Алтын Орда қалаларын кім және не үшін қиратты?!.

Business-gazeta.ru сайтының хабарлауынша, Ресей империясы бірнеше ғасырлар бойы Алтын Орда қалаларын қиратып, тарихтан Ұлы Түркі империясының атын өшіруге тырысты. Сонымен Business-gazeta.ru басылымының авторы Камиль Әблязов «Алтын Орда қалаларының қалдықтары неге жүйелі түрде жойылды?» деген мақаласында былай деп жазады:

«Түркі өркениетінің мұрасы ғасырлар бойы қалай жойылды: тіпті Петр Столыпин де қатысты. Кең байтақ Алтын Орда кеңістігінде Ресей империясының құрылуына Алтын Орданың негізін құраған татар тайпаларының қосқан үлесі баға жетпес толық айтуға болады. Батыс өркениетінің грек-рим ескерткіштері Ресей аумағында бұзылмай, жақсы сақталғанымен, Алтын Орда мүлде жоқ екені таң қалдырады. Әблязов өз мақаласында мұндай қайғылы нәтижелерге әкелген себептер туралы айтады». 

Камиль Әблязов: «Алтын Орданың негізін құраған татар тайпаларының кең-байтақ Алтын Орда кеңістігінде Ресей империясының құрылуына және одан кейінгі қалыптасуына қосқан үлесі баға жетпес». 

Сарай қаласы өте әдемі қалалардың бірі болып табылады. ХІІІ ғасырдың басындағы татар тайпаларының Сібірдің оңтүстік аймақтарынан, Қимақ қағанатының Жошы ханына ілесіп, оған бұрын жеке меншігіне өткен аумақтардан (оның ішінде Бұлғармен бірге Еділ бойы) қоныс аударуы, бірегей орталықтандырылған мемлекет – Алтын Орданың құрылуы. 

Ол «Ұлы Жібек жолы» жаһандық сауда-көлік желісін кеңейтіп, жаңартты, материалдық ресурстардың қозғалысын жеделдетіп, Еуразиядағы интеграциялық үдерістерге түрткі болған сауда жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз етті. Аз ғана уақыттың ішінде Итіл (Еділ) өзенінің жағасында күшті хан билігі тұсында ірі сауда-экономикалық орталықтар бой көтеріп, заманауи өркениеттің барлық игіліктерімен – кәріз, су құбырларымен жабдықталған үлкен қала бой көтерді. 

Үйлер кірпіштен салынған, едендері жылытылған. Жаңа қалалардың кең көшелері мен кварталдары ғимараттардың тамаша сәулетімен, әдемі базарларымен, дамыған қонақ үй қызметтерімен (керуен сарайлары), көптеген суару каналдары мен бассейндерімен, тіпті тұрғындарына арналған субұрқақтарымен ерекшеленді. 

1333 жылы араб саяхатшысы Ибн-Баттута Сарайға (Сарай-Бату, Еске-Сарай немесе қазіргі Астрахань маңындағы Селитренное қонысы) барып, оны былай сипаттайды: «Сарай қаласы – ғажайып көлемді, жазық жерде, халқы көп, әсем базарлары мен кең көшелері бар ең әдемі қалалардың бірі. Бірде біз атпен бардық ... қаланы аралап, көлемін білгіміз келеді ... біз таңертең жолға шығып, қаланың арғы шетіне түстен кейін ғана жеттік ... және мұның бәрі сенімді. үйлер қатары». Түйенің орташа жылдамдығы 6 км/сағ болған Ибн Баттутаның жүріп өткен жолы кем дегенде 36-40 км болды, бұл ортағасырлық қала үшін өте көп. Сарай-Бату сол дәуірдегі ең үлкен және жайлы қалалардың бірі болса керек.

Осыған ұқсас көріністі Алтын Орданың екінші астанасы – Жаңа Сарайдың (Сарай-Берке, Сарай-Джадид немесе Волгоград маңындағы Царевский қалашығы) аумағын қарастырғанда да байқауға болады. 

ХІХ ғасырдың басында жасалған Новый Сарай аумағының сипаттамасында былай делінген: «Пришиба ауылынан Царев қаласы арқылы ... - 15 миль немесе одан да көп, үлкен ғимараттар қалдықтары. Көшелердің тегістелуі дұрыс. Сіз үйді, қосалқы құрылыстарды, бақшаны, арықтар мен су қоймаларын тани аласыз ... Өзен бойындағы қирандылар үздіксіз және кең». 

