Нағыз классик еді...

немесе Бердібек Соқпақбаев туралы сыр

Сейфолла Оспан, жазушы Біздің қазақта «көре-көре көсем боларсың, сөйлей-сөйлей шешен боларсың» деген аталы сөз бар. Сол сияқты сонау бір жылдары Жазушылар одағының Кеген ауданында өтетін әдеби күндерінің біріне көрнекті жазушымыз Тахауи Ахтанов бастаған топпен мен де бірге аралағаным бар. Елдің сый-сияпаты ерекше жүріп жатыр. Жазушы десе жандары қала ма. Барлық құрмет бізде. Осындай ерекше бір дастарханның үстінде Бердібек ағамыздың бір оғаш мінезі жайында жайсыздау сұрақ қойылды Тахауи ағамызға. Сол сәт үнсіз қалған Тахаң сәлден кейін өз сөзін ақырын сабақтай бастады. Ол әңгіме бізге де қызық, шығармаларын жоғары бағалап жүрген кезіміз. Бірақ замандастарының ол туралы нендей пікірде екендігін білу бізді де қызықтырғаны рас. Айнала тым-тырыспыз. Жаңағы сұрақ қойған азаматтың кеудесі «әп бәлем, жанды жерден ұстадым ба» дегендей биіктеп тұр. Күндікке өнер өңіріндегі қызықты жайларды күлкі араластыра, балын тамызып айтып отырған Тахаңның күрт өзгерісі кібіртіктеліп барып, бір кезде бауырын жаза сөйлегенде, біз арқа-жарқа дастархан басында емес, бейне бір академия залында лекция тыңдап отырған шәкірттей болдық. Жалпы ұғынып қалғаным, Тахаңның айтуынша: «Мұндай жазушы сирек, нағыз жазушы біле-білсеңіздер, дәл осы Бердібектей-ақ болсын. Өйткені, ол өзінше оңашарып жүргенмен, өмірге деген өз бағасын өзекті жанына өрім қып өртеніп жүрген жан. Ондай адамның ойындағы бір сәттік оғаш қылық ойланбай сөйлегендіктен емес, қаншама азап көрсе де, содан өмір бойы сабақ алмай өткен қайран біздің халықтың мойын бұрылмас көкжалдай, көрінгенге жем болатынынан жиренгендігі ғой. Ондай адамды тек солай ғана түсіну керек. Қазақта ел ішінде бір тентек жүрмей ме деген нақыл бар емес пе, сол сияқты бұл елдің ішінде не қилы адам төзгісіз жандар да бар ғой. Бірақ Бердібектей үлкен таланттың сіздер айтып отырғандай кірпияз мінезі – ол жан-дүниесінің тазалығын білдіреді. Одан қалды ол өзін бұл елде, өзінің туған елінде мен жазушымын, мен анаумын дегендей жат ұғымнан өзін аршып алып, өздеріңіздің орталарыңызға өзін сіңіріп жіберіп, қарапайымдылыққа бой ұрғызған. Сол қарапайымдылығынан өзін биік ұстайтын жазушылардың байқамайтынын байқап, соның соны желісімен жанына нәр тапқан жазушы. Оның бізден ерекшелігі де сол. Сендердің топырақтарыңда туып, елдің мерейін үстем ететін үлкен классик жазушы болуының сыры да сонда» деп тоқтағанда барып, біз есімізді жинадық. Сонда барып біз анау академияның үлкен залында емес, ауылдың қарапайым дархан дастарханында отырғанымызды сезіндік. Ол кісі соңғы сөзін тағы да: «Ол біздің балалар әдебиетінің классигі ғой. Оны әрқашан мақтан тұтыңдар!» деп қайта қайталады. Сонда басқаны қайдам менің өзім «классик» деген сөздің қазаққа да әдемі