ӘДЕБИЕТ

ҒАЛЫМ ЖАЙЛЫБАЙ. ҚАРА ОРАМАЛ (ПОЭМА-РЕКВИЕМ)

2016 ж. 20 желтоқсан

7972

Жамандық жасасаң да,

жақсылық жасасаң да жауапсыз қалмайды.

Ахмет Игүнеки

Шындыққа жеткен адамға емес,

оны іздеп жүрген адамға сеніңдер.

Андре Жид

...ГУЛАГ құрылымындағы ең үлкен сала – Қарағанды еңбекпен түзеу лагерьлері (Қарлаг) 1931 жылы 19 желтоқсанда ОГПУ – ҚазИТЛАГ-қа қараған «Гигант» совхозының негізінде құрылды. Орталығы Қарағанды обылысының Долинка селосында орналасты...

«1939 жылы НКВД-ның 42 лагерінің ішінде Қарлаг тұтқындардың саны жағынан КСРО-да тоғызыншы орын алған.»

( Дерек көздерінен )

...КСРО НКВД лагерьлерінің Бас басқармасына қарасты қапастар мен түрмелерде жалпы саны 4 миллионға жуық сотталғандар отырса, олардың 1 – 1,5 миллионнан астамы Қарлагтан өткен. Жалпы, ГУЛАГ-тың құрамында 61 лагерь болса, Қарлаг соның ең ірілерінің бірі.

(Д.Шаймұханов, С.Шаймұханова. «Қарлаг». 19-бет)

ҚАРАҒАНДЫ ЛАГЕРІ

Дүр сілкінтер дүниенің дүрмегі ауыр,

Күнде дабыр бұл тірлік

күнде дауыл.

Алаш жұрты

азаптың аралы ма –

Қарағанды лагері

Бұл не лагерь?..

Сарыарқаның қойнауы мәңгі жасыл,

деп ойлама ерке қыз,

қаңғыбас ұл!

Сен де міндің келместің кемесіне –

Қанды қасап жасаған, қанды ғасыр!

Ғалам да алаң өткенге

санам да алаң,

Көңіл айтсын адамзат

саған, далам!

Қарағанды лагері қара түнек –

Қарағанның түбінде қараңдаған.

Қалмаса да зұлымдық мәңгі жасап,

Қиямет – қайым көргенім

қанды қасап.

Жиырмасыншы ғасыр сол

алшаң басқан –

ГУЛАГ архипелагын алдына сап.

Қарағанды,

Қазақтың қара нары,

Самал әні сарнайды

саған әлі.

Жұмыр жерде жұдырығын ішке түйіп -

Сталиннің өріп жүр балалары.

Арғымағым,

арда едім,

арыдым де.

Қадірлімнің таба алмай қабірін де.

Сталиннің вагоны музейде тұр –

Қаңқасынан қан саулап әлі күнге.

Ұрпақ мынау өткеннен не біледі,

Сүйегімді сол сауал кеміреді.

Қарағанды лагері –

қаралы өлең

Есіл,

Нұра егізім егіледі.

Зар айтады,

қан құсып көкірегі,

Жетім желге қосылып жетігені.

«Жалаңашкөл»

«Алжир» боп

шашын жайып –

«Степлагы» Кеңгірде өкіреді.

Басы бардың бақ тұрмас бар баяны,

Арулардың арман боп ардай әні.

Көктіңкөлі қос қолын көкке жайса,

Сарысудың өзені сарғаяды.

Ірің толған ібіліс іреңінде,

Будақ-будақ бұлт көшкен бұл өңірде.

Қарағанды лагері –

қара таңба

Жиырмасыншы ғасырдың жүрегінде.

Кешіріңдер,

Жан аға,

ақ аналар,

Сағаналар сөйлесін

бағаналар.

Жиырмасыншы ғасырдың басындағы

Қарағанды лагері – қара орамал.

* * *

Сарыбелдің сарнаған самалынан,

«Ерім-айлап» көшірді дала бір ән.

