Жыр жалынын жүрегінде тұтат­қан Жетісулық ақын - Сағыныш Намазшамова

Жанымның ақжал толқынының астарында тынып аққан сезімдерімнің әрбір тамшысын сен қадірлей аларсың ба, өмірім? Сәулесі найзадай өткір күннің қылдай нәзік кесегі түссе жалт-жұлт ете қалар сол тамшыларды қастерлей аларсың ба, өмірім? Қаншалықты қадірлеп-қастерлейтінің, мейірімге бөлеп, мынау бес күн жалғанда нәсілі асыл жаратылған адамзат махаббатына қай дәрежеде оң қабақ танытатының мен үшін жұмбақ. Жаным балқып, жүрегім атқақтап, буындарым талшыбықтай мың бұрала босаңси түскенде бабалардан қалған «Өмір – күрес» деген ұғымға сана жетелетіп,  діңкем құрып, үздігердей күй кешіп, қара тұяқтан хәл кетердей болғанда, менің ақындық сезіміме өмір боп мәнді жауап қатпайтындай көрінесің де тұрасың. Содан да шығар, қасиетті қаламды салалы саусаққа қапсырып, қарпып ұстап, өлең өлкесінде еркін ат шалдырған қаламгер жазбасына жүгіне түсеміз.

Талас-тартыстан тұратын саяси сахнаңдағы сан мың қойылымдарды тамаша­лап, жазықсыз жанардан жылыстаған тамшыларды көріп, тағы да сол ақындар жыры­на бас ұрамыз. Еріксіз. Діңке құрып, дем бітердей болған соң. Рухани «тоқырауға» салынған соң. Сонда сірескен кітаптарды арқалап тұрған сөреден Сағыныш Намазшамова деген көздидар, бұрыннан етене таныстығымыз бар, сыйластығымыз да жоқ емес, жаны нәзік ақынның жыр жинағын суырдық. Жастана жатып тағы бір оқып шықтық. Жанға талғажау болған құнарлы өлеңдеріне шомып, балдан нәрлі һәм дәмді тіркес, пайым, түйіндерін таңдайға басып тамсандық... «Басылды кенет төпеген жауын, Қана алмай, көңілім, қалдың ба?! Тыншыған кезде тамшының бәрін Арнаңа қосып алдың ба?! Ақсуым!», – деп жырлаған Сағыныш Намазшамова өзі өлеңге қосқан қасиетті Ақсу өңірінде от жүрегін тулатып өмірге келген. Тоқымдай жерінің топырағы тұмар қып тағар қасиетті болған сол өңірден Ілияс Жансүгіровтей саңлақ ақын шыққанын ойға алсақ, біз сөз еткелі отырған қырмызы мінез, қызғалдақ ғұмырлы шайырдың да шығармашылығындағы сөз құнарлылығы, ой тереңдігі құлагер қаламгердің тұяқ мөріне келіңкірейтіндей көрінеді. Бұл дегеніміз, рухани сабақтастық болса керек-ті.

Са­ғыныш Сабыржанқызы ба­лауса шақтан бойындағы дара қасиетті үкілеп, кеу­дедегі қоздаған шоқты үрлеп, жалынға айналдыра білген. Тұмса табиғаттың терең сыр­ларына сана жетелетіп жүріп ол небәрі 15 жасында  студент атан­­ған.Зеректігі мен зерделілігі, бі­лім­ге деген алғырлығы оны қа­тар­ластарынан оқшау етіп көрсе­тіп, даралай білді. Дараланғанға диір­­меннің тасын кері айналдырар қуат­­қа ие екенмін деп елпілдеп, ерек­­шеленіп кеткен ол жоқ. Кері­сін­ше керенау күннің қырық құбы­лар шағының бәрін өмір заңды­лығы деп қабылдап, сол заңдылық­тарға адамзаттық парасатпен қа­рап, сыйына иіліп, сынағына қасқайып ғұмыр кешу керектігін темірқазық қағида еткендей. Содан да болар еліміздегі жас әде­биетшілер үшін ең мәртебелі сыйлық саналар – халықаралық «Шабыт» фестивалінің жүлдегері атанғанда да айрықша тебіреніп кет­педі.

