АЛАШ ИДЕЯСЫ ЖӘНЕ БҮГІНГІ ҰЛТ САЯСАТЫ

Алаш идеясы – ұлттық идея, ақтармен де, қызылдармен де үйлеспейтін үшінші жол еді. Ол ұлттық жаңару жолы болатын. Большевиктер ұлттық мұратты таптық идеяға бағындырып, тар, саяси, пролетариат диктатурасы құрсауында ұстаса, ақтар ұлы державалық, империялық пиғылдан аспайтыны белгілі. Осы саяси жағдайда тәуелсіздікке қол жеткізу мүмкін емес еді. Дегенмен, алашордашылар елді оятты, алға бастады. Олардың трагедиясы-қазақ ұлтының трагедиясы. Финляндия, Польша сияқты ұлттар тәуелсіздік алып, дербес мемлекет болып қалыптасты. Қазақтың ел болмауының бір себебі – ұлттық интеллектуалдық потенциалының төмендігі. Ә.Бөкейханның «Киргизы» мақаласында «Формы национально-освободитель­­ного движения» (Санкт-Петербург, 1913ж.): «Число киргиз, обучающиеся в городах, совершенно ничтожно; в средних учебных заведениях, университетах очень тепло, окончивших высшее образование можно, говоря фигурально, перечислить по пальцам». Екіншіден, ұлт-азаттық қозғалыс біртұтас сипат алмады. Аталған мақалада Ә.Бөкейхан оны былайша бағалады: «В ближайшем будущем в течении, вероятно, организуются две политические партии, соответсвующее двум политическим направлениям, складывающиеся в киргизской среде. Одно из них может быть названо национально-религиозным, и идеалом его является религиозное движение киргизов с мусульманами. Другое – западное направление. Первое, и вероятно, возьмем за образец мусульманские татарские партии, вторые –оппозиционные партии, в частности, партии народной свободы».  Ә.Бөкейхан бастаған ұлт интели­генциясы Ресей құрамын да терезесі тең автономияны армандады. Ол 1918 жылдың 11 ақпанында былай деген болатын: «Киргизский народ не пи­тает сепаратистских замыслов, он не желает отделения от России. Мы – западники. В своем стремлении при­общить народ к культуре мы не смо­трим на восток, в Монголию, мы знаем, что там культуры нет. Наши взоры устремлены на запад. Получить культуру мы можем оттуда, через Россию, при посредстве русских». Кеңес заманында ұлттық идея, ұлттық патриотизм ұлттық астам­шылыққа, ұлттық мастанушылыққа, басқаның мүддесін кемсітушілікке теңелді. Ал шындығында, М.Шоқай жазғандай, ұлтшылдық «халқымыз­дың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді». Ұлт­шылдықты бетке баса беріп, кінә таға берген соң А.Байтұрсынұлы былай деген: «казахский национализм не имеет колонизаторского характера. Он не добивается верховенства и подчинения себе, и, если сможет и су­меет достичь, добиться равенства. Казахский национализм-нищен­ствую­щий национализм». Бүгін де алаш идеясы жүзеге асты, Қазақстан тәуелсіз мемлекет болды. Өзінің экономикасы, дербес террито­риясы, Конституциясы , мемлекеттік тілі, мәдениеті, әскері, қауіпсіздігін қамтамасыз ететін органдары бар. Қазақстанды шет мемлекеттер тани бастады. Бірақ, қазақ отарланған ұлт болғандықтан, әлі рухани тәуел­сіздікке қолы жетпей отыр. Мүмкін, тарих оған әлі аз уақыт беріп отырған болар. Индонезия ұлт-азаттық қозғалы­сының көсемі Сукарно отаршылдық­тың барлық түрлерін саралай келіп: «қолайлы», «жағымды» ауру болмай­тыны сияқты, «жағдайлы» отаршыл­дық та болмайды деген еді. Ол тәуелді елдердің тек пайдалы табиғи қазба­ларын пайдаланып қана қоймай, олардың