ҚАЗЫБЕКТІҢ ҚАРА ӨЛЕҢІ

СӨЗ СУРЕТКЕРІ 

Қызыл құмның көрінсе атырабы,

Қызыл шашақ жыңғылы шақырады.

Бұта шайнар бураның езуінен,

Жасыл бояу ағызар жапырағы.

1. СӨЗ ТҮРЛЕНСЕ

Сөз суретке қараңыз.

Бұл — ақынның “Қызыл жыңғыл гүлі” деген өлеңінің екінші шумағы. Біз оқып өте шыға алмай, осы шумақтан-ақ кідіріп қалдық. Сөзбен сызылған суретке қарап тұрып қалдық. Бұл өлең өзі тұтастай сөз бояуымен салынған түрлі-түсті сюжетті картина.    

          Сөз суреттің ұтымды тұсы ол — оның көзбен емес, санамен көруге арнап салынатынында. Сөзбен салған суреттің кереметі ол кенептегі кепкен бояу емес екені. Дәл осы шумақта ол — “Бұта шайнар бураның езуінен ағып бара жатқан” жып-жылы түпнұсқа түс, құрғамаған бояу. Қашан қарасаң да, ағып бара жатқан, тамып бара жатқан, тамшысы әлі үзілмеген қозғалыстағы қою, жас қалпында көрінеді де тұрады.

         Сөз суреттің бір қызығы ол — видео проектордың оптикасынан ұшып шыққан түрлі-түсті сәуле сыяқты. Ол — өлең сөздегі әсерлі теңеулермен, қисын-ұйқастармен ұшып шығып, жүректің экранына түседі. Сол сәтте сана экранынан түсіп, жүрек түкпірінен көрінетін сурет, ол — сөз суреті. Сөз суреттің бір қызығы оның картинаға түспеген тұсын өзіміз ойша түгендеп алатынымызда. Біз оны еркімізден тыс бейсана қараймыз, көреміз; бейсана толықтырамыз. Оны өлең суреттің санамыздағы тұтас тұсымен біріктіріп, өлеңдегі картинаға кіріктіріп көреміз. 

          Мәселен, өлеңнің осы шумағынан соң бұта шайнаған бураның тырсылдап тік тұрған өркешін ойша көреміз. Сол өркештегі самал желпіген қоңырқай шудасы, Қызылқұмның жыңғылымен бой таласып тұрғанын, жыңғыл гүлімен түс араластырған тұсын түгел аңдайсың. Оны санаңда сызып, ой көзімен шалып, түгендеп тұрасың.     

          Жыңғылдың басын шалып, бұта шайнаған бура көз алдыңа елестеген жерден бураның толық бітімін түгендеп аласың. Оның жап-жалпақ май табаны батқан Қызылқұм, топ-топ жыңғыл түрлі-түсті бояуымен сенің қиялың жеткен шекке дейін түгенделе, түрлене бастайды. 

          Ақынның — Қазекеңнің нұсқайтыны ойша картинаның ең көз тоқтатар нүктесі. Ол — бұта шайнаған бураның ақшыл езуінен анық көрініп, сәл көбіктеніп ағып бара жатқан жасыл бояу. Жасыл жапырақтың өз бояуы, таза сығындысы.  

          Ақын Қазыбек Исаның сыры терең «Сыртолғау» атты кітабын парақтап отырғанбыз. Себебі: ол осы кітабын Абай атындағы Мемлекеттік сыйлыққа ұсынған екен. Сыйлыққа қандай кітап ұсынылғанын көргіміз келген.

          Кітап алғашқы өлеңдерінен-ақ, шумақ-шумақ күйінде санамыздың арғы түкпіріне орнығып, жаттала бастады. Әр шумағы су түбіне құрған шаппа қармақ сияқты. Біріне ілінсең, келесі бірі атылып, санаңды қармай түседі. 

Түстей алмай түсіңді жыңғыл гүлі,

Жылдан жылға құмарттың бір мұңлыны.

Қызғыш пе екен, боз ба екен, күлгін бе екен,

Қиыстырып қосқан ба түрлі үлгіні.

Түрленесің түс бермей жыңғыл гүлі.

Қызыл құмның көрінсе атырабы,

Қызыл шашақ жыңғылы шақырады.

Бұта шайнар бураның езуінен

Жасыл бояу ағызар жапырағы. 

