ЕҢ БАСТЫСЫ, ЛАТЫН ӘЛІПБИІ  ТУРАЛЫ ШЕШІМ ҚАБЫЛДАНДЫ!

 

Енді  әлеумет болып, әріптер  әлпетін  түзей береміз

    Қазақтың жаңа әліпбиі – Латын графикасына негізделген әліпбиді қабылдау қоғамда ең көп талқыланған тақырып болып тұр. Әрине, қазір жалпы латын әліпбиін қабылдау-қабылдамау мәселесі күн тәртібінен түсіп қалғаны белгілі. Негізгі тақырып - латын әліпбиінің қабылданған нұсқасы туралы болып тұр. Қызу қоғамдық пікірге жол бергендіктен де,  парламентте талқыланған нұсқа, қазақы төл дауысты дыбыстарымызды  диграфпен - екі әріппен белгілеу өтпей қалды.  Содан соң  біз және басқалар да ұсынған әріптің үстіне ноқат қойылған нұсқа да, оның ішінде  Тіл институтының түрікше тектес нұсқасы да қабылданбады. Себеп – әріп, таңбалар пернетақтада болуы тиіс деген талап. Содан соң, осы үдеден шыққан  нұсқа - дауысты дыбыстардың үстіңгі оң жағына   үтір қоятын апострофты  жоба пернетақтада болғандықтан қабылданды. Бірақ, тәжірибеде қолдану барысында бұл жобаның да кемшіліктері шығып жатыр... Бұл заңдылық  та, өйткені кез келген әліпби нұсқасының өміршеңдігі  өмірде қолданылу барысында, апробациядан өткенде ғана анықталады.  Біз де әліпби туралы шешім шығып, жаппай қолдана бастағанда барып, кейбір кедергілерге тап  болдық. «Жүзу үшін суға түсу керек» дегеніміз де осы ғой. Ең бастысы саяси шешім шықты!  Қазақтың жаңа әліпбиі - Латын графикасына негізделген әліпбиге өту  қабылданды. 1940  жылы қазақ халқынан бірауыз сұрамай-ақ  бір күнде қабылданған кириллица бұғауынан 77 жылда әрең босадық. Ұлттық рухани отарсыздану латын әліпбиіне көшумен басталды!  Енді  әлеумет болып,  қазақы төл  әріптердің  әлпеті мен кемшілігін түзеу жұмысы жалғаса береді. Сол үшін де Ұлттық комиссия құрылды. Біріншіден, ең басты кедергі - апострофты нұсқадағы әріп жанындағы  үтірлердің де бір әріптің орнын алуы, буынға бөлінбеуі және интернеттен қазақша дерек  іздеу барысында қабылданбайтындығы болып тұр.  Мысалы, көлем жағына келетін болсақ, біз 42 әріпті кириллицадан 32 әріпті латын нұсқасына  ауыстық. Бірақ, біздің 9 әріптегі апострофтарымыз, яғни әріп жанына қойылатын  үтір таңбалардың  өзі бір әріптің орнын алып, нәтижесінде шамамен 41 әріптің өлшеміндей көлем шығып тұр...   Басты талап - жаңа әліпбиді жазуда  кедергілер тудырмау болса, бұнда бірнеше техникалық  кедергілердің құлағы қылтиюда. Сонда латын әліпбиін қабылдау үшін құрылған жұмыс тобындағы IT мамандар бұл үтірлер әріптің жанына қойылғанда осындай кедергілер болатынын неге ескертпеген деген заңды сұрақ мазалайды. Біз бұл сұрақты  бұдан бұрын да жазған мақалаларымызда қойғанбыз,  бірақ әлі жауап ала қойған жоқпыз. Екіншіден, біздің және Тіл институтының  әріптердің үстіне ноқат қойылған, артық орын алмайтын,  кедергілері жоқ нұсқаларымызды  арнайы комиссия  бұл жобадағы әріптер пернетақтада жоқ болғандықтан  қабылдамады деген ойда  болатынбыз. Арнайы комиссия өкілдері де жиындарда осылай жауап берген. Ал, негізінде  бұндай,  әріптердің үстіне ноқат қою функциясы яғни, умлаут немесе диэрезис пен акут пернетақтада да, смартфонда да бар болып шықты. Мысалы, біздің «Қазақ үні» ұлттық порталы жариялаған белгілі саясаткер Әлихан Байменовтың  «Özbekstan bizdiń de latynga köśkenimizdi qùptauda» атты  жазбасын оқиық: «Ärine,özbek ziyalylarymen latyn härpi töńireginde pikir almastyq. Basym köpśiligi śeśimdi qoldaidy. Äsirese jastar özderiniń útqanyn aitady. Bizdiń de latynga köśkenimizdi qùptauda. Samarqanda kirill härpinde jarnama joqqa tän, Taśkende 