Қан сорғалап тұратын балағынан,

Сонау күннің түнерген қабағынан,

Қаралы жұрт –

қара орман,

қаралы маң.

Жалқын іздеп жарықтың жамалынан,

Қара қобыз зар құсса сағағынан,

Тасы тисе тағдырдың тасадағы

Жас ағады жылдардың жанарынан.

Сол жылды айтсам тартады сол қабағым,

Зорланамын

батқандай сорға қалың.

Оты бардың оқимын ойлы хатын

Тотылардың естимін тордағы әнін.

Топан кірді түсіме...

толған ағын –

долы өзеннің осынша долданарын...

Қаратаудың басынан шыққан көштің

арбасының көргенмін доңғалағын,

тағдыр деген қайтейін, сол қарағым...

Ей, ескен жел,

қайғымды еселеме!

Ескертпедің ес болса кеше неге?..

Көгеретін кезікпей көсегеңе –

ақ тілекті жолыма төсе, деме!

Ерте өле ме бұл пенде,

кеш өле ме,

Бодан күнен қалғаны бос өнеге –

Тағдыр жазса көнесің пешенеңе...

Беу, Сарыарқа!

салқар көш сабыр еді,

сағыныштан жаралған сағым елі.

Асу-асу бел еді,

шағыл еді,

арғымағы

арманның ақ үлегі.

Әппақ құсым қанатын қағып еді,

«...Абылай аспас Арқаның сары белі»

Бастап кетті, білдің бе, тағы нені?..

Барқыт белден асырып таңдарды алға,

Сарқыт берген сай едің сардарларға.

Жұмыр жерсің сен де енді қан жалаған –

Ғұмыр берсін дейін бе қалғандарға...

Мынау заман қай заман –

қай қай заман –

Үзік-үзік үмітің жалғанғанда.

...Жайық үшін жаулассаң жазығың не –

Еділ үшін егессең арман бар ма?

Қасырет кешті адамзат,

мұң қаптады,

көздің жасын көп күндер құрғатпады.

Бұлдыр-бұлдыр дүние көз ұшында

Құйрығындай түлкінің бұлғақтады.

Жұмыр басты пендені жұтып жатты

Шындық өлген кезеңнің шым-батпағы.

...Қарағанды лагері –

«Қарлаг» емес –

Қара ниет қоғамның ЗҰЛМАТЛАГЫ.

Қатарына жатқызса жазалының,

Кімге керек адалдық, тазалығың...

Зар илетіп заманы

қан жұтқызды –

Орыс,

неміс,

жебірей,

қазақ ұлын...

Шалқар әні – шарығы ажалының,

Тарқағаны осы ма базарының.

Қиямет-қайым туғанда

пенде біткен –

бірге айтады екен ғой АЗА жырын...

Жылымық жыл көтерген жыр байрағы,

Зымыран күн төбеңнен зулайды әрі,

Құлағы жоқ құбыжық

қоғам сынды –

тұрағы жоқ бағың да тұрмайды әні...

Жусан, көде,

ырғалған ырғайлары,

Ішке түйген талайды сыр қайнары.

«Қарабаста» қара ағаш қобыз шалса,

сыбызғы боп сарнайды қурайлары...

«ҚАРЛАГ» ҚАҚПАСЫ

Қарабаста...

талай тұтқын асылған дар ағашқа,

талай тұтқын таласқан шамалы асқа,

талай жендет қан ішкен қара қасқа,

Қарабаста...

Ал, сен бала, білмесең жағаласпа!

Айналғанмен кең орын,

кен орынға,

Жер орында тұрса да

ел орында.

Қолтаңбасы сол кездің вокзалында –

керзі етіктің ізі бар перронында.

Ғасыр дағы...

«Қарабастың» қабағы ашылмады,

түске кіріп сан ұлттың асылдары.