сіңетінін және сондай ағаларымызбен әзіл-қалжыңымыз жарасып, иықтасып жүргенімізге әжептәуір-ақ көңілім масайрап қалғаны бар. Өйткені, оны басқа емес Тахауи Ахтанов айтты ғой және бір емес, екі қайталап айтуында үлкен мәніс болса керек. Шынында, біз Бердібек ағамызды шын мәнінде классик деп әсіре сөзбен айқайлатпағанмен, ол кісінің бүкіл жазғанын жанымыз жаратып, әр шығармасын жақұттай құрметтейтініміз рас еді. Бұл кісінің шығармаларын ауылдағы өз өміріміздің нұсқасындай, жоғарғыдағы Тахауи ағамыздың жіті таныммен тап басып, көңілімен аңғарып, жігерлі сөзбен жеткізіп айтқан бағасына мойынсұнбасқа ешқандай да әддіміз жоқ. Енді бүгінгі таңда осы жағына аса мән беріп, шығармашылық табысына жіті көз жіберетін болсақ, біраз нәрсені аңғаруға болады екен. Біріншіден, ауыл өмірін басынан өткерген баланың сан соқпақты тағдыры, бала санасын сан саққа жүгіртіп, ақыр аяғында өзінше тұжырым жасауға мәжбүр еткен. Қайда барса да, қандай шаруамен айналысса да, кіммен сөйлессе де, жетім баланың көңіліндегі күпті ойы кінәмшілдік төңірегінде түлейді. Ол мейлі әкесіз жетім болсын, мейлі ол жетімдік ғұмыр болсын, ауыл өміріндегі сол жетімсіздіктің жұтаң бедерін, жадау ұсқынын көз алдыңа әкеліп, әрбір ортадан көрген қақ-сұқтың елеусіз сәттерін тумысында зерделі бала көкірегіне түйіп, бертін келе көксеген көсегесіне арқау етеді. Рас оны табиғат көркі мен сол кездегі ауылдың аңғал жандары арасындағы әр қилы мінез-құлық, тез еліктегіш балаң ұрпаққа, бір жағы мазақтық дәрежеде, енді бір жағы естен кетпес ызалы шақтар, болашақ жазушы баланың жан-жаратылысына жайма-шуақтығымен қатар ыза-кегін күрсінте қоса төккен ортасы оны адам етіп жаратқан. Әр нәрсе әу басында өзіне жарасымды әдемілігімен дүниеге келе бермейтін көрінеді. Бірақ оның жанды дүние болса өзінің айналасындағы өзі тектес жаратылыстармен соқтығысып барып, қашан өз орнын тапқанша өмір ортасы шыңдап, шымырлап, сұңғыла ететін жайы бар. Ал зат болса, оны табиғаттың желі бар, суы бар, дауылы бар, әйтеуір осы сияқты табиғат құбылыстары мүсіндейтіні анық. Болмаса бүгінгі қазынамыз деп жатқан түрлі-түсті асыл тастарың да, көмір, темір, газдарың да соның жемісі емес пе. Адамзат та осы құбылыстан әсте кенже қалып көрмеген. Оның үстіне адам үздіксіз қозғалыстың түлеткен жаны болса. Біздің Бердібек ағамыздың шыңдалу мектебі осы тұстан шаң беріп, қарапайым халықтың қарабайыр тұрмысында шыңдалып келіп, бүкіл әлем әдебиетінен жаманды-жақсылы хабардар ететін ортада суарылған. Бұл нағыз әкел, бер, істе жылдам, өткіз тездің шыдамсыз ордасы еді. Осы мектептің ортасында жүріп, соның арынды ағымына көшіп жүре бермей, өтіп жатқан өмірдің өрісіне байыпты қарап, байсалды әрекет жасаған жазушы. Бердібек шығармалары халық көңілінен, қала берді, әрбір ұрпақтың өз ісі мен әрекетіне еріксіз