АМАНГЕЛДІ ҚАЛАЙ АЖАЛ ҚҰШТЫ?

Менің әжем – Ұзын Қыпшақ Бегімбет руының қызы. Қазіргі Амангелді ауданының Үрпек ауылында туған. Әкесі Молдабек пен анасы Дәметкеннің Құдайдан мойындарына бұршақ салып тілеп алған жалғыз перзенті екен.

1916 жылғы дүрбелеңде Молдабек Байтөреұлы Амангелдінің әскеріне қосылып, орыс патшасына қарсы соғысқан әрі Амангелдіге туыстығы (екеуі де  Бегімбет руынан) да бар. Сардар Торғайда комиссар болып тұрғанда атын баптап, көмекшісі де болған екен. Амангелдіні соңғы тірі көргендердің бірі де осы Молдабек атамыз. Молдекең өткен ғасырдың 40-шы жылдары озыпты өмірден. Кемпірі –Дәметкен әжеміз Амангелді өлгенде батырдың жұбайы Балыммен қатар отырып жоқтау айтыпты. Және ол жоқтауды өмірінің соңғы жылдарында магнитофонға жаздырған екен. Өкініштісі, ол таспа қолды болып,  жоғалды.

Әжей 1984 жылы пәнимен қош айтысады. Баяндалатын оқиға осы Дәметкен Райысқызының (менің әжемнің шешесі) көзі тірісінде айтқан естіліктерімен өріледі. «1919 жылдың жазғытұрым кезі. Торғай өзені сол жылы ағыл-тегіл тасып, айнала көп уақыт тасқын судан құрғай қоймады. Төрт түліктің аузы көкке ілініп, қыстың күйбең жұмысынан арыла бастаған едік. Тыныштығымызды ат тұяғының дүбірі бұзды. Күнде хабар күтіп, елеңдеп жүрген аласапыран шақ. Кебісімізді аяққа іле сап далаға шықтық. Салт атты біреу желе жортып келеді, жүрісі суыт. Жолаушының сырт бейнесі алыстан жол азабын тартып келе жатқан адам екенін айтпай-ақ аңғартып тұр. Жақындағанда байқасам үйдегі қожайыным екен. Беті түтігіп, жақ жүні үрпиіп, арып-ашқан. Көздері қызарып, әлденеше күн ұйқы көрмегені білініп тұр. Астындағы атының ақ көбігі шыққан. Отағасы Торғайға ағасымен (Амангелді) бірге кеткен. Жарау атқа шана жегіп, Батыр өзімен бірге абысынды (Балым) да ала кетті. Сол кеткеннен көріп тұрғанымыз осы жазғанды. ...Атының басын тартты да, ерден сыпырылып түсті. Жиналған көрші-көлем, ағайын-жұрт қаумалап алды, не дер екен деп күтіп тұрмыз. Жүзінен жақсылықтың нышаны байқалмайды, не болса да бір жаманат хабар естіртейін деп тұрғанын сездік. Сөздің қысқасы: «батырдан айырылдық» деді...

Ауыл-аймақ қара жамылып, азан-қазан болдық та қалдық. Жылау,сықтау. Келіндер отыра қап күніне бірнеше рет жоқтаймыз. Балым абысын жоқтау айтып отырып талықсып кетеді, есін жиғызып аламыз, сәлден соң тағы талып қалады. Ей, несін айтайын, ірің ішіп, қан құсқан күндер еді ғой...

...Батыр дуанда (Торғай қаласы) қызмет етіп жатқанда «алаштықтар» қалаға кіруге рұқсат сұрайды. «Біз үкіметтен кешірім алдық, қызылдар жағына өттік» деген екен. Оларды Міржақып бастап келген. Міржақып пен Батырдың төңкеріске дейін де жұлдыздары жараспай жүріпті. Батырдың Би ағасы (Көшімбек би) кезінде ауылында мектеп ашып, бала оқытқан дейді. Сол мектепте Міржақып мұғалім болады. «Еті сенікі, сүйегі менікі» деген заман ғой, Міржақып өзі оқытқан бір оқушыға қол көтеріп, содан дау шығады. Таяқ тиген балаға Батыр жақтасып, содан екеуі қырбай болып кетті дейді білетіндер. Екеуі де ешкімге иілмейтін, кек алмай қоймайтын адам болған сияқты. Бір-бірінің шалыс басқан сәтін аңдып, арбасумен қысты өткізген. Тек, Міржақып бұрын қимылдап, батырдың алдын орап кетті.