Алтын Орда өркениетінің басқа қалалық орталықтарын тізіп, сипаттай отырып, әрі қарай жалғастыруға болады: Мохши (Наровчат), Булгар, Гүлістан, Укек (Саратов) және одан тыс жерлер. Бірақ олар қазір қайда, қирандылары қайда? Бұлғардың тарихи реконструкциясы бөлек әңгіме. Тарихи белгілі қалалардың кейбірі (мысалы, Гүлістан) табылмаған немесе белгілі елді мекендермен жерсіндірілмеген. 

Бұл Колизейдің, Помпейдің немесе Афинадағы Парфенонның тарихы туралы емес - тарихта өркениеттік вандализмнің көптеген мысалдары бар. Бірақ неліктен олар түркі өркениетінің материалдық қалдықтарын түбегейлі жою үшін, оның ізі де, жадында да қалмау үшін көп ғасырлар бойы Алтын Орда қалаларының қалдықтарын соншалықты жүйелі түрде, іштарлықтай табандылықпен жойылды? Неліктен Ресей аумағында Батыс өркениетінің грек-рим ескерткіштері бұзылмай, жақсы сақталған, ал Алтын Орда ескерткіштері мүлдем жоқ? 

Қазан (1552), Астрахань (1556), кейін Сібір (1588) хандықтары жаулап алғаннан бері қала орталықтарының аумақтары тас шығаратын орындарға айналды. 1578 жылы патша Федор Иванович «Алтын Ордадағы мизгити мен полаты бұзып, сол арқылы қалалар құруға» бұйрық берді. 

1631-1632 жылдардағы құжаттар Астраханның толық игерілуі туралы айтады: «Ахтубаға кірпіш алып, ханның мешіті мен хан үйін бұзуға бұйырылды, ақ тас та, темір де жетсін... кірпіш пен тас сындыруға Ахтуба өзеніне ай сайын жіберіліп тұруды бұйырды». 

Ал дәл осындай әкімшілік қаулылар немесе жергілікті бастамалар Алтын Орданың аман қалған қала орталықтарының барлығында дерлік – Мохши, Бұлғар, Үкек, т.б. Жер бетінен іс жүзінде жойылған, бірақ бұл тастар орыс шіркеулер, монастырлар және патша үкімет үйлерін салуға пайдаланылған Мохши (Наровчат) қаласы әсіресе қатты зардап шекті. 

Нобельдер мұнай өндіруді Алтын Орда қала орталықтарының аумақтарына орналастырды ХІХ ғасырдың 70-ші жылдарының басында Увек аумағының иесі Константин Маурин Саратов қаласында көпір салу үшін Алтын Орда ғимараттарының кірпіштері мен тастарын сындырды. 

Үш жылда Увектен 70 мыңнан астам арба кірпіш шығарылды. Археолог Франц Баллод өзінің «Волга Помпейі» атты еңбегінде ХҮІІ-ХІХ ғасырларда Еділ бойында орда кірпіштерін шіркеулер мен тұрғын үйлер салуда кеңінен қолданғанын атап көрсетті. Заманауи зерттеулер Орда кірпішінің өз заманының сапалы өнімі болғанын, қабырғалар мен ғимараттардың басқа да құрылымдық элементтерін тұрғызу үшін кеңінен қолданылғанын көрсетеді.

Алтын Орданың Сарай-Бату, Жаңа Сарай, Бұлғар, Увек және басқа қалаларының құрылыстарынан кірпіш пен тастар толығымен жойылғаннан кейін І-ші Петр дәуірінен бастап, мылтық өндіру үшін ірі селитра өндірісі басталды. 

Айтпақшы, бұрын бірінші Сарай (Сарай-Бату) орналасқан аумақ өзінің ерекше өндірісіне байланысты Селитренное деп аталды. Сүйек ұны мен селитра өндіру үшін маңызды шикізаттың бірі жерлеуден алынған адамдар мен жануарлардың қалдықтары болды. 1741 жылы Увекте селитра зауыты салынды, бірақ 1749 жылы шикізаттың «таусылуына» байланысты ол жойылып, Ахтуба селитра зауытымен біріктірілді. 

Айтпақшы, Увек селитра зауыты Саратовтағы ең табысты өндірістік нысан болып, қала қазынасына барынша пайда әкелді. Әсіресе Алтын Орда елді мекендерін қарқынды түрде қирату ХІХ ғасырдың екінші жартысында пайда болды, бұл кезде ежелгі керуен жолдарының бойымен темір жолдар тартылып, өткелдер, ағайынды Нобельдердің мұнай қоймалары салынды. 