сіңіп, өзін-өзіне түсіндіріп беретін ақылгөйлік даналығымен, жүйесі мен желісі өзгеше құрылған даралығымен бүткіл ұрпақ көңілінен ерекше орын алып қалғандығы анық. Демек, жазушы ағамыздың бойындағы жазушылық қабілетімен бірге оны іске асыру жолындағы тәсілдер тереңдігіндегі қағылездігі оның желілі зердесінің қағидасын алдамаған. «Менің атым – Қожаны» оқып көріңіз. Дәл осыған орай осы шығарманың төңірегіндегі тапқырлық кино саласында өз көркін аша түскен. Оны жарыққа шығарған қазақтың көрнекті режиссері Абдолла Қарсақбаев тамырын тап басып, балалардың нағыз сүйіп оқитын дүниесін, сүйсініп көретін бейне тас­пасына айналдыра қойған. Бұған қарап, бейне таспаға түсіру соншама оңай ма еді деуі мүмкін. Оңай емес әрине, бірақ мынадай өзі сұранып тұрған уақиға желісі жеңіл тиетіні рас. Оның үстіне режиссер мен автордың ортақ тіл тауып, шығармашылық ұғынысқа баруы өте құптарлық жайға барғызған. Сондықтан да қазақ балалары өз бейнелерін, өзге халықтың балаларындай мәз-мейрам боп көргендігінде сөз жоқ. Қысқасы, балалар тақырыбындағы үлкен жазушымыз бен осы саладағы үлкен режиссеріміз бір-бірін тамаша толықтырып, өлмес шығарманың өрнегін мәңгі қалдырған. Абдолла Қарсақбаев бұл автордың «Менің атым – Қожасымен» ғана тұйықталып қалған жоқ. Одан кейін де бұл кісінің «Балалық шаққа саяхат» және тағы басқа да шығармаларына барғаны бізге мәлім. Бірақ әттең «Өлгендер қайтып келмейдіге» үлгіре алмағаны өкінішті-ақ. Жазушы Бердібек Соқпақбаев өзгелер сияқты өзінің әрбір шығармаларында түлеп, түрленіп отырады деуге біздің ешқандай да дәлел-себебіміз жоқ. Бірақ жастың егделенуіне байланысты және жан-жағын көре, көңілдегі көсегелі ойдың зерде өлшемінің кеңеюіне байланысты салмақты да салиқалы ойға ойысып отырғандығы ақиқат. Соның бірден-бір себебі «Өлгендер қайтып келмейді» романы. Ал жалпы, жазу тәсіліндегі қиқарлығы мол қырағылығы, байқампаздығы ұлттық мінездің ұялы өнегесін паш етеді. Осы тәсіл біздің үлкен жазушылармызды ешқашан да төмен тартпай, үнемі төрімізден шығарып отырады. Өйткені, қай шығарма болсын, ол түп негізін өзінің қандас қазығынан және оның қанға сіңген салт-дәстүрінен алынбаған жайда, оның бүкіл салмағынан жұрдай боп шыға келетіні белгілі. Бұл кісі, негізінен, өзге әдебиет төңірегі­нен өзекті өнеге алудан іргесін аулақ салған адам. Тек қана өзіміздегі алғашқы албырт­тық ұмтылыстардың ең тартымды да татым­ды тұстарына үлкен көңіл қойып, соның ұтымды жағына, құнарлы топырақты үлгірткен бағбандай, құныға қол соғып қолдап, құрығын соған сала білген. Және жеңіл-желпі желеу ойлардың желпуішіне үлкен мән-мағына енгізген. Мінекей, жазушы лабо­раториясындағы құпиялықтың бір ұштығы. Бұл жазушының алғашқы сәттеріндегі қиыншылығы да сол, қиқарлықтың қылы­ғын ойната отырып, бала мінезінің жан сырын ашам деуінде. Әрине, ол