Көп тұяққа көлеңкең ұнаса бір,

Түбіне кеп табады сірә сабыр.

Түс ауғанда қойларын шығара алмай,

Шып-шып терлеп жүреді шынашақ ұл.

          Біз әлгінде айтқан шаппа қармақтың екіншісіне іліндік. Аша тұяғының арасын құм қыздырған қой жануар қызыл жыңғылдың көлеңкесіне тығылады. Өкпесін соғып, ұйлығып үйездейді. Енді оны күн еңкеймей өріске шығара алмайсың. Шынашақ ұл “өріске шығарамын” деп әлек. Оның күн сүйген шекесіндегі шып-шып жұлдызша тер өлеңдегі суретте өмірі кеппеген қалпында, мөлдір моншақ қалпында қалады.

Шардара бұл мекені шапағаттың,

Қарыс кетсем өзіңнен қаталаттың.

Жыңғыл гүлін қызға алғаш сыйлаған жан,

Жығылмай жүр жолында махаббаттың. 

Қасиетін жыңғылдың кім ұғады?

Қамшыға сап еткендер құнығады.

Ту келіншек тулақта жүн сабаса,

Турайтындай терісін сыдырады…

          Қараңыз. Алқызыл раушан емес, әппақ ләйлә емес, Қызылқұмның жігіті, оның ғашығы — сүйген қызы. Қолдарында қызыл жыңғыл гүлі. Бояуы бөлек сурет. Сізге қайдам, біз үшін жаңалық. Қараааап тұрғандайсың. Өлеңдегі қамшыға сап болған, қатынға сабау болған тобылғыдан сартылдаған ащы үнінен айбынды күш-қуат дауысы естіледі. 

          Тағы да қайрыла қарап, осындағы “ту келіншекті”, оның жүн қопсыған тулақты осып түсердей қайрат, қуат-күшін, жүн сабау динамикасын көресің. Анау-мынау емес “ту келіншек” тулаққа соққан сабаудың сартылдаған дауысын айт. Тулақтағы тау болған жүнді қопсытқан тұсын көр. Бәрі де ауыл суретінің қайталанбас бояуы, бәрі де этнография — ескі сурет.

          Біз ақынның ары қарай әр шумағының әрін танып, талдап оқуды осы мақаланы оқып отырған сізге ұсынуды ойладық. Біздің дағдымызбен оқи көріңіз.             

Әжемнің де айналып ұршығына,

Әжімді өңі шашатын бір шұғыла.

Қырқып тістеп жүрсе де қырдың малы,

Қисаймайды жыңғылдың қылшығы да...

Шарбағындай сиреген қатарлары,

Шаманы ойлап шабатын атам кәні...

«Қызыл кітап» қызарар біздер үшін

Жыңғыл артса жырада ат-арбалы...

Сусыма кұм кешкіні сұр қашырып,

Қалыңында қалсаң да мың басылып.

Күшін ылғи Тезімің тұрды асырып.

Шөлде өскен соң... шөліркеп Тіршілікке,

Көктеп шықтың түнектен Күнге асығып...

Күз күні де бұзылмай күйі мүлде,

Нәрлі бұтақ бөленер жиі гүлге.

Уығыңа айналса қызыл жыңғыл,

Шаңырағың сақталар биігіңде...

Балалығын жоғалтқан жыңғылдыда,

Балауса ақын өзіңді жыр қылды ма...

Мың құбылып тербелер гүлшашағың,

Кеудемдегі басылмай күмбір мына....

Жылуымен өмірдің сызын білдім,

Жыңғыл гүлі екен ғой қызылкүлгін...

Құбылмалы дүние... ізің құрдым...

Шұғылаға шоқ гүлің шомдырса еді-ау...

Құбылаға бұрылса жүзім бір күн...

Құбылмалы дүние-ай қызылкүлгін... 

          Сырдарияның суына сусып шайылған қызыл құм ақын санасының алуан түрлі бояуын ашады. Жыңғыл гүлінің өзі түс ұстатпайды. Кешқұрымғы қызыл шапақпен құбылған бұталы, құмды, жыңғылды алқап ақын санасын алуан әлемге жібереді.  Біз «Жапандағы жалғыз үйге» де қарағымыз келген. “Сөзді соза түспейік” дедік.

“Жалғыз ағаш жапанда егіледі,

Жапырағы жел соқса төгіледі.

