Латын әліпбиіне көшу - рухани тәуелсіздікке жасалған қадам

Жаңа әліпби бізге зор мүмкіндіктер сыйлап, жаңа жетістіктерге бастайтыны анық. Өйткені, ең әуелі латын қарпі – ғылым мен техниканың, интернет пен IT-технологиялардың тілі. Латын әліпбиі рухани болмысымызды байытумен қатар, қоғамдық ой-санамызды жаңғыртады. Бұл әліпби тек отандастарымыз үшін ғана емес, сонымен бірге шет елдегі қандастарымызға да ортақ әліпби болмақ. Екіншіден, латын әліпбиі – түркі әлемімен ықпалдасудың төте жолы. Өзіміздің ұлттық ерекшеліктерімізді сақтай отырып әліпбиді өзгерту тіліміздің халықаралық аренаға шығуына және ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктеріне жол ашатыны сөзсіз. Сонымен қатар, әлемдік мәдени тұтастықты нығайтып, коммуникациялық үдерістерге одан әрі интеграциялануға мүмкіндік туғызады. Ол аз десеңіз, ақпарат алу мүмкіндіктері кеңейіп, шет тілдерден енген сөздер ұлттық ерекшеліктерімізге қарай икемделетінін, көп ұлтты халқымыздың бірлігін одан әрі бекемдеп, бүкіл түркі әлемін біріктіруге күш салады десем артық айтқандық болмас.

Соңғы ұсынылған нұсқада әліпбидің басты ғылыми принципі ескерілгені көңілге қуаныш сыйлайды. Онда қазақ тілінің төл дыбыс құрамы анықталып, артикуляциялық (жасалым) принципті басшылыққа ала отырып құралғаны тайға таңба басқандай анық көрінеді. Ең бастысы, қазақ тіліндегі сөздердің орфоэпиялық үлгісі сақталғаны байқалып тұр.

Кирилл жүйесіндегі әліпби қазақтың нағыз әліпбиі бола алмады десем артық айтқандық болмас. Себебі, бүгінгі әліпбиіміз қазақтың төл дыбыстарын бере алмағаны рас. Дегенмен, менің бұл сөзімді орыс тілі мен оның әліпбиіне қарсылық деп түсінбеу қажет. Мәселе басқада, түп төркіні мүлде басқаша орыс әліпбиі мен оның емле-ережесін қазақ тіліне икемдегенімізде. Мәселен, орыс тілінің и, у, я, ю, щ таңбаларын қазақтың төл сөздерінің жазылымына ендіріп жіберген. Күні бүгінге дейін «сөз орыс тілінде қалай жазылса солай жазу керек, орыс тілінде қалай айтылса солай айту керек» деген принципті негізге алып жүргеніміз жасырын емес.

Диграфпен берілген мәтін шұбалаңқы болып кетеді деген де пікір бар. Мен айтар едім, жалпы, диграфтар таңбаның сыртындағы қосалқы белгілерден арылту үшін алынған еді. Дегенмен, диграфпен берілген дауысты дыбыстар қазіргі емле-ереже тәртібі бойынша бас буында ғана жазылып жүр. Диграфты пайдалану тәжірибесі көптеген елдерде бар, одан олар аса қиындық пен шығын көріп жатқан жоқ. Сондықтан мәтін көлемінің ұзын болып кететін ескеріп, диакритиканы пайдалану ұтымды ойлаймын. Әрине, диакритика да әліпби құрастыруда кеңінен пайдаланылатын амалдың бірі.

Ал, компьютерде жазу тұрғысынан келер болсақ, диакритиканы да, диграфты да қолдану ыңғайлы. Себебі, диакритика да бір таңба, диграфтың сыңары да бір таңба. Компьютерде теру жағынан тең. Диакритиканы да

пернетақтаны бір рет басу арқылы, жазасыз, диграфты да бір рет басу арқылы тересіз. Сондықтан, екі нұсқа да қолайлы дер едім.

Соңғы кездері осы әліпбиі мәселесі қалың бұқараны алаңдатып, түрлі пікірлер тудырып жатқаны мені қуантады. Себебі, бұл жайт халықтың мәдениетіміздің алтын арқауы – әліпбиімізге бей-жай қарамайтынын байқатады. Бұл – еркіндіктің, айналайын тәуелсіздігіміз сыйлаған азаттықтың арқасы. Мамандар халықтың ой-пікірін талдап, таразылап бір жүйелеге келтіріп отыр.

Жазу – кез келген халықтың рухани дамуын, мәдени өсуін, өркениет деңгейін көрсететін әлеуметтік мәні зор құбылыс іспеттес. Ол өткенді, бүгінді және келешекті жалғастыратын алтын көпір. Сондықтан, латын әліпбиіне өту – рухани тәуелсіздікке жасалған алғашқы қадам дер едім.

Назира БҰРХАНОВА,

Филолог, «Ғылым ордасының» ғылыми қызметкері

Қазақ үні