15-20 paiyzdai. Ony aga buyn qajettiligi üśin dep tüsindiredi. Basśy lauazymdagy jastar arasynda agylśyn tilin biletinder edäuir. Kitaphanalary oqyrmanga toly, jäne jastar latyn härpindegi basylymdardy köp paidalanady. Özbekstan täjiribesin nätijeli dep bagalauga bolady.» Көріп отырсыздар, қазақы төл дауысты дыбыстарымыздың үстіне нүкте, ноқат (умлаут немесе акут) қойылған. Бұл нұсқада: 1. Әріптің жанына қойылған үтір секілді артық орын алып тұрған жоқ. 2. Апостроф секілді буынға бөлуде және интернеттен дерексөз іздеуде кедергілерге тап болмайды. Ендеше, қабылданған нұсқадағы апострофты 9 әріптің   оң жағындағы үтірлерді  үстіне таңба етіп шығарсақ, яғни, акутқа, умлаутқа  (диэрезис)  айналдырсақ жетіп жатыр емес пе? Президент бекіткен шешімдегі әріптер өзгермейді, тек үтірлер -апостроф  әріптердің жанынан төбесіне шығады – акутқа немесе умлаутқа ауысады.   Бұл Елбасының  комиссияға  кедергілер мен қиындықтар тудыратын жаңа әріптер  жасамай, пернетақтада бар әріптер мен таңбаларды пайдалану  туралы талабына да тура  келеді. Ол үшін  мысалы,  Ә әрпін жазу үшін компьютеріңіздегі   әріп таңдаудан  «АҚШ халықаралық» нұсқасын таңдайсыз да,  А әрпін    ұзақ бассаңыз ,  À  шыға келеді. Сонда халықаралық әліпби әлемінде бұрыннан бар диакритикті нұсқа, яғни,  апостроф –үтір таңбасын қоясыз ба, әлде қос нүкте  Ö немесе Û секілді басқа таңбаларды, умлаут-диэрезис, акут таңбаларын қоясыз ба, бірнеше таңба  бар мұнда. Сонымен, Á (Ә) деген  акутты  нұсқа A’ (Ә) деген апострофтан  анағұрлым дұрыс қой. Өйткені артық орын алмайды, буынға бөлу мен интернеттен дерексөз  іздеуде де кедергілер болмайды. Ендеше, апострофпен белгіленген  9 әрпіміз: Á   Ә Ó  (ө)  Ú (ү)  Ÿ (у)   Ń (ң)  Gg (ғ) Í і (і)  Ś (ш)  Ć(ч) болып, акутқа  немесе умлаут-диэрезиске айналса, айшықты да,  әдемі   емес пе?!. (Негізі, өз пікірім, осы Ч әрпінің керегі жоқ еді  ш әрпі  тұрғанда) Бұл жерде  тек қазақша Ғ әрпінің орнына алынған  тоғызыншы апострофты әріп  Gg әрпінің үстіне таңба қою  функциясы ғана   пернетақта мен смартфоннан табылай тұр.  Мүмкін, біздің шамамыз жетпей жатқан болар, ІТ мамандары амалын табар. Бұл көпшіліктің де көңілінен шығары даусыз. Себебі алғашқы диграфты  нұсқаға қарсылар да, кейінгі қабылданған үтірлі нұсқаға қарсылардың  да  көпшілігі осындай әріптердің үстіне ноқат немесе үтір қойылатын нұсқаны қалайтындықтарын жазып жатыр.  Қоғамдық пікірлерге сергек қарайтын Сенат төрағасы Қасым-Жомарт  Тоқаев та жаңа әліпби туралы көпшіліктің  пікірінің ескерілуі керекттігін атап өтті.  Тәуелсіздігін ала салып, латынға көшкен Өзбекстанның өзі  әліпбиін 4 рет өзгертті. Тәжікстан мен Түркіменстан да бірнеше рет әліпби өзгерткенін  ойласақ, өзгелердің қателігінен  сабақ  алып, жаңа әліпбиімізді  жаппай  талқылап, елдің пікірін ескеріп келе жатқан   біздің жарамыз жеңіл болып шыққалы тұр. Әйтпесе, үтірлі нұсқаға қарсылардың ішінде, тіпті, алғашқы елді шошытқан диграфты нұсқаға қайта оралуды ұсынып жатқандар да шығуда.  Бұл, шұқырдан қашып, орға құлаумен бірдей.  Яғни,  диграф нұсқадағы  «Әйелім» деген атаудан апострофтың арқасында құтылған  «Әлім» атаулылар енді қуанып жүргенде, оларды қайта  «Әйелім» етуге болмайды. Сонымен, қазақтың латын графикасындағы жаңа әліпбиі  өмірге жолдама алды!   Рухани жаңғыруға көшкен   көшіміз  көлікті болсын деп, әріптеріміздің көрікті болуына көп болып қолдау жасайық, қолданайық! Жолға шыққан  жаңа әліпбиімізге Ақ жол тілейік! Қазыбек  ИСА, "Қазақ үні" газеті Qazaquni.kz