кезде совет заманының балаларында тек қана жіптіктей мінез болу керек. Және ол үлкен тәрбиенің нәтижесін гүлдендіретін қасиетке малынып жату керек. Осындай ой-парасының төңірегіндегі жаратылысқа қарсы шығу, көптеген ұлттардың ұлттық мінез-құлығын балапан кезінен, өндіршегін орып жіберді. Ол барып бір кездегі болған көптеген ұлттардың өңменіне өрт құйып, бүкіл қасиетінен айырып, ақыры соңында жоқ етуге дейін барғызды. Тіпті, біздің өзіміздің жұтылып кете жаздағанымызға өздеріңіз куәсіздер. Сондықтан халықтың халықтығын сақтауда да мұның аса маңызы бар екендігі айдан анық. Олай болса, бұл кісінің шынайы ұлттық шығармасының алғашқы да кезін алған сонадай боп жол таппай тұруы, бір жағынан заңды да. Адам ұғымының аясын тарылту алдамшы қағидалардың қолына көшкенде көлеңкелі адамдардың, қала берді санасы биік қуатты деген жандардың да көкжиегін қыспаққа салып, қыруар жолдың ортасында теңселтіп қоятыны рас. Сондықтан да Бердібек ағамыз соның алғашқы жемтігі болып, жолы тарылып түрғанда, ұлты бөлек жақсы адамдардың сана таразысына түсіп, өлшеніп, жарық көруіне себепші болған. Әрине, өзіңнің төл шығармаң өз өміріңнен өніп шықпай, алдымен өзге тілде көз ашьп қайтып оралу да ғанибет. Оралмай кетсе қайтер едік. Содан кейінгі жазушы жолының көп нәрсеге кекесінмен қарап, кесімді сөзін айту жолындағы ақиқатшылығы, оған өлмес мұра боп қалған. Өзінің шұрайлы тілінде сақтап қалуға себін де тигізген сол бір алғашқы қақтығыс. Саясатқа байланысты көп нәрсенің астарына да күдікпен қарауға үйретіп, қысқасы, мына жалған әлемге деген өзіндік көзқарасын өзгертпеген қасиет осыдан туындамады деуге аузыңыз бара ма. Бармайды. Олай болса, автордың өмірінің күрделілігіне және шығармаларының жасампаздығына күш-қуат бергенде сол қыспақ десек жаңылыспағанымыз. Байқап тұрсақ, қашан болсын, адам өз өмірін қорытындылап жүрсе керек. Ал қорытындылай алмаған жандар ол үлкен пендешіліктің төменгі сатысы мен тым жоғарғы сатысына шығып кеткендіктен ғана сондай бейшаралыққа ұрынары анық. Төменгі саты дегеніміз жоғарғының керетін өресін толық шола алмай екі ортада дүбәрә күй кешіп, тәуекелге бел байласа ұрда-жықтай мінезге тап болып, сырын білмес құлама жарға тосын ұсынып қор боп кетуі мүмкін. Бірақ бұл жолдың да бағына сәті түсіп, сандалтып қалдырмайтын тұспалдары болуы мүмкін. Ол біздіңше айтқанда, көзіне алған сонадай тірлік. Екіншісі, пендешіліктің жоғарғы сатысы, ол кеудемсоқтыққа салынып қос жанарын шел қаптаған, меймана тасу тірлігі. Бұл тірліктің төменгі сатыдан айырмашылығы онша қашық емес. Тек анау мүсәпірлік халмен тірлік жасайды, ал мынау адам кеудесіне кердеңдеген керенаулық енгізіп, жан-жағында болып жатқан жайларға ойлана қаратпайтын қасиетсіз тағдыр десек жарасады. Осы тұспалдармен жалпы адам баласының пенделік тіршілігін