Қоңыртөбе*

қоңыр бір күйге түссе,

Шерубай-Нұра* шер шертер қасыңдағы.

Арқа жақта...

Шалғынына аунай бер шалқалап та!..

Жапа шеккен жазықсыз сол миллион –

«Қарабастан» тараған шартарапқа.

Қарабаста...

тұтқын да жоқ,

жендет жоқ,

дар ағаш та.

Қарғыс айтар Қарабас

қараңғы ойға –

Адамзатқа мың алғыс,

Нар Алашқа!

...Жол түскенде келіп тұр Қарабасқа...

Ахметжан Сармантайұлының

«58-статья» күйі

...Зар, зар заман, зар заман,

Зарлап өткен тар заман.

Буыршынды тайдырған

Жағалауда жар жаман.

Өсек өрті қаулаған,

Дабыралы дау жаман.

Жауын жаман жаумаған –

Жау жоқ жерде жау жаман.

«...Қыс артынан жаз келер,

Құс алдында қаз келер».

Домбырамды қолға алсам,

сағынышты саз келер.

Ерттеп міндік кер күнді,

шыбын жанға шер тұнды.

Домбырамды қолға алсам,

шемен болып шертілді.

Бақ қонбаса қасыңа,

Ей, көңілім,

жасыма!

Айыр тілді жыланның –

Ақ құяйын басына.

Асқаны жоқ,

тасқаны,

дүрбелеңде жас-кәрі.

Қала ма екен бәрінің

Бір белеңде бастары.

Сөзінің жоқ киесі,

Елінің жоқ иесі.

«58» атанған –

«Статья» күйі осы...

ҚЫЗЖЫЛАҒАН

Ізетпенен жасамай ізгі қадам,

қарындасын қорлайды құзғын, арам.

«Жалаңашкөл» жағасы – «Алжир» лагерь

Қазақша аты ол жердің – Қызжылаған.

Енді кімге кезігер долы дауыл,

қаралы күн қаққанда қоңырауын.

«Жалаңашкөл» жанында қыз жылаған –

орап алып сүт аққан омырауын.

Ғазауатқа кезігіп ғасыл қайық,

қырдан асып кеткелі ғасыр ғайып.

Аза бойды қаза ғып Ана біткен –

Аңырайды «Алжирде» шашын жайып.

Адамзаттың аймаңдай ары осында,

Рахиль Плисецкая...*

нанасың ба?!

Бейімбеттің қой бақса Күлжамалы –

Рысқұлов Тұрардың жары осында.

Айдыны жоқ аққудай расында,

Жазбай жатып үзілген жыр осында.

Сұлулық пен нәзіктік атаулының

Тілім-тілім еріні...

жүр осында.

Шығасыға басшылық иесінен,

айырылмайын сөзімнің жүйесінен.

Адамзаттың аққуы аналар ғой –

қорықпайтын қай қоғам киесінен?

Мұндай зұлмат кім көрген жеңіл ойлы,

Бастап кешіп келсек те не дүлейді.

Қазақшасы бұл жердің – Қызжылаған,

қыз жыласа...

дүние еңірейді.

Арын төксе анаңның

құзғын,

арам,

жүргеніміз не керек біздің аман.

Көз жасына ескерткіш – «Жалаңашкөл» –

қазақшасы «Алжирдің» - Қызжылаған.

Қызжылаған...

ИРИНА БОРХМАННЫҢ «ҮЗІЛГЕН САПАР» КАРТИНАСЫ

...Жел жұлды шашын шалғынның,

Тіршілік біткен жалаңаш.

Тезіне түскен тағдырдың

Жапанға біткен дара ағаш.

Өмірді сүйген ұлы өнер,

алысқа жеткен атағы.

түсіне енсе

түнерер –

Штарнберг шаһары...

Күндердің кез боп кермегі,

Үзілген үміт

тоңады.

...Гуілдеп соққан желдері

Уілдеп соққан бораны.

Ақ түтек кешті,

адасты,

Қаламы қоса қартайып...