Нобельдер мұнай өндіруді Алтын Орда қала орталықтарының аумақтарында орналастырды, онда Сарай-Бату, Жаңа Сарай, Укек, Бұлғар және т.б. қайта пайда болды. Укек аумағындағы сәнді татар иеліктерінің қалдықтары, бай кесенелер Нобельдердің өндірістік ғимараттарына берілді. Тек Алтын Орда Укек территориясында 1913 жылы 31 дана көлемінде су қоймалары салынды, оның ішінде 19-ы сыйымдылығымен 2 миллион 945 мың пұт. Оларды салғанда, татар қорымдарынан мен ғимараттарынан мұқият тазарту жұмыстары жүргезілді. 

Іргетас тастардан көшкінге қарсы қабырғалар тұрғызылды, ал қалған құрылыс материалы мен керамика сынықтарынан резервуарлардың тіректері үшін платформалар қалыптастырылды. Оның үстіне «Ағайынды Нобельдердің мұнай өндіру серіктестігінің» бақылаусыз «археологиялық» қызметінің іздері бірнеше онжылдықтардан кейін Германияның Берлин және Йена қалаларының мұражайларынан табылды. 

Мен және менің әріптестерім Петр Столыпиннің есімін бұл құжаттарда тапты.

Ашық немесе жанама түрде, бірақ татар мәдениетінің материалдық айғақтарын жоюға және тонауға үлес қосқан мемлекет қайраткерлері ерекше қызығушылық тудырады. Мұндай «мәдениетті» мемлекет қайраткерлері жетерлік. Жуырда мұрағат құжаттарын зерттеу барысында археологиялық тұрғыдан жаңа, аса құнды Увек елді мекені аумағының учаскелерін ағайынды Нобельдердің мұнай компаниясына беру туралы мен және әріптестерім жиналыс хаттамаларының тізімінен сол кезде Саратовта губернатор болған Петр Столыпиннің есімін бар екенін көрдік. 

1903 жылы губернатор Столыпин ағайынды Нобельдер компаниясына Увек аумағының бұрын ала алмаған учаскелерін (1893 жылдан бастап) берді. Бұл жерлерде, кейін белгілі болғандай, Алтын Орда кесенесі орналасқан. 1913 жылы басқа Саратов губернаторы Ширинский-Шихматовтың қамқорлығымен Увекте үлкен археологиялық қазбалар жүргізілген кезде аумақтардың учаскелерін беру оқиғасы кері нәтиже берді: Алтын Орда дворяндарының бай қорымдары қазылды. 

Увек жерін ағайынды Нобельдер компаниясына беру туралы жиналыс хаттамасы, 1 б. Саратов губерниялық басқармасының құрылыс бөлімінің хаттамасы 1903 жылғы 8 желтоқсан, № 442 Мұнай өндіру бойынша сенімді серіктестік бр. Нобельдің құрметті мұрагер азаматы Тихон Федорович Першин губерниялық үкіметке өзінің сенімді өкіліне серіктестіктің мұнай қоймасында жұмысшылар үшін тұрғын үй салуға рұқсат беру туралы өтінішпен жүгінді. Тауларға жақын Нобель. Саратов, Увек бойынша; сонымен қатар өтініш беруші Першин өзінің сенімхатының көшірмесі мен көшірмесімен бірге тұрғын үйдің жобасын ұсынды. 

Қабылдаған жобаны губерниялық үкіметтің құрылыс бөлімі қараған кезде, ол техникалық жағынан дұрыс құрастырылған болып шықты, сондықтан құрылыс бөлімі бекітіп, жерді өтініш беруші Першинге қайтарады деп есептейді; қабылданған құжаттар іске тіркеліп, белгіленген мерзімде мұрағатқа тапсырылуы тиіс екен. 

Географиялық атаулар татар мазмұнынан «тазартылған». Бірақ Алтын Орда өркениетінің материалдық қалдықтары жойылса да, татар этносы, тілі, жер-су атаулары қалады. Ескі маршрут карталарында ауданның, өзендердің, көлдердің, шыңдардың атаулары тек татар топонимикасымен ғана емес, семантикалық ақпаратпен де қамтылған. 

Мәселен, мысалы: Тирянкөл – «терең көл» (терең тектоникалық жарықта орналасқан), Чебаркуль – «әдемі көл» (көптеген орманды аралдардың арқасында). «Жергілікті таулар мен өзендердің көне түркі атаулары соншалықты алуан түрлі емес сияқты: Қараташ, Қызылташ, Ақтру, Көксу... Дегенмен, тыңдаңыз: Черный камень, Красный камень, Белое стойбище, Зеленая вода ... Сіз одан жақсысын ойлай аласыз ба?» 