өлшегенде ғана барып, біз өзіміздің заманның бет-пердесін ашып беретін саналы жандарды жақсы ұғынамыз. Ал біздің Бердібек ағамыз сол үшін түрлі пендешілік тірліктің ортасындағы ойдым олқылықтың саналы сазын сезіндіретін сатысынан көрініп жатады. Бұған дәлел бұл кісінің ең соңғы ірі шығармасы және өте татымды да, және өз болмысын жан-жақты танытатын шығармасы «Өлгендер қайтып келмейді» десе болғандай. Шығарманың жалпы айтар ойы жазушының өзі жасаған ортаның енді қайтып қайталанбайтынын паш еткендей. Былай қарағанда, «өлгендер қайтып келмейтінін» елдің бәрі біледі. Жәй қарапайым ғана сөз. Мұнда өлгендерге қайта тіріл деп жатқан жазушы жоқ. Немесе көктен тосын бір уақиғаларды әкеліп, сенің басыңды қатырып жатқан да ештеңе жоқ. Бар болғаны жазушы жасаған ортаның өзіндік көрік, өзіндік пәлсапасы, өзіндік тірлігі, өзіндік көрінісі және ол осы автордың сол ортадан үйреніп шыққан ит тірлігі мен сол ортаны өз қалпында суреттей алатын тілі мен сезімі ғана. Сонымен-ақ жазушы өз халқының бүкіл тарихын болмағанмен, өзі жасаған дәуірдегі болмыс жаратылысын әдемі баяндап береді. Және ол тірлікке сол тұстағы заманның жағымсыз жағын қарапайым ғана күлкіге іліктіріп және оны ащы әзілдің астарын беретін сипама сөзбен сілесін қатырып отыратындығы ғажап. Сөзіміз дәлелді болу үшін, бұған бірнеше мысалдар да келтіруге болады. Жазушы: «Апамның сандығының бір бұрышы толған дәрі-дәрмек. Кейбірі қағазға оралған, кейбірі шүберекке түйілген, кейбірі былайша тастай салынған. Бір жері ауырса, содан көңілі түскен біреуісін алып, ішіп жатады. Кейде тәуір боп жазылады, ал кейде бұрынғысынан бетер ауырып қалады». Міне, жазушы аңғарған аңқау анасының, қала берді бүкіл халқының бұрынғы кейуаналық мінез-құлқы. Немесе: «Нұрәлі Сәрсенбекті мойнынан қапсыра құшақтап алып, сілемейлеп сүйіп жатыр. Еркек пен еркектің сүйісуін сөлекет көрген Балжан құдағи: «Кім білген, бажа деген немелер күшік тәрізді болады екен ғой, – деп, мысқылдап күліп алды». Дәл осы жерде үш бірдей адамның және заманның беті көрініп-ақ тұрған жоқ па. Немесе: «Нұрәлі қара күреңденіп тырсиып жаман қатты семіріпті. Кішкентай жыртық көздерін май басып, қарын дегенің сабадай болып кеткен. Адамның аяғы да семіреді екен. Нұрәлінің балтырлары шелектей бопты. Хром етіктің қонышын кернеп, енді-енді жарып жібергелі тұр». Бұл – соғыс кезінде ауылда қалып, бастық болған жанның пошымы. Қандай тамаша берілген. Жазушының тағы бір әжуасын оқиық: «Бір күні Дүйсен: – Қара тәмпіш, мектепте жағырапия пәнін сүйетін бе едің» – деп сұрады. Мен: – Иә, – дедім. – Олай болса, айтшы, Американы ашқан кім? – Колумб. Христофор Колумб, – дедім білгіштігімді көрсетіп. – Дұрыс емес. Африканы ашқан кім? – Африканы кім ашқанын білмеймін. Ал Американы... – Тоқтай тұр. Жапонияны ашқан кім? – Білмеймін. – Сүйетіндігің