Ербол Тілешов латын әліпбиі туралы: Айтып жатқан уәждерді қабылдаймыз

Жаңа әліпбиге қатысты қоғамның пікірі мен көптің уәжі ескерілетін болады. Бұл туралы Астанада «Жаңа әліпби - жаңғыру жолы» тақырыбында өткен дөңгелек үстел барысында Ш.Шаяхметов атындағы тілдерді дамытудың республикалық үйлестіру-әдістемелік орталығының директоры Ербол Тілешов мәлімдеді, деп хабарлайды ҚазАқпарат.

«Ең алдымен, осындай жиындардың еліміздің барлық өңірлерінде болып жатқанын атап өткім келеді. Аймақтарды аралап жүрміз. Апострофтық та, диграфтық нұсқалар көп талданған. Оның мақсаты - қазақ тілінің дыбыстық жүйесін толық беру. Осы жағынан келгенде бұл қазақ тілінің фонетикалық заңдылығын толық қанағаттандырады. Енді жазу негізіне келсек, қазіргі уақытта көптеген сын, ескертпе, ұсыныстар айтылып жатыр. Оның бәрі біздің көкейімізде. Біз оның бәрін жинақтап, мониторинг жасап отырмыз», - дейді Ербол Тілешов.

Оның айтуынша, апострофтық нұсқа жазуды жеңілдету мақсатында таңдалған.

«Дегенмен кейбір дыбыстарға қайта оралу қажет болатын шығар. Оның бәрі болашақтың күн тәртібінде. Ұлттық комиссия құрылғаннан кейін ғана барып, сол комиссия кезең-кезеңімен жұмыстың ретін белгілейді. Жоспар жасалады. Соның ішінде осы жаңа әліпбидің емле-ережесін, орфографиялық сөздігін жасау мәселесі күн тәртібіне қойылады. Сол кезде, бәлкім, емле жасау кезінде кейбір өзгерістердің енгізілуі әбден мүмкін. Ол жөнінде Сенат төрағасы да арнайы айтты. Қоғамда ондай пікір бар. Біз бір мәселені ескеруіміз керек: қай нұсқа болмасын, ғалымдардың ішінде де, қоғамда да осы тәсілдің бірін қолдап, қалғанынан қарсы болатындар бар. Себебі, ең басында латын әліпбиінің таңбалары қазақ тіліне арналмаған. Сол себепті, әр түрлі пікірлердің болуы әбден заңды», - дейді орталық директоры.

Сонымен бірге, Ербол Тілешов ұлттық тәсілге - диакритикалық тәсілге бармаған үлкен себепті атады. Оның айтуынша, әлемнің 45 елінде 5 миллионға жуық қазақ тұратындықтан, оларға апострофтық немесе диграфтық тәсілде оқу ыңғайлырақ.

«Апострофтық әліпбидің ішінде «и» мен «у» дыбыстары туралы айтып жатқандар көбірек. Сондықтан мен осыларға тоқталып өтсем. «У» дыбысын апострофпен бергеніміз - басында ол әріп жобада «w» болған. Бірақ, диграфтық нұсқаны қарағанда «w» таңбасына қарсылық мониторинг бойынша 78 пайыз екенін білдік. Сондықтан, біз «w»-ды қабылдамадық. «У»-ды апострофпен берген себебіміз - орыс пен қазақ тілі бірдей емес. Қазақ тілінде «у» қашан да дауыссыз. Оны дифтонг деп бізге қате түсіндіріп келді. Өйткені, «су» деп жазсақ, «с» мен «у» әріптерінің ортасында «ұ» әрпі естіледі. Үш дыбыс естілгенімен, екі әріппен жазып жүрдік. «У» дыбысы «w»-ға естілуі мен фонетикалық сипаты жағынан келіңкірейтін еді. Бірақ, жаңағыдай қарсылық болғаннан кейін біз оны апострофпен бердік. Берген себебіміз - орыс тіліндегі «у» әрпінен ерекшелендіру болды», - дейді Ербол Тілешов. Орталық директоры сонымен қатар, «и» әрпіне қатысты да түсіндірме берді. «Мысалы, 1958 жылға дейін «ми» сөзі «мый», «жиналыс» «жыйналыс» деп жазылып келді. Соның бәрінде бертінде біз «ы» әрпін алып тастап жазатын болдық. Емле бойынша Иманбек, иман, иманберді деген сөздер араб-парсы тілдерінен келген «и»-дан басталатын сөздер. Ал «й» - өзіміздің төл әріп. Соған байланысты біз екеуін бір таңбамен бердік», - дейді ол.

Ербол Тілешов емле-ереже жасауда да қиындықтар болатынын еске салды.

«Өйткені, әліпби бар, емле-ереже жоқ. Сондықтан, көптеген сұрақтар туындайды. Орфоэпиялық сөздік жоқ. Әліпби толық қабылданған жоқ. Осындай бір өліара шақта тұрмыз. Айтып жатқан уәждерді қабылдаймыз. Дұрысын дұрыс дейміз. Ол жөнінде жұмыс тобында міндетті түрде әлі де әңгіме болады. Ең бастысы, әліпби 2025 жылға дейін толық енеді. Бір-екі жылда апробация болатын шығар. Оған байланысты әліпбиге кейбір өзгерістер енуі әбден мүмкін. Бірақ, жарлық шықты - негізге осы әліпби алынады», - дейді Ербол Тілешов.

Еске сала кетсек,бүгін Астанада «Жаңа әліпби - жаңғыру жолы» атты дөңгелек үстел болып өтті. ҚР Тұңғыш Президент Қоры және Мемлекеттік тілді дамыту қорының ұйымдастыруыменөткен шараға бірқатар қоғам қайраткерлері, депутаттар, линшвист-ғалымдар,филологтар мен белгілі журналистер қатысты.