Жапырақсыз ағаш жар асты

жападан-жалғыз қалқайып.

Қапаспен қалай арбасып,

Жарығын көрмек жалғанның.

...Қара жолды да қар басып –

Қарасу қатып қалған күн.

Суретші әйел сүргінде,

Талантын қоса соттатқан.

Күндердің түсі күлгін бе –

«Просторныйда»* от жаққан...

Лайық еді құрметке,

Күндері күмән,

күдікте.

...«Үзілген сапар» сурет пе –

Үзілген әлде үміт пе?..

«МАМОЧКИНО МОЛАСЫ»

Бұл молада «Қарлаг» тұтқындары –әйелдер мен балалардың мүрделері жерленген. Зират Қарағанды облысы, Абай ауданы, Жартас кентінің аумағында. «Қарлагта» ересектермен бірге «халық жауларының» балалары да мерзімдерін өтеді. Жаңа туған балаларды аналарынан тартып алып, Балалар комбинаттарына тапсырады. Оның да вахтасы, қақпасы бар. Барактары және тікенек сымдары кәдімгі зонадан еш айырмашылығы жоқ. «Қарлагта» осындай жеті мекеме болған. Мұрағат деректері бойынша, мұндай үйлерде балалар өлімі өте жоғары еді. Мәселен, 1941–1944 жылдары 924 бала, ал 1950–1952 жылдары 1130 сәби опат болған...

* * *

...Кімге ол күннің обалы?

Балалығын ұрлады,

қызықтарын тонады.

Ессіз ғасыр адамзаттың алдында –

жауап берген жоқ әлі.

Көкті кезіп кеткен кезде жыр құсым,

мен олардың танып алғам түр-түсін.

«Мамочкино моласынан» естимін –

Сақ-сақ еткен сәбилердің күлкісін.

Аңызақта арай тілеп күнсіген,

көктемдегі көк шыбықтың бүршігі ең.

«Мамочкино моласына» жеткенде

Сақ-сақ еткен сол күлкіден түршігем.

Сол маңайдан естимін де тосын ән,

тосын әнге қосыла алмай тосылам.

«Мамочкино моласының»

қасында

сақ-сақ еткен сол дыбыстан шошынам.

Тайғақ кешіп,

тағдыр біткен тайғасын,

аяр қоғам асырады айласын.

...Бірігуге ұран салған сол күнде –

Барлық елдің пролетары, қайдасың?..

Дыбыстарын жұртқа естіртпей былайғы,

Қарғамай-ақ қоғамды да,

Құдайды.

Жартастағы «Мамочкино моласы» –

Сақ-сақ етіп күледі де

жылайды...

Қол бұлғаңдар!

Сол сапарға ермеймін,

Саны келіп,

саны кеткен мендейдің.

Сай-сүйегім сырқырайды жоласам –

Енді қайтіп бұл маңайға келмеймін...

...Жартастағы «Мамочкино» моласы.

ГАРМОНШЫ. 1973 ЖЫЛ.

Көздерінің шарасының,

қайғы тұнған түбінде.

Қарағанды қаласының –

қарақаттай түнінде.

Термелетіп,

мақамдамай,

аңыратты арманын.

Гармонь созған татар малай –

Бірге естиік қалғанын:

«...аппақ түтек айналамда,

қайда жетем қонаға.

«Майқұдықта» май боранда –

майшам жақсам бола ма?

Жырламас ем

оянбасам –

Аналарды қадірле!

Жарты Ай қадап қоям қашан –

«Жартастағы»* қабірге?»

Өтіп жатыр қарап бәрі,

Мұңлы әуен бұл...

ұнай ма?

Балалық шақ барактағы –

Еске түсіп жылай ма?

Өмірі өтер сұраулы ғып –

ағынан көп қарасы.

Тұтқын емес

мынау жігіт –

Сол «Қарлагтың» баласы.

Неткен қатал өмір еді,

Өтіп жатқан

жосылып.