осы ма, түк білмейсің. Мен саған айтып берейін, біліп ал, дүниежүзіндегі елдердің көпшілігін біздің қазақтар ашқан. Оған дәлел: көп ел, көп жердің аты қазақша. Мәселен, «Азия» деген атау қазақтың «әз ұя» деген сөзінен шыққан, яғни, атамекен деген сөз. Ұқсай ма? Мен ұқсайды екен дедім. Дүйсен әрмен қарай түсіндіре бастады: – Африка қазақтың «қапырық» деген сөзінен шыққан, яғни ыстық деген сөз. Жапон халқы «жұпыны халық» дегеннен. Бразилия «мынауың біраз ел, ә» дегеннен шыққан. «Европа» ол да қазақ сөзі, «жауропа» дегеннен шыққан. Көрдің бе, бәрі де қазақ сөзі. «Пекин» қазақтың «бекін» деген сөзі. Жау келе жатыр, қаланың қақпасын жап, бекін дегеннен шыққан. Қазақта «қызың Қырымға, ұлың Ұрымға кетсін» деген сөз бар. «Құрымды» кәдімгі өзіміздің Қырым, Қара теңіздің жағалуы. Ал «Ұрымы – Рим. Италияның астанасы. Қазақтың Римге тілі келмеген соң «Ұрым» деген. Дүйсен осы тәсілмен дәлелдеп, Американы қазақ сөзі етіп шығарды. (Қағазға бетіне түсіруге ұяттау). Немесе автордың мына сөзіне мән берейік: «Мұсаның шешесі Қалампыр дүниеге тек ақшаның көзімен қарап бағалайды. Ақшаны көп тапса, ол жақсы адам, аз тапса, жаман адам». Міне, жоғарғы екі мысалдың төңірегінде жазушының мысқылы қазіргі білгіштеріміздің де, бүкіл қоғамдық көзқарастың да астарын өзінің уытты тілімен айқара ашып беріп тұр. Ал біздің жоғарғы оқыған төрт-бес мысалдың жазылу тәсілі қаншалықты қарапайым болғанмен соншалықты уытты қалжыңға қуат беретін ойлар сөйлемнің өн бойына қан жүгіртіп, өзі жасаған қоғам тәнін тірліктің ығына ұстап сөйлетіп жатыр. Бұл шығарманың бүкіл болмысы осындай жанды сөзбен көркемделіп, қарабайырылық емес, қарапайымдылықпен қапталып, әзіл-қалжыңмен күптеліп өз көркін өмірдің тікелей өзінен сомдаған. Бұл жазушы шеберлігінің шыңдалған нұсқасын берсе керек. Иә, астары-қалжыңға толы сөйлемдердің түп-төркіні де сонау ауыл өмірінің өзекті тірлігінен алынғаны да өз алдына бір өнер. Ол үшін ұғымды сана, зерделі зерең, түсінік-танымы терең туа талант болып жарала білу керек. Дәл осы жаратылысты табиғат осы Бердібек ағамызға тұтасымен бере салған. Және оны іске асыру үшін соған лайық сабыр мен ақылды да қоса берген. Өйткені, жазушы өзінің кейіпкерлерін қаншалықты әжуаға айналдырса, олардың арасындағы өз бейнесі де одан құралақан қалмайды. Қазақта сөз бар «Өзін аямаған адам өзгенің де бетін шиедей қылады» деген, бірақ бұл сөз өз ісін асырып жіберетін аса тәлпіштерге арналғанмен, осының ауқымын ақылмен шешкен жазушы көркі жарқырай түспек. Өйткені, қай жазушы болсын, нағыз таланттың құрбаны болу керек. Демек, ондай жазушы әрқашан да жанын жалбақайлыққа жалдамай үнемі өзінің шыбын жанын отқа қақтап көрінсе керек. Сондықтан да біздің Бердібек ағамыз да осы тұстан үнемі көрініп отырғаны айдан анық. Біз жоғары да әр адам өз