рухани өмірін де аздырады. Ең бастысы, ел билігі басқаның қолы­на көшкен соң, елдік, азаматтық сана кемиді. Қоғамдық сана ұлттық, аза­маттық деңгейден жеке бастың қамы­на ауысады. Отаршылдық басқару жүйесі ұлттық келісімпаздық (конформизм) психологиясын, құбалма, екіжүзді, тұрақсыз, ыңғайшыл адамдарды қа­лыптастырады. Екіжүзді, табансыз, ел мүддесін ойламайтындар, ұлт алдында жауапкершіліктен айрылған тоғы­шарлар, шен-шекпен қуғындар кө­бейе келе күш алып, қауіп-қатер туғы­зады. Көбімізді заман таптық интер­национализм идеологиясында тәр­биеледі және оған имандай сендік. Халықтар интелленциясының ұлт мәселесінде көзқарасы өзгере бас­тады. Ал партия, кеңес органдарының орны бөлек. Олар кеңес заманында ұлттық мүддені жылы орынға құрбан етсе, тәуелсіздік тұсында кеңес идео­логиясын тағы да жылы орынға құр­бан етіп, ұлттық демократиялық по­зицияға ауысуға тырысты. Шын мә­нін­де олар марксизм-ленинизмді де, ұлттық идеяны да түсінбегендер. Сондықтан, тәуелсіздікке қолы жет­кен елдердің ұлттық шенеуніктерге көзқарасы алуан түрлі. Аргентиналық философ Э.Агости былай дейді (қолға түскен әдебиет тілінде келтірейік): «Судьбу нации нельзя доверять отсут­вующим классам, так как оны были инструментом покорения, раболепно преданным миру. Новый националь­ный голос в сущности им чужд». Осын­дай идеяны Балтық жағалауын­дағы елдер де ұстанады. Өз шенеунік­терін кеңес оккупациясына жұмыс жасаған кадрлар деп, ел сыйлайтын абыройлы азаматтарынан басқасын жұмысынан босатты және жауапты жұмыс беруден бас тартты. 1960 жылы тәуелсіздік алған он бес африкалық мемлекет 2000 жылы қырық жылдық тарихын саралап, өт­кен жолдарына «мүмкіндікті пайда­ланбаған уақыт» деп баға берді. Африкалық жазушы А.Квеи Арма «Жарқын шақ» атты романында сая­си-экономикалық және этникалық салада армандаған «алтын ғасырға» қол жетпек түгілі, отаршылық өмір салты мен ойлаудың сиықсыздық түрлерінің етек алғандығына және бұл ұлттық тоқырауға ұлт «элитасы­ның» жайбарақаттықпен қарайты­нына қынжылады. Бөтен елдің үстем­дігінен құтылғанмен, оның ақыл-санада қалдырған азабынан арылу – ұзаққа созылатын індет. Бұл бізді де ойландыратын тәжірибе. Ұлттық ро­мантизмді біз де басымыздан кешіріп келеміз. Бір кезде қой үстіне бозтор­ғай ұялаған, сүттей ұйып отырған ел едік. Отаршылар мен большевиктердің арам пиғылды саясаты ұлтымызды аз­дырды. Енді ғана өз билігіміз өз қолы­мызға тиген тұста бақыт пен молшы­лыққа жол ашылды деп бөркімізді ас­панға лақтырудамыз. Табиғи бай­лығымыз отаншылдықтың бөлек бір түрін – ресурстық отаншылдық ту­ғызды. Қоржынында ат басындай алтыны бар қайыршылар бар екенін, ол алтын бұйым, тауар болмайынша байлыққа айналмайтынын, оның кә­сіби еңбекпен келетінін енді-енді түсініп келеміз. Ең басты байлық – білім, ең қуатты жанармай - тер екенін заман енді аңғартып келеді. Отаршыл­дықта болған ұлттарға тән, бір жағы­нан жылауық, екінші жағынан дан­дайсушылық, бұрынғы ұлттық кемсі­тушіліктің орнын ұлттық абыройлы іспен емес, лепірме, желөкпе мақта­нушылықпен толтыруды біз де бастан кешірдік. Тарихты саралағанда бар­лық пәлені тек сыртқы күштерден деп сөйлеу, ұлтымызды бірыңғай мақтап, тек батыр, тек дана етіп көрсету-ұлттық нигилизм сияқты індеттің бірі.