпалды Парламенттің туралы әңгіме бос сөз болып қалады.

АҚШ сияқты супер президенттік жүйесі бар елде де Конгресс депутаттары бюджетті тікелей тағайындайды, егер келіспесе, Үкіметті қаржыландыруға тыйым салуы мүмкін (Трамптың кезінде бірнеше рет болған). Біз сондай-ақ Үкіметтің келісімін ұсыныс сипатқа ауыстыруымыз керек немесе сайлаушылардың қажеттіліктері мен жазаларын тікелей қаржыландыру мүмкіндігін Парламентке қалдыруымыз керек.

– Сіз елорда атауы қайта өзгерту керек деп ойлайсыз ба?

– Мен елорда атауын өзгерту мәселесін басты мәселе деп санамаймын, күн тәртібінде одан да маңызды мәселелер бар. Олар: экономиканы қайта бастау, кірістердің өсуін қамтамасыз ету, бағаларды ұстап тұру, адамдарға жұмыс пен тұрғын үй беру және т.б. Қала атауын өзгерту бүгінгі таңдағы ең маңызды мәселе емес. Қоғамдағы өмір сүру деңгейі оған қарап тұрған жоқ. Дегенмен, менің ойымша, адам аттарын тауларға, далаларға, қалаларға, аса ерекше жағдайларды қоспағанда, беру дұрыс емес. Біз бәріміз бұл дүниеге қонақпыз: келеміз, кетеміз. Әлемде жер мен халық сияқты мәңгілік дүниелер бар. Адам атын мәңгілікпен салыстыру-тәкаппарлық.

– Азат Тұрлыбекұлы, сіз экономикалық реформа мен өңірлердің дамуына жауап беретін Парламент блогында жұмыс істейсіз. Еліміздің әртүрлі аймақтарына жиі барасыз. Олардың ішінде ерекше назар аударуды қажет ететін ең кедей аймақ қай аймақ?

– Кедейліктің жоғары деңгейі қайда екені бәріне белгілі. Олар: оңтүстік пен батыс. Адамдарды көшеге шығуға итермелеген басты мәселе – кедейлік екенін бәріміз түсінеміз. Біздің елде орташа жалақы 260 мың деп айтқан сайын үлкен күмәнмен қараймын. Менің ойымша, қазақстандықтар орта есеппен 150 мың теңге алады. Онда да жұмысы болса.Ұлттық табысты неғұрлым әділ бөлу арқылы кедейлікпен күресуге болады. Біз барлығын мұнайшы, банкир, прокурор, әкім ете алмаймыз. Сондықтан ірі компаниялар өз қызметкерлерін тамақтандыратын, киіндіретін, өндіріске қызмет көрсететін, техниканы жеткізетін және жөндейтін жергілікті шағын және орта бизнеспен жұмыс істеуі керек. Парадокс мынада: өңірлік жалпы өнімдегі ШОБ-тың ең төмен үлесі нақ осы шикізат өндіретін өңірлерге тиесілі болып келеді. Яғни, инвесторлар біздің табиғи байлығымызды қайдан алса, сондағы өсіп-өнген халық кедей. Конституцияға жер және жер қойнауы халыққа тиесілі деген жаңа норманы қабылдап, біз шетелдік инвесторлармен жасалатын барлық келісімшарттарды қайта қарауға кірісуіміз керек. Үкімет жергілікті қоғам мен қазақстандық кәсіпорындар мүдделерінің сақталуына қол жеткізуге міндетті. Бұл мәселе мұнай сатудан, салықтардан немесе жұмысқа орналасудан Қазақстанның үлесін арттыру ғана емес, сонымен қатар технологияларды, ауыстырылатын бөлшектерден бастап пайдаланылатын жабдықтарды өндіруге арналған лицензияларды жергілікті серіктестерге беру болып табылады.Бұл мемлекеттік табысты көбейтуге, халықты жұмыспен қамтуға, жалақы, білім беру және экономиканы технологиялық дамыту мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.