өмірін қоры­тындылап отырса керек дедік қой. Сол қорытындылау қасиетінің бірін біз осы Бердібек ағамыздан көріп отырмыз. Себебі, бұған дейінгі «Менің атым – Қожа», «Балалық шаққа саяхат» және тағы басқа шығармалары жазушының тұтас өмірін көрсетпегенмен, бөлшек-бөлшек тұстарын қызықтыра өмірге әкелген болса, ал мына «Өлгендер қайтып келмейді» романы жазушы жаратылысын тұтас тұлға етіп береді... Шығарманың ел ойынан шығатын шынайы жүзі тек қана шындық жазудан тұрса, ол сол шығарманың шырайлылығын берсе керек. Осы тұрғыдан алған да Бердібек ағамыз жоғарғы ойдың ортасынан ойып тұрып өз орнын алып және сол қасиетімен халық есінде, қала берді, әр ұрпақ есінде мәңгі қалған адам. Ал ішкі шыңдалуының сыры неде дейсіз ғой. Ол өзінің уытты тілінің ұшталуына, оның сырты берік болып тысталуына, іші тамаша ысталуына, ойының қуатты күшке ұсталуына ұлы Абайдың өлеңдерін әр оқыған сайын астарлай ұғынып, екінші мағынада, яғни жаңа заманның лебіне Бердібек ойымен, Бердібек көзқарасымен өлеңдік көркін қайта жасап, жасандырумен болған. Мысалы, мына бір өлеңдерін алайық. *** Жазған жоқпын мен-дағы ермек үшін, Жоқ, барды ертегіні термек үшін. Қатын – екеу, бала үшеу, жаздым, міне, Соларға тамақ тауып бермек үшін. Жазбадым тарихта қалу үшін, Жаздым мен қаламақы алу үшін. Әркімнен қызмет сұрап тентіремей Жанымды жұрт қатарлы бағу үшін. *** Жаза алмадым шындықты бұрқыратып, Оқығанның жүрегін сырқыратып. Қорықтым, Жазушылар одағынан Қуар деп көттен теуіп тырқыратып. Содан кейін жанымды қалай бағам, Ақшаны нан мен сүтке қалай табам? Қол ұшын беретін де ешкімім жоқ Аштан өліп қалмай ма қатын, балам? *** Қартайдық, қайғы ойладық ұлғайды арман, Шошимын кейбір жазғыш балалардан. Баспаға шығарма емес, шыж-быж беріп, Олар да осы күні болды арман. Прозашы алады көп берем деп, Көлемі артып кетсе тек берем деп. Лауазымды ғалымдар шіренеді, Сыншылардан өшіңді әп берем деп. Аспирант қызмет қылып өткерем деп, Ақындар баспай көрші, жек көрем деп. Қабаған итше өшігіп арызқой жүр, Мен қапсам бір жерінді бөксерем деп. ** * Ақын сорлы жырлайды, Жылайды да жырлайды. Жыламай қайтіп шыдасын Біреу сөзін ұрлайды. Біреу өзін қорлайды. Қаламақы алғанда Аш қасқырдай торлайды. Өзгені тағы зорлайды. Үйге келсе қатын жоқ, Ақын сөйтіп сорлайды. ** * Өзгеге қарным тоярсың, Арақты қайтып қоярсың? Оны ішкенде толғанып Іштегі дертті жоярсың. Қылқылдатып жұтайын, Қара көңілім оянсын. Лақылдатып құсайын Омырауым боялсын... Міне, шыңдалу мектебі деп осыны айт. Бұдан артық оқу бар ма. Бұдан кейін мұндай жазушы өз халқының кешегі соғыс тұсын, оған дейінгі ауыл өмірін, Кеңес өкіметінің тұсындағы әлі қалыптаспаған, қалыптасса да, қағажу жайдан құралақан жандардың көріпкелдей бейнесін тамаша ашпағанда не істейді. Біз мақаламыздың басында қазақтың аса көрнекті