Татар малай егіледі...

гармонына қосылып.

ТАС ПЕН АС

...Бірде қыстың таңында біз Жалаңашкөлден

қамыс будаларын арқалап келе жаттық.

Жолда жұтаң киінген жергілікті адамдар кезікті.

Қастарында балалары бар.

Үлкендер бізді көрген соң сәбилерге қарап бірдеңе айтқаны мұң екен, балалар бізге қарай тас лақтыра бастады.

Айдауылдар «Сендерді Мәскеуде ғана емес, адамзат баласы жек көретінін байқадыңдар ма?» деп қарқылдап кеп күлсін.

Тұтқын әйелдер «бұлардың балаларға берген тәрбиесі осы ма?» деп налыды.

Мен әлгі тастардың біріне сүрініп құлап, дәл алдымда жатқан тастан сүт пен ірімшіктің исін сезгендей болдым.

Шетінен тістеп көрсем дәмі тіл үйіреді екен.

Сөйтіп, тастарды теріп алып баракқа алып келдім.

Барактағы қазақ әйелдері оның тас емес, кептірілген құрт екенін түсіндірді.

Алжир тұтқыны Гертуда Платайстың естелігінен.

...Ең қымбат тас осы шығар әлемде,

Ең асыл ас осы шығар әлемде.

Гертуданың жазып кеткен жолдарын

Өнеге ғып айту керек бар елге.

Басын исін, төске басып қолдарын –

ҚАЗАҚСТАН деген жұрттан сәлем де!

Жұлдыздардың ішіндегі Үркері,

Мына дала

тектілердің жұрты еді.

Сұламадан алып қалған сұлатпай

Аналарым қолдан сыққан құрт еді.

Мейірімге мөлдіреген бұлақтай

Гертуда қыз көздің жасын іркеді...

Атар таңнан әппақ тілек тілеген,

Байтақ еді басына бақ түнеген.

Сонау жылы Жалаңашкөл маңында,

Сағым қашқан

Сарыарқаның таңында:

Құрт жайында жазылыпты бір өлең –

Ұлт жайында жазылыпты ҰЛЫ өлең!

Өміріңнің нұрға толса арнасы,

Тіршіліктің тоқтамайды арбасы.

Бұрқап тұрған дала жайлы айтады,

Құрт лақтырған бала жайлы айтады –

Адамзаттың

арманының жалғасы –

Германдағы Гертуданың қандасы!..

Беу, боз дала!

Боталап бір боздасын,

боздасын да өткенімнен қозғасын!

Бозқасқа айтсын,

боз биесін байласын,

Аяр келіп іздемесін пайдасын.

Оғыланым оман жұрттан озғасын –

сықпа құртта сығып алған көз жасым...

Қасиетін қара тасқа қашатқан,

Тас атпаған кім - кімге де

ас атқан.

Мейіріміне мейірленер шөлдеген –

Барактағы баланда* емес ол деген

Адамзатқа көңілінің жоқ аласы –

Құрт лақтырған қайран қазақ баласы.

Уа, «Қарлаг» кешкен тұтқындардың ұрпағы!

Сақтап жүрген қазақтың бар құрты әлі...

«Жалаңашкөл» маңында,

Сол «Алжирдің» жанында –

құрт лақтыртқан Анасына қазақтың,

құрт лақтырған Баласына қазақтың –

АЛТЫН КЕШЕН салып қойсақ қайтеді?

Жарасар ед, әй, тегі...

...Ең қымбат тас сол болады әлемде,

ең асыл ас сол болады әлемде.

Гертуданың жазып кеткен хаттарын

Өнеге етіп айту керек бар елге.

Жайқалсыншы,

барлығыңның бақтарың –

ҚАЗАҚСТАН деген жұрттан сәлем де!

«ҚАРЛАГТЫҢ» ҚАРА КІТАБЫ

Көңілдің ұшты кептері,

түндерді талай ұзаттым.

