ӘБЕ ӘЛЕМІ

  Смағұл Елубай, жазушы, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері Қаны ата-анасынікі болғанымен, жазушы рухани құбылыс ретінде өз ұлтының перзенті. Сондықтан, ол ұлты үшін отқа да, суға да түседі. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін, қызыл Кремль күллі қазаққа қара күйе жақты. Ұлтқа жасалған қиянатқа қарсы Жұбан ақын бастап, қазақ қаламгерлері дауыс көтерді. Ұлттық интеллигенция қудалана бас­тады. Ұзамай қызыл Кремль қожайыны, Кеңес Одағының тұңғыш «демократ» президенті М.Горбачев Алматыға келді. Ескі дағдымен партиялық номенклатура генсекті тік тұрып, ду қол шапалақтап қарсы алды. Абай атындағы опера және балет театрында болған жұртшылықпен кездесуде де дүрілдеген қол шапалақтаудан театр түңлігі желпілдеп тұрды. Генсектің екі езуі екі құлағында. Алайда, оның бұл көтеріңкі көңіл-күйін тағы да бір қазақ жазушысы бұзды. Ол – мінберге зиялы қауым атынан көтерілген Әбдіжәміл Нұрпейісов еді. Жазушы соның алдында Кремльдің түгел ұлтқа жаққан күйесіне «Правда» газеті бетінде тойтарыс берген болатын. Горбачев сол сапарынан сәл бұрын қазақты дүрліктірген орыс казактарының әскери құрамаларын құру жайлы шешім қабылдаған еді. Қазақ жазушысының ширыққан үні Горбачевқа қазақтың қызыл Кремльге деген қарғысындай естілсе керек, күлкіні ұмытып, жұртқа қарамай, стол үстінде жатқан «Правда» газетімен бетін көлегейлей берді. Жазушы сөзін доғарғанша сол газет тасасына тығылған қалпы отырды. Бірақ империялық астамшылық арыны әлі алапат еді. Егемендікке енді аяқ басқан Қазақстанның төбесіне орыстың ұрыншақ жазушысы Солженицын әңгір таяқ ойнатты. Анау-мынау емес, Қазақстанның бүкіл солтүстігіне ауыз салды. Әбе, Әбдіжәміл Нұрпейісов, тағы да қалам-семсерін қолға алды. «Известия» бетінде Солженицынның сыбағасын берді. Сол жолы Қазақстан тыңын ғасырлар бойы «патшалар игере алмағанда біз, оқ шығындамай-ақ игердік» деген Хрущевті де қосақтап ұрып жіберді. 1990 жыл. Алматы. Парламент үйі алдында бір топ ашынған қазақтар шуылдап, «Аралдықтар да өмір сүргісі келеді» деген ұранын көтеріп тұрды. Бұлар Алматы түбіндегі бір ауылдан келген кешегі Арал балықшылары, бүгінгі экологиялық босқындар еді. Соны естіген Әбе жанына дереу «Правда» газетінің тілшісі Дильдяевты алды да, Арал босқындары тұрып жатыр деген Алматы тү­біндегі Дастан ауылына тартты. Екеуі, кезінде шошқа қорасы болған алқа-салқа үлкен барактың табалдырығын аттады. Қыстың сызы әлі де қуыс-қуыстан сезіліп тұрған жазғытұрғы шақ. Мал қамай­тын ұзынша қорада бөлек-бөлек ұяларға тығылып, үрпиісіп отырған қатын-қалаш, бала-шаға. Әбенің де, Дильдяевтың да төбе шаштары тік тұрды. – Ер-азаматтарың қайда? – Жұмыс іздеп, қалаға кеткен. Дегенмен, тілдесетін бір азамат табылды. Кенхан деген осы 120 түтінді көшіріп келген азамат, тұйықтау сарыдомалақ жігіт. Бұл азамат Арал апатынан азып-тозып осында көшіп келгенін, өз