тарихтан өткен ұлт өкілдерін я пе­ріште, я жексұрын етіп көрсету де соның көрінісі. Мемлекет – ұлтты ұлт ететін құ­рал. Кейде мемлекет елдегі тілі, діні, мәдениеті басқа ұлттарды негізгі ұлт төңірегіне ұйытып, білдірмей сіңіріп алуға да тырысады. Өйткені дін мен тілді ұлттың тұтастығы мен бірлігінің құралына айналдырады. Сондықтан Францияда: «Францияны Франция еткен француздар емес, француз­дар­ды француз еткен Франция» делінеді. Демек Қазақстанды Қазақстан ететін қазақтар емес, қазақтарды қазақ ете­тін Қазақстан, дәлірек айтсақ, мемле­кеттің ұлттық саясаты. Мемлекет Қазақстанды бірыңғай ел етуге біраз күш жұмсады. Оны Оң­түстік Қазақстан облысының ұлтара­лық қатынастарынан көруге болады. Аталған облыстағы зерттеулерге қа­ра­ғанда, орыстар әлеуметтік-эконо­ми­калық реформаларға басқа өңір­лерге қарағанда бейімдірек болған. Бұл жерде солтүстік, шығыс, батыстық өңірлермен салыстырып айтылып отыр. 1990 жылы экономикалық жағ­дай өте қиын, «ақыр заман», апока­липсис деп бағалағандардың бестен бірі 2008 жылы «жағдай жақсарды» деп жауап бергенн. Яғни көңіл күй өзгерген. Екінші сауалға «сіздің жоға­ры еңбекақы алуыңызға, лауазымды жұмысқа қол жеткізуге мемлекеттік тілді меңгеру әсер ете ме?» деген сауал­ға, орыстардың 78% «әсер етеді» деп жауап берген. «Сіздің отбасыңыздың экономи­калық жағдайы жақсарды ма?» – де­ген сауалға орыстардың төрттен бірі, қазақтардың үштен бірі «жақсарды» немесе «аздап жақсарды» деп жауап берген. Ең бір көңіл аударатын мә­селе, экономикалық жағдайдың жақ­саруы негізінен ұлтқа байланысты емес, мысалы, кредит алу, кәсіп­кер­лердің мемлекеттен тапсырыс алуы барлығына бірдей делінген. Бірақ 2008 жылғы дағдарыстан кейін әкімшілік ресусрстар, ағайындардың қолдауы, әсіресе қазақтар арасында ашық көрі­не бастады. Орыстардың басқа ел­дерге қоныс аударуы дағдарыс салда­ры­нан өсе бастады. Дегенмен, инже­нерлік қызметте, жоғары техноло­гия­лық өндірісте, ақпараттық технология­лық салада орыс халқының өкілдері еңбек етуде. Ұрпақ алмасып, жас толқын бүгін олардың орнын негізінен қазақтармен алмастырып жатқан сияқты. Алайда елімізде Советтік интер­национализм синдромы әлі жалғасуда, Қазақстанды «көп ұлтты» мемлекет деп есептеп, әлі де орыс тілінің үстем­дігін аңсайды, әлі де психологиялық жағынан бүгінгі заманға икемделе алмайтындар әсіресе аға ұрпақ ара­сын­да көбірек. Соның бірі О.Сүлей­менов. Дегенмен, ел ішінің тыныштығы жайбарақат, қаперсіз, бейжай көңіл-күйге, келісімнің сылбыр, марғау, қамсыз ахуалға ұласпағаны керек. Кейде тұрақтылық төңірегінде қара­байыр, жаттанды ресми насихат халықты жалықтырады, этносаралық келісімінің қазақстандық моделін проблемаларды мүлдем біржола ше­шілгендей, барлығы тап бүгінгідей бола беретіндей көреміз. Экраннан әр түрлі тілде ән шырқап, би билеп жүр­ген этнос өкілдерін көріп, ішіміз одан әрі жібіп, мейірленуге де болар. Бірақ күнделікті тұрмыс ән мен биден тұр­майтынын, кейде күрделі мәселе­лер­дің барлығын біле тұра оларды айна­лып өтуге тырыстанымыз өкінішті. Социологиялық зерттеулер бо­йынша, этносаралық келісім ел аза­маттарын толғандыратын мәселе­лердің ішінде алдыңғы қатарларына шығып отыр. Ел бірлігі доктринасы төңірегіндегі, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға ар­налған мемлекеттік бағдарламасына байланысты пікірталастар да елді ойландыруда. Көптеген күрделі мә­селелер ашық айтылмағандықтан, пікірін сыртқа шығармай , көзге түс­пей, іштей ренжитіндер барлығы бай­қалады. («Литер», 3 қараша , 2010 ж.). 