Дүрбелең басылып, билікке қызылдар келген соң Батыр жаңа үкімет жағына өтті. Торғайда жаңа биліктің орнауына ат салысты. Бұл Ханға (Әбдіғапар) ұнамаса керек. Әр жердегі мәжілісте бірінің шығарған шешіміне екіншісі қарсы келіп қала береді. Батыр сайлаған болысты Хан орнынан алып тастап, аралары одан сайын ушығып кетеді. Бұл жағдай Міржақып пен оның айналасындағыларға қол болды. Араға адам салып, Ханды өздеріне қаратып алады және Батырды өлтіруге келіседі. Міржақып оны Ханның келісімінсіз де өлтірер еді, тек, кейін ел арасындағы жанжалда «Ханның ризашылығы болды» деп айту үшін ғана істеген ғой. «Інің орысқа қызмет етіп кетті, сені ұмытты, сыйлауды қойды» деп азғырған дейді.

Күн жылынып, жер құрғай бастаған күндерде Батырдың қол астындағы қызметкерлердің бірі әскерді ойнатамын деп қала сыртына алып кетеді. Сол адам сатқындық қылды, салдаттарды қастықпен әкетті дейді, кім білсін. Содан әскер сыртта жүргенде қалада атыс басталған. Батырдың кеңсесін шабуылдап, көшенің астан-кестеңін шығарыпты. Екі-үш көмекшісімен қалған Батыр түске дейін қарсыласып, ақыры берілмепті. Амалдары таусылған олар енді айлаға көшеді. Міржақып Батырға адам жіберіп, кешірім сұраған болады. «Доңыз, иттер арақ ішіп, мастықпен мылтық атыпты, жазасын келіп өзің бер» дейді. Батыр бармайды, тағы адам жібереді, оған да бармаған. Сөйтіп, не керек, ақыры мешіттің молдасын қолына Құран ұстатып, «Амангелдіні қайтсең де көндіріп, ертіп кел» деп жұмсайды. Молданы көптен таниды екен. Келе салып: «Батыр, бір ашуыңды бер, мені аналар жаналқымнан алып, еріксіз жіберді. «Татуласамыз, бітімге келеміз, қорықпаса қарусыз келсін» дейді. Жүре ғой менімен. Құран ұстап кеп отырмын» дейді.

Батыр – діндар, бес уақыт намаз оқитын адам еді, хазірет кеп тұрған соң сенеді ғой баяғы. Балым мен біздің жазған (Молдабек) жібергісі келмей безектейді. Бір бет алған соң кері қайтсын ба, шақырған жерге тартып отырады. Міне, сол кеткеннен Батыр мол кетті ғой.

...Шақырған үйіне кіре берісте Батырды сенекте екі адам екі жағынан кеп ұстап, байлап тастапты. Сол күйі абақтыға тыққан. Сол күні дуанға Хан да келеді. Оны да әдейі шақырып отыр ғой, сонда болды деу үшін. Батырды өлтірер алдында Хан: Амагелдінің сөзінде сиқыр бар, тыңдап тұрсаң арбалып қаласың. Сөйлетпеңдер және көзіне қарамаңдар! – деп айтты дейді. Батырдың көзі өңменіңнен өтердей өткір, сұсты еді.

Батырды абақтыдан байлаулы күйінде алып шығыпты. Түн ортасы, ел аяғы басылған кез екен. Жан-жағына соңғы рет көз салғанда бірден Ханға қарап:

– Әй, Хан аға! Сен биік жар емес пе едің, мен сол жарда секірген лақ емес пе едім?! – деп сөз бастағанда Хан:

– Мынаны сөйлетпеңдер дедім ғой. Тұрмаңдар қане! –деп айқай салады. Сонда топ ішінен шыққан біреу ұзын кездікті Батырдың бауыр тұсына сілтеп кеп қалды дейді. Жерге екі бүктетіліп түскен Батырды ат құйрығына байлап шаба жөнеледі. Иен далаға апарып, көміп кетеді. Батыр осылай ажал құшады...

Ел болып, жұрт болып Батырдың сүйегін іздедік, көп іздедік. Мал бағып жүрген бір малшы кездейсоқ байқап қалады. Ол байғұс бір пәлесі жұға ма деп айтуға қорқып жүріпті. Тұспалдап айтқан жерді шолып шыққан ақсақалдар бір күні тапты ау әйтеуір. Денесі бассыз жатқан көрінеді, өлтіргенде кесіп алған ғой. Мүрдені қазып жатқанда басы екі аяқтың арасынан шығыпты. Ой, Алла, не деген жауыздық десеңші. Елге әкеп, арулап жерледік.

Батырдың құнын даулап ағасы (Көшімбек би) ізденді, тапты да. Нақты қылмыстылар «Амангелдінің құнын дауладың» деп оның ауылын да шапты. Ой, көрсетпегені жоқ қой... Енді қанша айтсаң да Батыр қайтып келмейді.»

Дәметкен әжеміздің әңгімесі осы еді.

Н.Әлменов

Abai.kz