Иә, Сағыныш Намазшамова қа­­шанда байсалды мінезінен тан­бай, арман еткен асқақ тұғырына жыл өткен сайын қарышты қадам жа­сап, өлең ошағын маздатып келе жатқан ақын. Оның ойлы да сырлы өлеңдерінің оқырман жүре­гін әлдилегені қашан?! Тағы­лымдық, танымдық тұрғысынан мазмұны мен мәні біртұтас бо­лып кеткен бояуы қою, баяндамасы мөлдір, суреттеуі мен теңеуі тұ­мадан жы­лыстап шыққан бұлақтай нәр­лі болып келетін жырларын ел сағы­на күтіп, тың туын­дысының жар­ық көруін жол тосқан сағы­ныш­ты кейіпкердей аңсап тұруында да ақындықтың ерекше құдіреті жатса керек. Бұл алқаусыз көңілден шық­қан анық­тама. Алып-қосары жоқ, әспеттеймін деп әсіреқызылдық­қа ұрынып, Абай атам айтпақшы, «тез оңар» сөзді желеу еткендігіміз емес. Нақтылы, кесіп айтқан, оқыр­ман жүрегіне сұғына еніп, сүң­гіп кіргенде байқағанымызды байыпты да байсалды қалпында қағаз бетіне түсіре салғанымыз.

Түннің табаны тиіп, табы қалған сәттерімде, кіммін? Күбір-күбір, сыбыр-сыбыр тәтті ерінде. Шынның ақша жүзі албырайды дәптерімде, – деген жыр жолдары ақынның ақи­қатшыл екенін дәлелдеп-ақ тұр. Ақын болсын, мейлі жазушы болсын, шығармашылығының шы­райын, мазмұнын ақиқат айшықтап тұрмаса, қаламгердің ерен еңбе­гінің зая кеткені емес пе? Бір кездері көрнекті жазушы Дүкенбай Досжановтың «Мәңгілік шығарма қалай жазылады» деген әңгімесін оқы­ған едік. Сол әңгімеде ұлы жазушы болуды мақсат тұтқан талант иесінің өмір жолы суреттеледі. Ұлы шығарма жаздым деп талай жылын ойын-сауықсыз, қыдырусыз, елмен араласусыз өткізген әлгі кейіпкерге бір күні шаш-сақалы аппақ қудай болған қарт келіп жолығады. Жазған шығармасынан бас алмай отырған жазушыға қарап қарт: «Не істеп отырсың?» дейді. «Көрмейсіз бе, өлмес шығарма жазып, соны пы­сық­тап отырмын», деп жауап бере­ді жазушы.Сонда қарт: «Өлмес шығар­ма бол­са... қане, мен бір оқып кө­рейін» деп жазушы жазбасын қол­ға алады да, алғашқы беттерін парақ­тап шығып, жазушы үйінің ал­дындағы хауызға әлгіні лақтыра са­лады. Қарттың оғаш қылығын жаны сүймеген жазарман, сонша жыл мехнат шегіп жазған кітабымды суға салып, жарамсыз етердей саған жын көрінді ме деген сарында ақсақалға тіл тигізіп, балағаттап, өзін әрең тежейді емес пе? Сонда әу­лие қарт асасымен қауыздан әлгі кі­тапты сүзіп шығарып, парақтаса, кітап­қа су жұқпаған екен. Ешбір беті бүлінбепті. Қарт: «Өлмес кітап жаз­дым дейсің, алғашқы бетінің өзін­де-ақ өтіріктің неше атасы өріп жүр, бұл қалай мәңгілік тағдырға ие шығарма болмақ?» деп кесімді сөзін айтпай ма?