күштерімен далада қаңырап қалған екі шошқа қорасының бірін жамап-жасқап, 120 түтінге баспана етіп, екіншісін мал қора ретінде пайдаланып жатқандығын айтты. Алматы обкомынын бірінші хатшысы Төлебековтен баспана салатын несие сұраған екен: «Сендерді бұнда шақырып әкелген мен емес, қайдан келсеңдер, сонда қайтыңдар» деп, жекіп шығарып салыпты. Жекіп қана қоймай, жер қылып, былапыт сөздермен сыбаған. Обком басшысымен болған сол текетірестен кейін жергілікті өкімет босқындар паналаған қораларды тартып алу «операциясына» кіріседі. Бұл барактарға электр қуатын беріп тұрған желі кесіледі. Су беру тоқ­тайды. Онсыз да мал қамайтын сарайда бүрсеңдеп отырған 120 әулет басына, сөйтіп, айна-қатесіз тозақ орнайды. Суық тиіп, балалар шетіней бастайды. Бұны естіген Әбе мен журналист тіл-ауыздан айрылды. Алматыға тартты. Әбе үйге келе Қазақстан Компартиясының екіншісі хатшысы Ануфриевтің қабылдау бөлмесіне телефон соқты. Телефонды көтерген хатшы келіншекке Әбе өзін таныстырды да, Ануфриевте жедел шаруасының бар екенін айтты. Алайда, бұған былқ етпеген хатшы келіншек: «Ол кісінің қолы бос емес» – деп селқос жауап қатып, трубканы тастай салды. Онсыз да ашуға булығып келген Әбе осы тұста тарс айрылды, телефонды қайта терді де, хатшы келіншектің екі аяғын бір етікке тықты. – Сіз... КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстан­ның Халық жазушысын бүйтіп бұйым құрлы көрмей тұрсыз. Сонда сіз өзге жұртқа не қайыр көрсетпексіз. Кәне! Дәл кәзір... Дәл кәзір жалға бастығыңмен!.. – деді ол. Хатшы келіншектің енді беті қайтқандай болды, сәл тосылып тұрды да, тұтқада үні өшіп жоқ болып кетгі. Сөйткенше телефонда Ануфриевтың үні естілді. Әбе оның дәл кәзір қабылдауын сұрады. «Келіңіз» – деді Қазақстан Компартиясының екінші хатшысы. Араға 15 минөт салып, екінші хатшының кабинетінде отырған Әбе Алматыдан 40 шақырым жердегі шошқа сарайынан көрген сұмдықтарын тізіп шықты да: «Оны сіз тек өз көзіңізбен көруіңіз керек!» – деді. Ануфриев істің адамы екен. «Келістік. Ертең таңғы сағат 8.30-да келіңіз, барамыз, көреміз» – деді. Әбе ертесіне таңғы шайға бас қоя бергенде телефон шар етті. Алса, кешегі хатшы келіншек: «Сізді жолдас Ануфриев пен обкомның бірінші хатшысы сыртта күтіп тұр! Сізге мәшине жіберу керек пе?» – деді. Әбе уәделі жерге келгенде Ануфриевпен облыс басшылары көліктерінің жанында сақадай сай күтіп тұр екен. Жүріп кетті. Облыстың бірінші хатшысы делегацияны тап-тұйнақтай жөнделген бұрынғы шошқа қорасына алып келді. Соны көрсетіп, мақтана бастады. Ануфриев: «Жоқ! Бізге шошқа қора емес, халықтың жағдайы керек! Соны көрсет», – деді шегелей. Облыс басшысы делегацияны енді лажсыз аралдықтар тұрып жатқан баракка бастады. Жарығы жоқ, сыз, иіс-қоңыс , бала-шаға лықа толы баракка бас сұққан делегация іле іште аялдай алмай, лықсып далаға шықты. Ануфриев ашуға мінді. – Адамға жасаған жағдайың осы ма? Шошқаға