– Сіз Қазақстанда жұмыс істегісі келетін ресейлік компанияларға ерекше шарттарды белгілеуді ұсындыңыз. Ол қандай шарттар?

– Халықаралық санкциялар кезінде мұндай компанияларды кімдер иеленетінін және немен айналысатынын білу маңызды. Біріншіден, нағыз бенефициарларды ашу керек. Қазақстан бизнестің артында санкциялық тізімге енгізілген олигархтардың тұрмағанын білуі керек. Шын мәнінде, қазір оны анықтау қиын емес. Панама тізімі, Жұмақ аралдарының құжаттары көрсеткендей әртүрлі кодтар мен нөмірлердің артында қанша жасырынсаңыз да, ерте ме, кеш пе бәрі ашылады. Екіншіден, олар жұмыс істейтін өнімдерінің ашықтығын қамтамасыз етуі керек. Шектеулер тек бенефициарларға ғана емес, сонымен қатар қару-жарақ, әскери техника өндірісінде қолдануға болатын "қос мақсаттағы өнімдерге" де қатысты.

– Сіз теміржол тұйықтары туралы мәселе көтердіңіз. Атап айтқанда, Қайрат Сатыбалдымен байланысты ТҚО компаниялары туралы. Сіз заңсыз басып алынған жолдар мен тұйықтарды мемлекетке емес, бұрынғы иелеріне сот арқылы қайтаруды талап еттіңіз. Бұл дұрыс па?

– 2017 жылдан бастап бірқатар кәсіпкерлердің өтініші бойынша "Ақ жол" партиясының фракциясы жеке операторлардың кірме темір жолдарды монополияландырып алу мәселесін бірнеше рет көтерді. Бұл тек CTS туралы ғана емес. Бірақ мемлекеттік органдар бізге бәрі заңды деп жауап берген болатын. Экономиканы монополиясыздандыру жөніндегі комиссия құрылған кезде алып қойылған жол учаскелерін мемлекет меншігіне қайтару жөніндегі жұмыс басталды деп жауап берді. Бірақ бұл толық жауап емес, өйткені бастапқыда ТҚО ҚТЖ-дан 1,7 млрд-қа 300 жолды сатып алды, ал қазіргі уақытта олардың соттар арқылы алған 700-ден астам учаскесі бар және қандай да бір түсініксіз әрекеттер болған. Сонымен қатар, жүздеген жолдар жеке кәсіпорындардан зорлықпен тартып алынған. Мен осы мәселе бойынша Бас прокурор Берік Асыловпен кездестім, осындай фактілерді жинаған папкамды алып бардым. Содан кейін жеке кәсіпорындардың бірі прокурордың ұсынысы бойынша ТҚО-дан жолды қайтарып алды. Демонополизация бойынша кезекті отырыста Берік Ноғайұлының өзі жолды мемлекет меншігіне қайтару мәселесімен ғана емес, құқықтары бұзылған жеке кәсіпкерлерді қорғаумен айналысу керегін айтты.

– Азат Тұрлыбекұлы, сұхбат соңында сізден сұрағым келгені, сіздің жалақыңыз қанша және депутаттарға берілетін қызметтік пәтерде тұрасыз ба?

– Депутат ретінде 720 мың теңге аламын. Өз үйімде тұрамын. Үй туралы он жыл бұрын журналистер сұхбат алып, мен туралы «хайп» жасауға тырысты. Алайда, мен үйімді 2005 жылы, яғни,мемлекеттік қызметтен жеті жыл өткен соң (1998) және депутаттық қызметке барудан жеті жыл бұрын (2012) салдым. Сондықтан хейтерлер бекер шу шығарды. Екінші жағынан, үнемі көпшіліктің назарында жүріп, арасында арандатуға ұшырап тұру саясаттың сөзсіз бір бөлігі екені анық. Мен мұны жақсы білемін, ондайға сабырмен қараймын. Себебі, біздің жұмысымыз одан гөрі әлдеқайда маңызды.

"Abai.kz"