Бұл жолдар кеңестік және ресейлік геоморфолог және географ Алексей Рудомға тиесілі. Геолог үшін бұл атаулар жол көрсетуші іспеттес. Олар өткеннен бүгінгі күнге дейін өтті.

Бірақ бұл жерде татар топонимикасын «қазіргі» түсінудің парадокстары бар. Кейінгі карталарда, ХХ-ші ғасырдың 30-ші жылдарынан бастап қазіргі уақытқа дейін географиялық атаулар татар мазмұнынан «тазартылған» және басқаларымен ауыстырылған, мысалы: Благодарное, Святое, Путеводное немесе одан да күлкілі, мұнда Таркул енді Тарасқұлге айналды. 

Бұл Еділ бойындағы немістердің елді мекендерінің атын өзгерту тарихын, 1946 жылы Калининград облысының құрылуын, 1991 жылдан кейін Ресейдегі елді мекендер мен көшелердің атын өзгерту тарихын еске түсіреді. Ал мұндай мысалдар өте көп.

Ресей мемлекеттілігінің құрылысындағы татар «кірпіші» мәңгілікке қалды

Татарларды қатты толғандыратын тағы бір мәселе – татар болмысы мәселесі. Кеңес Одағында адамның ұлты төлқұжатқа тіркелетін және оны негізінен әкесі анықтайтын. 1989 жылғы халық санағының қорытындысы бойынша 126 ұлт өкілдері болды. Бірақ ресейлік төлқұжаттарда «ұлты» бағанасы алынып тасталды және «жаңа» ұлттардың саны тез өсе бастады: 2002 жылғы санақта - 182 ұлт, 2010 жылғы санақта - 193. 

2021 жылы кезекті Бүкілресейлік халық санағы кезінде ұлттар тізімі кеңейеді деп күтілуде. Росстат санақ нәтижелерін өңдеу кезінде бір адамдардың барлық ықтимал есімдері бір санатқа топтастырылғанын хабарлайды, бірақ іс жүзінде бұл басқаша болады, өйткені Росстат мүлдем басқа ғылыми әдістерді ұстанады. 

Татарлардың көптеген этнографиялық және этно-территориялық топтарға бөлінуін - ноғайлардан (ноғай татарлары), қырым татарларынан, хакастардан (хакас татарлары) Сібір татарларына және т.б. - жеке «реформаторлар» ұйымдастырды және таң қалдырды. Этнология және антропология институты Валерий Тишков, профессор Николай Томилов және т.б. Мысалы, этнограф Томилов Сібір татарларына жеке халық ретінде анықтама беріп, кейін оларды жеке этнографиялық топқа жатқызады. 

Алайда 2002 жылы санақ бойынша Сібірде тұратын 358 949 татардың 9 611 адамы «Сібір татарлары» деп жеке ұлт болып танылған екен. Олай болса, табиғи орыстар, ұлы орыстар, кіші орыстар, орыстар, казактар, сібірліктер, холмогорлар, вятичтер, новгородтар, суздальдықтар, древляндықтар, поляндықтар және тағы басқалар мәселесіне қайта оралайық – татарлардан кем ұлттар болмайды. 

Ресей қоғамындағы ұлтаралық қатынастардың үйлесімді болуы үшін белгілі бір халықтың тарихын, тілін және мәдениетін тереңірек білу ғана емес, сонымен бірге оның қазіргі заманғы үміттері мен ұмтылыстарын, соның ішінде Ресей татарларын құрметтеу қажет. өз тарихы үшін, өзін-өзі «татарлар» деп атағаны үшін.

Саратов татар жұртшылығы қазір Алтын Орда Укек (Увек) тарихына арналған үлкен көптомдық өлкетану жинағын шығаруға дайындалып жатыр, материалдар соңғы 30 жылда (1991 жылдан бері) жинақталған. Бұл басылым Алтын Орда өркениетін зерттеудің көптеген заманауи аспектілеріне жарық түсіретін жаңа өлкетану мәліметтерінің үлкен көлемін ұсынады. 

Кең байтақ Алтын Орда кеңістігінде Ресей империясының құрылып, кейіннен қалыптасуына Алтын Орданың негізін құраған татар тайпаларының қосқан үлесі баға жетпес. Кім не десе де, Ресей мемлекеттілігінің құрылысындағы татар «кірпіші» мәңгілікке қалды. Бұл фактіні елемеу мүмкін емес. 

Керімсал Жұбатқанов, 

Қазақ үні