жазушыларының бірі – Тахауи Ахтановтың осы Бердіағаң туралы жазушылық бағасын келтіргенбіз. Енді біз сол өзіне аздап болса да жақсылық жасаған құрдасы туралы осы «Өлгендер қайтып келмейдідегі» адамгершілік бағасын айтсақ, бұл да бір қос құрдастың жарасымдылық ұлағатын берерінде сөз жоқ. «Өстіп демалысымды, өзімше, тамаша өткізген боп, шалқып жүрген кезімде, бір күні, жасы менімен тең-тұс, көңілдес Ақтақаш кездесіп қалды. Ақтақаш әскерде, атақты 28-гвардияшы-панфиловшылар дивизиясында қызмет еткен. Өмірдің ыстық-суығын бастан кешіп, ысылған алымды, өжет жігіт. Ол-дағы әдебиетші. Әдебиетті терең де, нәзік түсінеді. Сын-мақалалар жазады. Орыстың классик жазушыларының том-том кітаптарын бұрқыратып аударып, ақшаны қап-қап етіп табады. Жолдастыққа берік, молқол, ақжарқын» дейді Бердібек ағамыз. Бұдан кейін Тахаңның киностудиядағы сценарий бөліміне бастық болғандығын айтып, өзін жүмысқа шақырып, бірге істейді. Кейінгі Тахаңның мінезін былай береді жазушы: «Ақтақаштай бастығы бар адамда, шіркін, арман жоқ. Қызметке ерте келдің, кеш келдің демейді. Бір жерде шаруаң боп, кетіп қалсаң, неге кетіп қалдың деп тексергенді білмейді. Өйткені, Ақтақаш өзі солай. Кеңседе қадалып отырып алу ол үшін жат». Иә, жазушы өз құрдасының кеңпейіл мінезін осылай көрсетеді. Көрдіңіздер ме, қос құрдастың бір-біріне деген ыстық ықыластарын. Тіпті, болашаққа үлгі ретінде қабылдауға болады. Әрине, бұл жерде Бердібек ағамыз Тахаң құрдасының дархандығымен бірге, қайбір саясаттарға байланысты жұмысы аз орынның негізгі қалпын әжуаға айналдырып, қоғамның ішкі астарына жазушылық мысқылмен мысық табандық мығым ойын жеткізіп отыр. Міне, нағыз жазушы деп осыны айт. Қос құрдастың бірін-бірі бағалаудың өзі көп нәрсені аңғартқандай. Бұл екі жазушының да ішкі ой-пікірлері бір арнадан шыққанмен, екеуінің шындыққа барар шымыр жолдары әр қилы, әрине. Оның бағасын оқырман қауым өзі берер. Жалпы адам баласы, қала берді жазушы ағайындар негізінен үшке бөлінетін сияқты. Оның бірі – мүсәпірлік, екіншісі – кісәпірлік, үшіншісі – мүсатырлық. Әрине, мүсатыр деген тиген жерін ойып кететін уыттылау дәрмек. Бірақ ол біздің ұғымымызда әрқашан ширақтық пен шымырлықтың, шеберлік пен шешімділіктің және шынайылықтың бейнесін айқындап беретін сияқты күй кештіртеді. Олай болса, ой-өрісін өресі жетпейтін шеңберден іздемей, өзінің ақыл-парасатының шама-шарқының деңгейінде жасаған еңбегі аңыз боп тарайтын, жүрген жеріне мүсатырдай тиіп, өзі де оңайлықпен бұзыла қоймайтын, бұзылмақ түгіл берілмейтін қалыппен өткен екі жазушы болса біреуі, біреу болса нағыз өзі болатын осы Бердібек ағамыз екендігінде сөз жоқ. Осындай ағаларымыз лайым халық көкірегінде жасай берсін. Артына қалдырған ақыл-ой өресі аңызға айналып, өз ұрпағын тәрбиелей берсін. Біздің тілегіміз осы.

qazaquni.kz