Иә, одан арғысы осы әңгімені оқып шыққан жандарға түсінікті дү­ние. Қарт қасиетіне көзі жеткен қалам­гер оған шәкірт болып, өлмес шығар­ма жазудың сырын үйрене бас­тайды. Алайда қыңыр қарт ис­лам діні қатты сақталған елде оған шарап тасытып, ол шарапты жа­сырмай, қалың елдің ортасында көр­сетіп алып келуді тапсырады. Құр­метіне бөлеп, жазушы деп ар­дақтаған қаламгердің оспадар қы­лығын көрген ел, әлгі жазушыны жаз­ғыра бастайды. Қылаяғында шар­ап тасытудан басқаны тапсырмаған қарт: «Енді кете бер, сен бұ­дан былай сырт көздің сынауынан, күншілдің күндеуінен жасып қал­мауды, ел не дейді екен деген көз­қарастан қорқып, ша­бытыңды те­жеуден аулақ болуды үйрен­­дің. Жазу­шыға керегі – ешбір пікірмен са­наспай, тек ақиқаттан өріп шы­ғарма жазу. Енді сен өлмес кі­тап жазар деңгейге жеттің» деген са­р­ында ақыл-кеңес беріп шығарып са­лады-мыс. Қарап отырсақ осынау шағын әң­гімеден қалемгерлердің алары мол се­кілді. Оның біріншісі Дүкенбай қиялынан туса да, көркем түрде айшықталған ақиқат шек­арасынан ауытқамау болса, екіншісі оқыр­ман қандай күйде болады екен деген пікір­ден аса алмай, шабыт күлігін еркін жібермей, тұқырта тұсаудан аулақ болып, қалағанынша өлең өрнектеп, шығарма жазу. Міне, осы бір заңдылық іспеттес қағидаға Сағыныш Намазшамова қайшы келмепті. Барынша ақиқатты ту етіп, шындықтан шығарма тудырып, өзін өлең өлкесінде ер­кін ұстап, «Шынның ақша жүзін дәптерін­де албырата» бедерлей біліпті. Бұл да болса ақын шығармашылығының ғұмыры баянды боларын білдіретін дүние секілді көрініс береді.

Иә, қанша талантты болғанымен азаматтық ойы, адамзаттық көзқарас пен парасаттылықты бағдаршам еткенімен қайраткерлік болмаса, өз ұстанымы қалыптаспаса, ол дарынның бойындағы талант-тақсырдың тұя­ғы шекілгіш келмей ме? Руханият деп алаулата, асқақтата пайым жасағанымен, түптің-түбінде қаламгерден өз елі азаматтық қасиет күтеді. Сағыныш ақын бойынан біз сөз еткен асыл қасиеттерді ұшырастырамыз. Ол қаламгерлікпен қатар қайрат­керлік қасиет танытып, өзі ғұ­мыр кешіп жатқан қоғамдағы кемші­л­ікті жіпке тізгендей етіп өлең өл­кесіне көгендей білген. Шабытты шақтарының бірінде: Жасандыны бүркемелеп  жарнама, Жалған тұғыр соғып жатыр қарғаға. Сайтандардың сыбыры көп тірлікте, Айқайлауды ар көретін Ар ғана, – деп дарынсызды да­ралап, қыраннан қарғаны зор тұта­тындарға ашынып, «жақсылар жақ­сымын деп айта алмайды» деген кө­ңіл тебірентер әннің мазмұнындай, шын таланттар көлеңкеде қа­лып жатқанын әдеби астарлап, көр­кем тілмен көрнекті жеткізе біл­ген. Сонымен қатар, тағы да сол шаб­ыт пен шамырқану аралас күйде отырып: «Мансаптың бәрін төр ме деп, Биліктің бәрін өр ме деп, Айыра білмес алшаңдап, Өресі жетпес өрмелеп», – деп бүгінгі заман тынысын тыңдап, кейбіреулердің түкке де татымайтын мұрадым мұратын айшықтайды. Билікті биіктік көретін жандардың, өресіне қарай «өрмелегіш­тер­дің», тұлғамын деп тулаған­да­рың көксегені көксеңгір көк жүзі емес, мұнарлы да тұманды, қатерлі, шығуына қарай тез құлды­ра­татын мұсатыр мұзды биіктік еке­нін Сағыныш Намазшамова ас­тарлы сөзбен қиюластыра әдемі бе­дерлеген. Қарап отырсақ, замана за­рын айтқан кешегі балалардай шамырқанып, шамданып жырлап, көркемдіктен қарағанда азаматтық ұс­та­нымды асқақ тұтып, әдеби мөл­дірліктен жырақтап кетпей Са­ғыныш ақын барынша лирикалық тол­ғам, кіршіксіз баламалар-теңеу­лер арқылы өлеңін өрнектей біл­ген. Сонысына қар­ап, қасіретін де қасқайып жеткізген Мұ­қа­ғалилар­дың сүрлеуінен сүйемдей қиыс кет­пегенін аңдауға болады-ау деген тұ­жы­рымға келесің.