1991 жылдан кейінгі кезең түбе­гейлі өзгерістерге толы. Соның бірі-елдегі этнодемографиялық өзгерістер. Қазақстан екі қауымдастық (қазақтар мен орыс диаспорасы) басым болған мемлекеттен сан жағынан бір ұлт – қазақ ұлты басым елге айналды. Жаңа демографиялық ахуал этносаралық қатынастарға жаңа мазмұн беретіні және оны ой елегінен өткізу қажеттігі де туып отыр. Ұлт саясатын талдағанда қазақ ұлтының мәселесі алға шығатыны анық. Бүгінгі ақпараттық заманда қа­зақтар өз мәртебесін кеңес заманымен салыстырып қана қоймады. Өз дең­гейін басқа мемлекеттермен, олардың аштық-тоқтығымен ғана емес, мем­лекет құраушы ұлт мәртебесімен, ұлт­тың даму деңгейімен, тіл, мәдениет дамуымен салыстырады. Ал мемлекет ішінде қазақтар өзін басқа диаспора­лармен салыстырып, олардың мемле­кеттік тілді меңгеруін де қазақты сыйлаудың индикаторы ретінде ба­ғалайды. Ал алыс аудандарда тұратын қазақтар өздерін экономикалық-әлеуметтік жағынан дамыған өңір­лермен салыстырады. Көптеген мемлекеттермен салыс­тырғанда, мемлекет құраушы қазақ ұлтының отарланған ұлт екені әлі көзге ұрып тұр: 1) бұқаралық ақпарат құралдарында мемлекеттік тіл, мәде­ниет әлі басымдыққа ие бола алмады; 2) азаматтық алу үшін мемлекеттік тілді білудің міндетті еместігі; 3) мем­лекеттік тілді халыққа қызмет жасауға қолданбау; 4) сот жүйесі, құқық қор­ғау органдарының байырғы ұлттың тілін меңгермеуі, сондықтан байырғы ұлттың тілін қорғамауы; 5) жердің, жер асты байлығының халықтың мүд­десіне толықтай қызмет жасамауы елді ойландырады. Қазақ ұлтының бүгінгі жағдайын әлемдік әлеуметтану ғылымында ішкі отаршылдық дейді. Сырттан саяси тәуелсіздік пен еркін­дік алғанмен, ішкі рухани тілдік әлеу­меттік тәуелділіктен толық арыла алмау соның белгісі. Осы мәселелерді кезінде Алаш лидерлері де өте өткір қойған. Әлемдік тәжірибеге сәйкес, табиғи байлықты игеру барысында қоршаған ортаның бұзылуынан денсаулыққа келтірген зиянының орнын толтыру үшін жергілікті тұрғындарға әлеу­меттік жеңілдіктерге қол жеткізуді ойластырған орынды. Сондай-ақ ке­зінде депрессивтік деп аталған қы­рыққа жуық негізінен қазақтар тұра­тын аудандардың, ішкі көші-қон мәселелерін қолға алатын уақыт келді. Елбасы Н.Назарбаев Жолдауында қазақстандықтардың үш тілді меңге­руіне зор мән берді. Бұл істе әлемдік тәжірибемен де есептеспей болмайды. Канадалық этнолингвист ғалымдар М.Сигуан мен У.Макки зерттеуле­рінше оқушыны екінші, үшінші тілге үйрету үшін сол тілдік ортада қай тіл­дің әлсіз екенін айқындап алу қажет. Егер оқушының ана тілі мықты болса, ана тілінің мәртебесіне қауіп төнгіз­бейді, себебі, оқушы елдегі басымдық тілді меңгерген. Ал әлсіз тіл деп отбасында, күнделікті өмірде, билікте кең қолданылмайтын тілді атайды. Канаданың Сен-Ламберс провинция­сында ағылшын тілін терең меңгерген оқушылар үшін француз тілі ана тілі­не қауіп төндірмеген. Ал ана тілі – француз тілін толық меңгермеген оқу­шылар үшін ағылшын тілі олардың ана тілін ығыстырушы қызметін атқарған («Социологические иссле­дования»,2002ж. №8, 49-56 