Мұрат Жұрынов: Шың­ғыс ханды түркі әлемінің кө­семі ретінде тануға тиіспіз.

Мұрат ЖҰРЫНОВ, Ұлттық Ғылым академиясының президенті, академик:  – Біз, ғалымдар, саясатпен шұғылдан­баймыз, тек ғылыми шындықты іздеумен айналысамыз. Сондықтан Тілеуберді Әбе­найұлы­ның кейінгі терең зерттеу жұмыс­тары бізді қызықтырды. Бұрын да мил­лион­даған адамы бар түрік әлеміне шағын ғана әлсіз моңғол жұртынан шыққан адам­ның хан болуы түсініксіз және шын­дыққа ұласпайтын жай болатын. Хан тек қана күшті елден, күшті тайпадан шыққан. Шыңғыс ханныңтуған жері, өскен өлкесі Бұрқан және Түрген деген жерлерді қазіргі Моңғолия аумағынан да, солтүстік Сібір өлкесінен де таба алмайсыз. Ол жақта он­дай жерлер бұрын да, беріде де болмаған. Керісінше, дәл сол Бұрхан мен Түрген де­ген жер-су аттары Жетісу жерінде ежелден бүгінге дейін бар. Біз осындай дәлелдерге көңіл аудардық, бұл зерт­теудің бастамасы деп ойлай­мын. Мұны моңғол ғалымдары­мен бірге талқылап, пікірталас жүргізу ке­рек. Шыңғыс ханның кеңселік құжат­тары түрік тілінде жүргізілген. Моңғол бол­са, неге моңғол тілінде жүргізілмеген? Моңғол ғалымдары бұл туралы: «Өйткені ол түріктердің арасында жүргендіктен де, оларға түсінікті болу үшін түрік тілінде жүргізді», – дейді. Ал жарайды делік, онда олар парсылармен соғыс­ты, неге парсы тілінде жүргіз­бейді? Арабтармен соғысты, неге араб тілінде жүргізбеді? Ресейді, Қы­тай­дың тең жартысын жаулап алды, «неге орыс, қытай тілдерінде жүргізбеді?» деген сұрақтардың тууы заңды. Шығыс ханның өзі түрік тілінде сөйлегені тарихтан белгілі. Моңғол ғалымдары Шың­ғыс ханды өз­дері­нің бабасы ретінде есептей берсін. Бірақ шындықтың есігін ашып қоюымыз керек. Шың­ғыс ханды түркі әлемінің кө­семі ретінде тануға келісуге тиіспіз. Шың­­ғыс хан – Алтай, Балқаш, Алакөл өңірінде өмір сүрген адам. Қазіргі Моңғолияның аумағында тұрмаған. Осыны ғалымдары­мыз дәлелдеп, мойындату керек. Бұл тез арада шешіле қоятын мәселе емес. Зерт­теу­ді әр түрлі тәсілдермен ары қарай жал­ғас­тыра беру керек. Дулатидың, Бичурин­нің еңбектері­нің бір жерінде Шыңғыс ханның түрік тілінде сөйлегені, мұсылман дінінде болғаны, бір баласының ораза тұт­қаны, бір немересінің аты Мұхаммед бол­ғаны айтылып ке­те­ді. Моңғолдарда Мұхам­­мед деген есім жоқ қой. Осындай нақ­ты дә­лел­дер бар. Сондықтан Тілеуберді Әбенайұлын тыңдап, еңбегін ға­лым­дардың талқысына салдық. ҰҒА-ның президиум мүшелері бұл еңбекті ары қарай да жалғас­тырып, зерттеу керек деген қорытындыға келді. ҰҒА президенті Мұрат Жұ­рын­ұлы осылай дейді. Жөн-ақ! Енді Шыңғыс ханның руы найман деп, бірі жа­лайыр, бірі қоңырат, енді бірі тіпті оның руы адай деп еңбек жазып тастаған зерттеуші­леріміз күш біріктіріп, аққу боп – көкке, шортан боп – суға, шаян боп құр­ғаққа тартпай, Шыңғыс хан­ның ұлты түркі дегенді әлемге дәлелдей алсақ, осының өзі әлемнің түңлігін бір желпіп тастар еді! Аяла Байсейіт nurotau.kz