жасаған жағдайдан да жаман! – деп қадалды ол облыс хатшысына. Сыртта жиналып аралдықтар мұңын басшыларға жеткізуге ортаға тұйық жігіт Кенхан шықты. Ол біраз жағдайдың басын қайырды. Бірақ, облыс басшысының: «Келген жақтарыңа қайтыңдар!» – дегенін айтпай, бүгіп қалды. Әбенің жандауысы шығып кетті. – Әй, сен өйтіп жалтақтама! Кешегі маған айтқаныңды айт! Мына облыс басшысы саған не деп еді, соны айт! – деді. Облыс басшысы киіп кетіп: – Не деп едім мен саған? – деп, дүрсе қоя берді тұйық жігітке. Кенхан енді еңсе көтеріп, оған тура қарады: «Сіздерді шақыртқан мен емес, қайдан келсеңдер сонда қайтыңдар!» – дегенсіз. – Олай деген жоқпын мен саған! Енді күшке Ануфриев мінді. – Айдың-күннің аманында халықтың мынадай күйін көру – масқара. Бәріміз үшін ұят! – деді. Республиканың екінші басшысы әңгімені созбай іске кірісті. Жұрттың көзінше облыс басшысына: «Мына халыққа жеңілдетілген несие бересің, осы жазда баспаналы болсын!» – деп бұйырды. «Сол оқиғадан кейін Аралға кеттім, одан кейін шетелге кеттім, жаз ортасында Алматыға оралып, баяғы босқындардың жағдайы не болды екен деп оқиға болған жерге барсам, өз көзіме өзім сенбедім, – дейді Әбе. – Әлгі жерде, сізге өтірік маған шын, қатар-қатар тізілген жаңа үйлер, тіптен жаңа ауыл пайда болыпты. 120 үй босқын түгел баспаналы болыпты». – Ол ауылдың аты қалай? – «Еламан». – «Қан мен тердің» бас кейіпкерінің атын қойдық, – дейді сол ауылдың бас көтерер азаматы Кенхан Қитаров. Сүрінгенге сүйесін, деміккенге демесін болу жазушының бір парызы, азаматтық парызы. Жоғарыда әңгіме болған оқиға Әбе өмірінде жиі кездесіп тұратын сондай азаматтық парызды өтеудің бір парасы ғана. Алайда, ұлтқа қызмет етудегі жазушының бас­ты парызы – жазу. Жақсы жазу, ұлт ұйытқысы болар әдебиет тудыру. Үлкен әдебиет жоқ жерде, үлкен ұлт жоқ. Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың қабылдауында болғанда Әбе осы жәйтті әңгімелейді. – Орыс халқы дегенде алдымен Пушкин, Толстойлар түседі еске, ағылшын дегенде алдымен ауызға Шекспир, Байронды аламыз. Немістер дегенде тіл ұшына Гете, Гейне есімдері орала кетеді. Ұлт болу кепілі – үлкен әдебиет. Қазақ әдебиеті өспей, қазақ елі өспейді. Әдебиетімізге шұғыл мемлекеттік қамқорлық керек. Тоқсаныншы жылдардан бері қазақ ақын-жазушылары қаламақысыз, бармақ сорып келеді. Рас, әдебиет ақша үшін жасалмайды. Бірақ, әдебиетке ғұмырын арнаған ат төбеліндей қаламгерлердің де тесік тамағы, бала-шағасы бар ғой. Қаламақы әл үстінде жатқан әдебиетіміздің ауызына тамшы су тамызғанмен бірдей, – деді Әбе. Елбасы ақсақал жазушының бұл уәжін толық қабыл алды. Әбенің хаты көбейтіліп, дереу тиісті мекемелерге, облыс басшыларына таратылды. Бұл – Әбенің «жуан жіңішкеріп, жіңішке үзілер» бұлыңғыр тұста әдебиет пен әдебиетшілерге жасамақ қамқорлығының бір түрі еді. Алайда, қаламақы мәселесі онымен толық шешімін таба алмады. Бюрократиялық батпақтардан мимырттап өте алмады... Жазушының жанын жейтін, жегенде де күндіз-түні жегі құрттай кеміретін жәйттер жалғыз ғана ол ма! «Тілің болса анау, дінің болса мынау... Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары ел еңсесі қандай көтеріліп еді! Ұлттық рух қалай көтеріліп еді! Қайда соның бәрі? Не бітіріп жүрсіңдер? Сол елдің еңсесін көтеретін сендер емессіңдер ме, жас буын басшылар! Неге тілге деген мемлекеттік камқорлық божырап кетті!». Бұл – Әбеңнің соңғы буын саясаткерлерге жиі айтатын ағалық базынасы. Әбе өз жерінде отырып, өз тілін өгейсіткен осындай қазақ деген халықтың рухани жыртығын жамап-жасқауға шетел қазақтарын Қазақстанға тартудың маңызы бөлек деп біледі. Тоқсаныншы жылдардың басы. Моңғолия, Ресей, Өзбекстан, Қытай, Түркіменстан, Иран қазақтарының ата жұртқа алғашқы легі келе бастаған. Осы тұста оралмандарға, оның ішінде оралман қаламгерлерге бір қарлығаш қамқорлық жасау қажет деп білді Әбе. Сол кездегі Парламент төрағасы Ерік Мағзұмұлы Асанбаевты (бүгінде марқұм) осы тұста оралман қаламгерлергерлерге баспана жөнінен жәрдемдесуге үгіттеді, көндірді. Ұлтымыздың бір аяулы ұлы Ерік Мағзұмұлы бұл істі дереу өз қадағалауына алды. Жабыққанға жәрдем беруден жалықпайтын Әбеге бір бейтаныс бала келді бұрнағы жылы. Атын ұмытып қалыпты. Қалай еді өзі? Қытайдан келіпті. Бір үрпиген сары бала. Жасы отыздан асқан жігіт те Әбе үшін бала. Бұ баланың не жұмысы жоқ, не азаматтығы жоқ, не қалтасында көк тиыны жоқ екен. Қыстың көзі қырауда жеңіл плащпен жағы үрпиіп, тоңып келді үйге. «Ойбұй, айналайын-ай!» деп, қиналып кетті Әбе. Алды да тиісті мекемелерге телефон соғуға кірісті. «Пәленшеге бар, сені қабылдайды», – деді. Жағы үрпиген сары балаға өз иығындағы ескілеу тонын шешіп беріп, қалтасына азын-аулақ пұл салды. Ол сары бала, ақылы бар екен, соңыра телефон шалып, азаматтық алғанын, үй алғанын айтты, Әбеден киген қара тонын ағаның көзіндей әспеттеп, Талдықорғаннан алған үйінің төріне іліп қойғанын айтты. «Әбе... мерейтойыңызды тойлау керек! Ол жалғыз сіздің жеке шаруаңыз емес, арысы – халқымызға, берісі әдебиетімізге сын» деушілер көп. Ондайға Әбе елп етпейді. Даңғаза шоу, мерейтой дегендер туралы өз пайымы бар. Жазушы үшін салтанат, нағыз той талантты шығарма жазу ғана, оны оқырманның ақжарылып бағалауы деп біледі ол. Миллиондаған оқырманың сен жазған кітаппен қауышқанда шын толқыса, әсер әлеміне бөленсе нағыз мереке, нағыз той сол. Сен сезіммен, жаныңмен, қаныңмен жылдар бойы қағаз бетінде сомдаған кейіпкерлеріңнің миллиондардың рухани серігіне айналғанын көру (егер оны көруге жазса), жазушының нағыз жеңісі сол. Өзгенің бәрі жалған. Бәрі пендешілік. Ұлы Абай атақ, сыйлық тұрмақ, өмірінде адам қолынан бір жапырақ «мақтау грамотасын» да алмапты. Тірлікте басы жұмыр пенде ойлап тапқан ондай даңғазаларға алдансаң, пендешілікке бой алдырғаның дейді қаламгер. Жазушы