Тұжырымға келген көңілді көкжиекпен астастырғандай күйге түсіріп, зәу биік­те қалықтатқандай тағы бір тебірентіп, тер­бей түсер дүние бар. Ол барша ақынның жырын­да көрініс берер, барша қаламгерді осынау ұлы жолға бастаған махаббат тақырыбы. Иә, кешегі тағдыр тақсіретін мол тартып, сол теперіш-тепкі, мехнаттың арқасында ақ­иық ақын атанып, бүгінде айдарын алтын арай аймалаған мұзарт таудың бұзбалағы М. Мақатаев «поэзия махаббаттан басталып, парасаттылықпен аяқталады» деп дөп айтып кеткен. Осы бір ғажайып теңеудің өзі­нен-ақ, күллі ақын шығармашылығының ең ғажайып тұсы да махаббатта жатқанын ұғына беруге болады. Сырбаздығымен, сыршылдығымен жанды баурап алар Сағыныш ақынның поэзиясында да осы бір мәңгілік тақырып ерекше кестеленген. Сом алтынды кешегілер қалыбына құйғандай әсер қалдырады әрбір жазбасы. Мәселен: Сенімімді сетінетпе, Беретұғын сен емес пе ең жанға дем, Көз жанарың алдай алмас аңғал ең. Сенің сырың – қазір бейне түн-тылсым, Менің жырым – таусылмайтын таңғы әлем, – деген жыр жолдарындағы аңсар бейнесінің аңғалдығы, шуақ сеуіп, қуат беруге қақылысың деген сарындағы әрі одан қуаныш пен жұбаныш күтетіні, немесе: Тағдыр мәңгі бір  болуды жазбаған, Бір-біріне біздей құштар аз ба адам. Есеңгіреп, ескегімді бос қойып, Ой түбінде опат бола жаздағам, – деген өлең өрнектеріндегі ғазал ақын шығармашылығымен таныс адамдарға тек Сағыныш Намазшамованың қолтаңбасын жазбай тануға мүмкіндік береді. Сол баяғы қарапайымдылық, сол баяғы сыршылдық, мөлдірліктен мөлт еткен сезімнің бір тамшысы, бәрі-бәрі осы бір ғажайып жыр жол­да­рында менмұндалай көрініс беріп, ой құшағында тәтті бір сезімге жете­лейді.