беттер). Сондықтан екі-үш тілді меңгеру үшін оқушыларды ана тілін меңгеруіне қарай таңдаудан өткізіп, арнаулы топтарда ғана енгізу жөн. Сонымен, қазақ ұлтының эконо­микалық, әлеуметтік, демографиялық, рухани жаңаруын, ұлт ретінде тұ­тастығын қамтамасыз ететін жалпы мемлекеттік бағдарламалар дайындау және іске асыру қажеттігі бар. Мәселе қазаққа артықшылық беруде емес, отарлау саясатының жарақатын жа­зуда болып отыр. Бірқатар бұрынғы отарланған елдерде отарсыздану сая­саты жүзеге асуда. Білім саласының қызметкері, өзін­дік өмірлік жоспары бар, кәсібі ман­саптан да үмітті, Қазақстаннан көшу ойында жоқ, жасы отыздағы шым­кенттік орыс азаматы көңіл-күйге ерік беріп, «Сен өзіңді қазақстан­дық­пын деп есептейсің бе?» – деген сауалға былай деп жауап беріпті: «Нет, я не чувствую себя казахстанкой, несмотря на то, что здесь родилась и это моя родина, я не чувствую, что пре­зидент и его «программа 2030» что-то делает для людей обычных и простых. Я вижу постоянно, что у нас везде коррупция, пойти в налоговую, пойти в финполицию, финконтроль, везде надо дать на карман и везде казахские фамилии. Никакие мы не казахстанцы. Почему-то так полу­чает­ся, что все руководящие долж­ности должны занимать или казахи или корейцы, а русские нет. Я вот в суд хожу, все судьи вышли из залов на перекур, все казахи. О чем еще здесь еще можно говорить? Какие казах­станцы? А русские где? Только при­служивают и моют полы. 70 школ в городе и в 68 из них казахи директора. И ждут, когда эти двое на пенсию уйдут». Байлық, билік, мансап-мәртебе жеке адамдар ғана емес, әр этностық топ үшін де құнды. Қазақстандық диаспоралардың бүгін мемлекеттік билікте, оның жоғары басқару ор­гандарында орын алуға тырысатын­дары айқын. Қазақстан Парламентін­де Қазақстан халқы Ассамблеясы сайлаған тоғыз депутат этностардың сұраныстарын толық қанағаттан­дыр­майтын сияқты. Тіпті ашу-ызаға толы, іштей наразылығын сыртқа шығара алмайтындар қаншама! Ресейдің ТМД институты «Қазақстандағы орыстар» атты жобаға сәйкес Қазақстанда социологиялық зерттеулер жүргізген. Осы зерттеулер бойынша, Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін орыс этно­сының 60%-ы жағдайымыз «жақсар­ды», 26%-ы «нашарлады» депті. Бұл-жалпықазақстандық үрдіс. «Қазақ­станда кімге өмір сүру жеңіл?» – деген сауалға орыстардың 5,4 %-ы – орыстарға, ал 50%-ға жуығы – орыс­тіл­ділерге деп жауап берген. Сондай-ақ 37%-ы Қазақстанда өмір сүру бар­лығына да оңай емес депті. Орыстардың 17,1%-ы лауазымды жұмысқа жетуге мүмкіндік бар, 18%-ы қызметке әділ баға беріледі депті. Сауалнамаға жауап бергендердің 25%-ы Ресейде тұрмыс бәрібір жақсы депті. Респонденттердің 47,4%-ы Ре­сейге қоныс аударуға оңды қарайды. Ал 30%-ы оқта-текте Ресейге қоныс аударуды ойлап қоямыз, бірақ оған мүмкіндік жоқ және Ресейге қоныс аудара қалған күнде де болашаққа сенім аз депті. Қазақ мемлекеті этносаралық қа­тынастарды реттейтін жаңа жүйе қалыптастырып келеді. Өйткені бей­бітшілік пен келісім мәдениеті қалып­таса бастады. «Біз әлі жол басында тұрмыз», деді Президент. Икемді, оралымды, барлық ұлтқа адал, ашық саясат ертең де этносаралық қатынас­тарды орнықты жолға бейімдеп оты­руға негіз болады. Амангелді Айталы, философия ғылымдарының докторы, профессор.