халқының төл перзенті, атасы да, анасы да – халық. Өз халқы. Сайда халқының балтыры сыздаса, қырда қаламгердің жүрегі ауырады. Сондай жүрек ауыртып, төсекте дөңбекшітер жәйттер бүгінде аз емес. Бұрындары көшеде қайыр сұрап жүрген қазақ болмайтын. Енді, міне, солардың қатары жиілеп кетті. Көрсе жаны ауырады. Жанынан өте алмайды. Көлігін тоқтатып қойып, жайылған алақанға қарт Әбекең жортақтап барып, ақша салады. «Ой, Алла-ай!» – деп, күңірене келіп көлігіне отырады. «Не боп барады, мына дүние. Төңірек толған «Мерседес». Ортасында соларға алақанын жайып жүрген қазақтың кемпірі... Сонда біз, осындай көріністен он аттам жерде өңшең ел азаматтары бас қосып арқа-жарқа болып, той тойлап жатамыз ба?» – дейді өз ойымен өзі алысқандай, күңірене күбірлеп. «Күңірене күбірлеп...». Қаламгердің күллі шығармасын бір шолып қараңызшы. Солардың бәрі де аумалы-төкпелі замандағы халқы жайлы өзінше бір «күңірене күбірлеуге» ұқсайды. «Қан мен тер», «Соңғы парыз». Бұл романдарды еске алсаңыз, аспан, жер арасында қабағы қарс жабыла түйілген, бұлықси өкірген алып теңіз келеді көз алдыңызға. Сол теңіз бетінде толқын лақтырған жаңқадай тірлік үшін алысқан, арпалысқан, «мың өліп, мың тірілген», сіңірі шыққан балықшылар. Екі романда да теңізде тыныштық жоқ. Толықсып, ақ көбік ата ашу шақырып, адам атаулының апшысын қуырып, аласұрып жатады. Қазақтың маңдайына жазылған сол қатыгез ғасырдай, сол алапат ғасырдың өзіндей. Өзекті өртеген өксіктей. Күңіренеді, күрсінеді. «Соңғы парыздағы» Арал бейнесі тіптен қиямет-қайымның өзі. Кісі шошырлық. Боран буған, шегірен былғарыдай тартылған, тұла бойын көк мұз құрсаған қаһарлы Арал. Айдынында үскірік ұлиды. Қабағына мұз қатып, аласапыран түн құшағында күңіреніп жатыр. Күңірене дүрілдеп, мұзы жарылады. Алып теңіздің беломыртқасы үзіліп жатқандай. Аспан асты, жер бетінде айна-қатесіз заманақырдың өзі орнаған. Киелі кітаптарда айтылатын исі адамзатқа ұлы сот болар ғарасат майданынан бір аумайды. Арал тағдырын, оның төңірегін мекендеген адам тағдырын еске алсаңыз, шығармада қиюын тапқан үлкен қисынды сезесіз. Осылай болуы заңды екен. Теңіз басына ақырзаман орнаған екен. Атамзаманнан адамзатпен бірге жасасып, Жер бесікте тербетілген керім көлдің, жағалауын жайлаған халықтың несібесі ару Аралдың небәрі ширек ғасырда озбыр қоғам, оспадар ұрпақ белін сындырып, жаназасын шығарыпты. Сонда жан берер алдында ақтық рет Арал тұяқ серіппегенде, кім тұяқ серіппек? Ышқынып бір Арал туламағанда, кім туламақ? Алланың берген ырзығына қол салдың, адам! Қол салдың да, қираттың. Енді соның зардабын тартарсың, адам! Сендер Арал басына ақырзаманды бүгін орнаттыңдар! Ертең сендердің басыңа ақырзаманды Арал орнатар. Суреткерді қинайтыны – озбыр қоғам жасаған осынау ұлан-ғайыр қылмыстан тағы да халық жапа шегетіні. Оның ертеңгі ұрпағы жапа шегетіні. Сіз бен біздің ұрпағымыз. Жапа шегіп те жатыр. Бұл