Сағыныш ақын Намазшамова өлең­дерінің қуаты, туған топырақ­тан нәр алған сыршылдығы, сөз байлығы, білім кеңістігі мен дүниетанымының кеңдігі тұрғысынан әңгіме өрбіте беруге болады. Алайда бір ақынның поэзиясын жан-жақтылы талдап, ақынның болмысы мен шығармашылық ерекшелігі, әдеби портретін жасап шыққандар қатары санаулы екенін айта кеткен жөн. Тіпті, бар мен жоқтың ортасы десек қателеспейміз. Қай ақынның болсын шығармашылығын талдағанда қаламгер, ғалым яки сыншылар ең ғажап деген тармақты тауып алып, «мынау жол нет­кен ғажап, мөп-мөлдір дүние...» де­ген сарындағы сентименттен аса ал­майды. Ал кемшілігін тапса сол бір ағаттықты айшықтаймын деп ашық түрде кекесін араласқан бір бай­лам жасайды. Оны өзі аңғарма­са да, автор не оқырман түптің-тү­бінде сезіп жатады. Сондықтан да, біз де ақынның көңілге жаққан «Қылқұйрықтан қалған шаңдай шұба­лып, бұлаң қағып бара жатты жыл ағып» немесе «Құс жолымен қайтып бара жатыр ма, қарашықтан қаз боп ұшқан күндерім» деген сарындағы көптеген тіркестерін атап өту­ді артық деп таныдық. Алайда осын­дай те­ңеулер ақынның шығармашылық қуатын, әлеуетін көрсетер өте сәт­ті де жемісті дүниелер екенін де айт­пай кетуге болмас-ты. Мұндай ға­жайып тіркестер Сағыныш поэзия­сында жеткілікті. Бір айта кетерлігі, ақын шабыты шырқау көкке жеткен шақта өзге шайырлар­­дай, мәселен, Мұқағалидың қар­­шығаға қарлығашты аулатуы се­кіл­­ді логикалық қателіктері де бай­­қалып қалады. Мәселен, С.Намазшамова «Расында өмірдің несі жалған» деген жырында: «Инабатты болғанмен иықтылау, ал­масумен келеді биік, құлау»,– деп жырлай­ды. Өзге өлең жолдарындағы осындай ша­быт үсті кеткен сәтсіздіктерді айт­пағанда, осы бір қос тармақтағы «Ал­масумен келеді биік, құлау» жол­дары зер салған жан­ды ой бұлың­ғырлығына бастайтындай. Ақ пен қара алмасады, жақсылықпен жа­ман­дық та дәл солай, алайда биік пен құлау қа­лайша алмаспақ деген ой­ға қаласың. Тіпті, биіктіктің антони­мі (қарама-қарсы) ала­са емес пе? Бірақ ешқашан да биіктік пен ала­саны алмасты деп айта алмайтынымыз, бұ­ларды балама ретінде алып қарастыра ал­майтынымыз анық. Міне, осындай кішігі­рім логикалық қате­ліктер анда-мұнда бір көрініс бе­ріп қалатыны болмаса, Сағыныш На­маз­шамованың поэзиясы ұлт әдебие­тіне қо­сылған інжу-маржан деп баға­лауға тұрар­лық дүние.

Бауырына басқанда түн даланы, Бұлың бұлт та тыншиды мұржадағы. Төсек дейтін табытқа таңып қойып Құдай менің жанымды күнде алады. Тәнімді тастап шығып түс көремін, Жанымды тордан ұшқан құс көремін. Түс – менің алқынбайтын сапарларым, Түс – менің таусылмайтын ішкі өлеңім. Ажал ажал бола ма айтып келген, (Нем артық қырда жатқан  айшықты елден). Жан, сенің құдіретіңдіұқсам етті Құдай алып, қайтадан қайтып берген, – деген үш шумақтан тұратын өлең Сағыныш Намазшамова дүниетанымының қаншалықты кең екенін аңғартады. Шындығында ғажап жыр емес пе? «Төсек дейтін табытқа таңып қойып, құдай менің жанымды күнде алады» деген тіркестің өзі, шығыс шайырларының ақиқи көзқарастағы пайымымен сабақтасып жатыр.