Мұнар мұңға малынған төңірегі,

Жалғыз үй тек алыстан көрінеді.

Қара бала қараса қара жолға,

Қарап тұрып қабырғам сөгіледі.

Түсінер жан бар ма екен тегі мені,

Сұраңдаршы сол бала не біледі?

          Бейнелі өлең десе беріле талдайтынымыз бар. 

          Қазыбек өлеңдерінен аса қуатты сүреткер ағаларының көркем ойлау амалдарын көрдік.

Мысалға айтайын: 

“Жағасында Қиғаштың

Құмға айналған қыр барлық.

Құшағында құмдардың

Біздің ауыл тұр қалғып.

Мұржалары есінеп,

Шықса асықпай түтін ақ.

Сол түтінді таратар 

Жел де асықпай күтіп ап”…

          Бұл сұрапыл Жұмекен Нәжімеден ғой. Қайта айналып Қазыбек Исаның қалам сілтесіне қараңыз. “Ақын біткен әуел бастан һәм сырлас та, һәм құрдас” деп Жарасқан айтқан. Біз де екі дәуірде жасаған суреткерлердің сұлулықты сезу түйсігі бір тұстан түйіскенін байқаймыз.

          Егер осы жазбамызды оқып отырсаңыз, сіздің бармағыңызды балға батырдық деп ойлар едік. 

2. НЕМКЕТТІ ЖҰРТ

Жүрдім, жүрдім, жүрдім де,

Кетіп қалдым бір күнде…

Немкеттілеу ағайын, 

Неге кеттім білдің бе?..

Бұл осы кітаптағы екінші өлең. Және ақынның туған ауылына әбден қанығып, ендігіде асқақ арман-мұраттарға зарығып, әбден шөліркеген тұстағы тағдыры. Ауылдан, елден кетуі, туған мекеннен кетуі.

          Оған себеп: қанша жүрсе де, қанша жазса да, қанша талпынса да еңбегінің ескерілмеуі, ойларының еленбеуі, арман-мұраттарының жүзеге аспауы. 

          Осы жерде бүкіл ұлт үшін де, уақыт үшін де айтатын бір түйін сөз немкетті — “немкеттілеу ағайын” дейтін тұсы. 

          Осы “немкеттілік” бүкіл ұлтты құртып тұрған, бүкіл мемлекетті тұсап тұрған сойқан құбылыс. Ұлт мүддесіне келгенде, мемлекеттік мүддеге келгенде, ұлттық мұратқа келгенде бұл немкетті қазақтың “бұл түйеде менің жүгім жоқ” деп, айранын ұрттап, қойын құрттап отыра беретіні. 

            Бүгінде ақын Қазыбектің әлі де сол арман-мұраттан айнымағаны, сол күресін, сол тартысын, сол айқасын, сол еңбегін бір сәтке қалғымай жалғастырып келе жатқаны сіз бен бізге мәлім. 

            Баяғы сол “нем кетті” жұрт. Қазыбек Қызылдың құмында құмығып жүріп, шалғайдағы шағылды да, шағалалы Шардарадан кеткенде “нем кетті” дегені мейлі ғой. Бүгінде біздің ұлттың жастары «кетіп қалдым бір күнде» деп Қазақстаннан кетіп жатыр, отанынан кетіп жатыр, бізде былқ еткен кісі жоқ. Керісінше, шетелге барып білім алып, оқу-өнеге үйрен дейтін тақырыпқа кетіп жатырмыз.     

          Бүгінгі буын балалар өз тілінен кетіп жатыр. Немкетті ата-ана олармен өзге тілде сөйлесе салады. Сол немкетті. “Осы немкеттілік түбі түбімізге жетер” дейтін қауіп-қатер ешкімде жоқ.

          Бүгінде дауысы биік мінбеден естілетін ұлт ақыны Қазыбек Иса Мемлекеттік сыйлыққа кітап ұсынса, ол кітабы “Сыртолғау” әдебиеттің көркем көкжиегіне көтерілген еңбек болса. Ұлт көркем сөзінің көркі болса. Орасан тақырыптарға барған шығармалар болса, әдебиеттанушы біздің де өлең талдаған мақаламызға талғамы биік қазылар қарап қояр деген ойдамыз. 

Алмас АХМЕТБЕКҰЛЫ, ақын, Жұмекентанушы