ғалиматты сол теңіздің бір төл перзенті Әбе айтпағанда кім айтпақ. Айтпаса сөздің атасы өлмес пе еді. «Соңғы парыз» жазушының суреткер ретінде елін, жерін қорғап, заман алдында сөйлеген перзенттік сөзі, азаматтық парызы. Ғасыр қылмысына қарсы айтылған, қаламгердің қолымен қағазға түскен халық қарғысы. Егер де осынау «роман – қарғыс» Арал ажалын көзбен көрген бүгінгі ұрпақ қаламынан тумаған болса, онда келер ұрпақ бізді кешер ме еді? Келер ұрпақ, XXI, ХХІІ ғасыр ұрпағы, сөз жоқ, социализм делінген сол бір сойқан қоғам тұсындағы қазақ тарихына үңілер. Үңілер де осынау озбыр қоғамның рухани болмысын, яғни, адам болмысын жіліктеп, зерттер. Себеп, ел өркениетке иек артқан сайын өткенді білуге деген құштарлық артар. Сол тұста алдағы ұрпақ өткен ғасырдағы, яғни «дамыған социализм» тұсындағы қазақ елінің рухани әлемін ұққысы келген ұрпақ, алдымен шырақ алып, әсіресе, әдеби көркем жәдігерлікгерге үңілер. Ащы да болса әділін айтқан деректерді іздер. Ұлттар мен ұлыстар рухани, экологиялық ұрынып жатқан алмағайып тұстағы қауымның жансарайына шұқшияр. Сол жолда сарсылып «дамыған социализм» ресми әдеби әлемін тіміскілеп ақтарар да өңшең «ду қол шапалақтап» тұрған «коммунизм құрылысшыларын» көрер. Ана жақта Кремль түшкірсе, мына жақта «жәрәкімалда» деп, «Бұ не деген қуаныш! Бұ не деген бақыт!» деп, қол қусырып, бас шұлғып тұрған зал толы қазақ зиялыларын көрер. Жүздеріне назар тіктесеңіз, шынында да, бақытты, риза. Екі езулері — екі құлағында. Мәскеуден келген орыс ұлығын қолпаштап, алақандары ойылғанша дүркіреп қол соғып тұр. Бейнебір проблемасы жоқ елдің бас көтергендері дерсіз. Әдебиетін парақтасаң, жырлағаны – «өкімет пен партия». Түгел бір дәуірдің күнгей жағы ғана көлденең тар­тыл­ған. Көлеңкесі жоқ бұ нет­кен қоғам дерсің. «Оу, күнгейі бар таудың теріскейі қайда» деп, болашақ ұрпақ күлер. Күлер де түңілер. Содан кейін сарылып, әдеби мұрағатты оңды-солды ақтарып, бұ заманға сын көзбен қараған шығармалар іздер. Сонда қолына «Соңғы парыз» іліккен болашақ ұрпақ бұ қоғамның көлеңкесі де болғанын, көлеңкесі болғанда да қабағынан қар жауған түнегі болғанын көрер. Озбыр қоғам салған орны толмас ойранды көрер. Алдымен біз оның кітабымен кездестік. Алпысыншы жылдар басында шағын ғана (бір жапырақ деуге келетін) «Қан мен тер» қолымызға түсті. «Қан мен тер» трилогиясының «Ымырт» аталынған бірінші кітабы екен ол. Біз көрмеген Арал теңізі жағасындағы бір жағы балықшы, бір жағы ескі қазақ ауылының сырттай қоңыртөбел көрінген, ал, іштей қазандай қайнаған тірлігі кітаптың әлқиссасынан басталады. Салпыетек шайпауыз Қарақатын, сүймеген жанға таңылып, сүйіктісін ұмыта алмаған аяулы Ақбала, оған бас қосқаны үшін зәредей де кінәсі жоқ Еламан, Ақбала – Тәңірберген мырза арасында «жеңгетай» болып жүрген суқит Судыр Ахмет, «қызыл көз» Сүйеу қарт тәрізді кесек-кесек бейнелер сол шағын кітаптың алғашқы