Шығыс шайырлары демекші, Са­ғы­ныш Намазшамова аударма саласында да өнімді еңбек етіп келеді. Әр кездері басы­лым беттерінде, әлеуметтік желілерде жарияланған тәржімалары мөлдір де қанық. Негізінде, аударма саласы қазақ әдебиетінде жоғары деңгейде болып көрін­генімен, әлем әдебиетін алмағанда, бір ғана орыс халқымен үзеңгілесе алмайды. Алайда дана Абайдың ғажайып аударма, тіпті аударма деуге келмейтіндей тәржімалдарына қарап, осы шындықтың өзін айтуға ұяласың. Дегенмен әлем жауһарларын түбімен қотарған орыс халқынан ау­дару­ды ғана місе тұтып жүргеніміз жасырын емес-ті. Осы бір аударма сала­сына келгенде ошақтың үш бұтындай үш ұғым көңілге көлденең келеді. Біріншісі тапсырыспен аударылған, мәтінді сөзбе сөз аудару да, екіншісі калка, яғни, коспектілеу, үшіншісі шығармашылық адамның автор жазбасын бойына сіңіріп, өз қалауынша еркін де көркем аударуы. Қазақ оқырманын әлем әдебиетінің бай мұрасына іңкәр етудің ең дұрыс жолы да осы үшінші сүрлеу болып тұр. Өйткені, қандай да бір шығармашылық адамы өзіне ұнаған, көңіліне жаққан, терең әсер алып тебіренткен шығарманы аударуды мақсат етіп, оны барынша қаз-қалпында тәржімалауға тырысады. Ал қалғаны бар мен жоқтың ортасындағы дүние болып қала бермек. Міне, осы тұрғыда ақындық арыны, жалыны басым Сағыныш Намазша­мова да әлем классиктерінің өз танымына жақын шығармаларын барынша шы­найы,  көркем түрде қазақшалап ке­ле­ді. Мәселен Омар Хайямның жырын: «Ал­тын менен інжуді жалған байлық сана­дым, одан басқа байлықты таңдай алсам жара­дым: жарқырақты таста да, ескіңмен жап тəніңді, жадау киіп жүріп те нағыз патша бола біл!» деп қазақша сөйлетсе, Алаш арыс­тарының дені аударма жасаған орыс ақыны М. Лермонтов өлеңін: «Жүдетсе өмір сынағы, Жүректі қайғы шайқамақ. Сонда бір ғажап дұғаны ішімнен тұрам қайталап. Жарылқайтұғын сол ма күш, тірі сөздерден үн ұшпақ, тұрады ол бізге бейтаныс киелі деммен тыныстап. Ауырлық кетті бір аунап, күдік те кетті, сенім кеп, Жалбарыну мен жылаудан жеңілдеп қалдым, жеңілдеп...», – деп өте сәтті аударған. Сағыныш ақынның өз­ге де тәржімаларын оқып отырып, оның өлеңнің өз перзенті екеніне шәк кел­тірмейсің. Жыр жалынын жүрегінде тұтат­қан ақын біткен, өзгенің өлеңін ана тілінде сөйлетуге осылайша адалдық танытса керек-ті.

Хош, поэзия біреу үшін әдебиеттің жанры болса, қазақ халқы үшін өмірдің бүлкілдей соққан жүрегі. Жан жабырқаса, шаттанса, тірлік тақсіретін тартып, мерейі үстем болып шабыттанса да иісі қазақ жүрегімен ән салып, арқаланып жыр оқиды. Сондықтан да жырды өмір жүрегі деп таниды. Ал сол жүректің нәзік лүпіліне жан бітіріп, қазақ поэзиясында өзіндік қолтаңбасын қалдырып үлгерген, жазары, елге берері әлі де мол Алаштың ақын қызы Сағыныш Намазшамованың өлеңдері ел жадында жатталар ғұмырлық жыр боларына да күмәнмен қарамаймыз. Тек, шабыты шалқар, тұғыры заңғар болып, қасиетті қаламы сақи ғұмырда серігі бола берсе екен деген жалғыз ғана тілек бар.

Асыл СҰЛТАНҒАЗЫ,

Дереккөз: "Жетісу" газеті