Сарғайып кеткен беттері –

Мұрағаттағы құжаттың.

Тұтылғанын күн қойды анық,

дүние талай құбылып...

«Ақойға»* жетем ойланып –

«Бұрмаға»* барам бұрылып.

Араға түсті сан жылдар,

Мұң болған мұқым қадамы.

Талапай болған тағдырлар –

Колыма,

Бутыркадағы...

Күйіндің,

күйдің,

күйредің,

қызығыңды кім тонаған?..

Түңіліп барып

түйгенім –

Зұлматтың соңы – Зобалаң.

Тағдырларыңды танығам,

Күндердің сен де

көшіне ер –

«Батықта»* қалған бағылан –

Есілде қалған есіл ер!

Толқындай толқып

туласам,

айтайын бір ой төтеден ;

...Елу сегізде тумасам

«58»-бен кетер ем.

Ақтаңдақ көрген асылы,

Еменнің біз бір бұтағы.

Қазақтың қара ғасыры –

«Қарлагтың» қара кітабы.

ҚОҢЫРТӨБЕ...

«Қарлаг» тұтқындарының арасында

ғалымдар, ойшылдармен қоса

1000-нан аса әртіс, 360 пианист, 100-ге тарта суретші болған...

...Сұп-сұр дала,

сұп-суық,

сұрқай дала,

Жаумай өтіп барады бұлт айнала.

Қоңыртөбе,

қоңыр жон,

қоңыр қырда,

қоңыр-қоңыр керуен өмір мұнда...

Көшті көріп көңілді қозғады ағын,

Бозінгені боздады боздаланың...

Жапа шексең жазықсыз жаза қиын,

Қайғы торлап қаралы қазақ үйін.

... 360 пианист тіріліп кеп –

тартып жатты қосылып Аза күйін...

Оқпанынан ол күндер оқ боратқан,

Жылап аққан

жылғасы тоқтап аққан.

...Адам етін тұздаған бөшкелердің –

Қаңқаларын осы ауыл отқа жаққан.

Тірі бәрі!

бұл маңда кісі өлмеген,

Деп жырлайды көнілдің құсы өрлеген.

Заманақыр басына зауал туды –

Адамзаттың РУХ-ын кісендеген.

Шырағданның шалқыса білтелері,

Аспанынан ақшарбы бұлт өреді.

... Жиі-жиі мың әртіс басын қосып –

Азан- қазан етеді бұл төбені.

Тасмаңдайлы тағдырдың талайлары,

Қалған мұнда...

арманның арайлы әні.

Қоңыртөбе жарықтық жарық күнге –

Адамзаттың көзімен қарайды әлі...

ҮШ ҚАҒЫС

Жалаңашкөл*,

Бидайық*,

Дәрияда*,

Ұшқан құсым!

айналып,

кел ұяңа!

Жиырмасыншы ғасыр да қырдан асқан –

Сталин жоқ...

Ежов та,

Берия да.

Жем шашайын,

кел құсым,

балапанға,

Аялайын бәріңді алақанда.

Жиырмасыншы ғасырдың жүрегінде –

Қарағанды лагері – қара таңба.

Адамзаттың арда емген асылдары,

арығаны,

атылып,

асылғаны...

Қарағанды лагері – қара орамал

Жиырмасыншы ғасырдың басындағы...

* Қоңыртөбе – «Қарлаг» орталығы саналатын «Долинка» поселкесінің бұрынғы атауы.

* Шерубай-Нұра – өзен аты

* Рахиль Плисецкая – совет актрисасы, КСРО Халық артисі, әйгілі балет бишісі Майя Плисецкаяның анасы.

*«Жартас» – лагпункт нүктелерінің бірі.

*Баланда – тұтқындарға берілетін быламық

*«Ақой, Бұрма» – Қарлаг нүктелері

*«Батық, Жалаңашкөл, Бидайық, Дәрия,» – Қарлаг нүктелері