тарауында-ақ жазушы тірілткен өмір спектаклінің сахнасына алысып, арпалысып шыға келеді. Бай-батырағы, ауыл-аймағы, бота-тайлағымен Қазан төңкерісі қарсаңындағы қазақ қоғамы іңірде пері көшкендей көз алдыңызда өре бастады. Бір жағынан Еламан, Дос, Мөңке, Қален бастаған қаудыр тон, қара сирақ кедей-кепшік. Ол байғұстарды ақырған теңізге айдап салып, еңбектерін сүліктей сорған орыс шонжары тентек Шодыр. Екінші жағынан сол сіңірі шыққан сорлы халықты «алып та, шалып та жығып жуандар шоғыры – Құдайменде, Тәңірберген, Жасағанбергендер. Бір-біріне ұқсамайтын, осынау кесек мінез кейіпкерлермен кездес­кен, кездесіп қана қоймай біріне күйініп, біріне сүйініп үлгерген оқырман, өзіне таныс та бейтаныс әлемді ашып, түс көргендей тұңғиық әсерге бөленді. Мезгіл өзенінде сапырылысқан кітап арасынан кездейсоқта қолға түскен осынау сырты пәлендей көзге ұрып тұрмаған алақандай «Қан мен терге» оқырман айналып қарай берді. Дәл сол сәтте оқырман «Қан мен тер» атты бұл роман соңғылықта үш кітап болып, қаншама рет әдемі «тонға» оранып шықса да, сол алғашкы жұпыны мұқабалы «Қан мен терді» ғұмыр бойы ұмыта алмайтынын білген жоқ. Қолындағы шағын ғана төрт бұрышты «кітап» атты киені, кітап атты құдіретті аударып-төңкеріп қарай берді. Адамзат тірлігінің осыншама ию-қию тағдырын буы бұрқыраған бар болмысымен оп-оңай ақ қағаз бетіне көшіре салған сөз өнерінің жұмбағын шешкісі келді. Ұзақ ойланып, ұзақ толғанды. Оқырман одан бұрын да дәл осындай, тіптен, бұдан да асқан алапат сезімді «Абай жолы» эпопеясымен тұңғыш кездескенде бастан кешкен. Онда да бозбала окырманның ақ мұқабалы екі кітап болып шыққан атақты эпопеядан алған әсері ұшан-теңіз болған-ды. Әуезов толғаған ел мен жерге көз жұмып, ғашық болған-ды. Сол сезімінен әлі күнге айныған емес. Ұлы суреткерлер өнері өстіп ой-санада өшпес із қалдырыпты. Біз соңғылықта осы аталған екі ұлы эпопея туралы талай-талай пікірлерді оқыдық. Алайда, солардың бірінде де біз қарапайым оқырман ретінде осынау ұлы шығармалар әлемінен алған әсеріміздей әдемілікті кездестіре алмадық, пұшайман болдық. Оның сыры осынау әдеби құбылыстар туралы кім қалай жазса да, туынды болмысында жасырынған, сөзбен сипаттап, тілмен жеткізуге болмайтын аспани құпиядан ба деп ойлаймыз. Ол құпияны суреткер болмысына адам емес, Алла сыйлағандықтан ба деп ойлаймыз. Алла өзі жарат­қан пендесінің 124 мыңының пешенесіне пайғамбар болуды жазған дейді. Оларға адамзатты ақ жолға баста деп аян берген дейді. Пайғамбарлар жоғарыдан түскен аянды, яғни құлағына естілген Алла сөзін, сыбырын қағазға түсіріпті. Уағыздапты. Нәтижесінде қасиетті кітаптар өмірге келіпті. Ол кітаптар адамзатты ғасырлар бойы иманға шақырыпты. Кітапқа деген құрмет содан басталыпты. Қасиетті кітаптар Алла аянымен жазылатын болғандықтан да, соңғылықта адамзат кітап жазушыларды пайғамбарлар тәрізді жоғарыдан үн аулап, сыбыр естушілер деп құрметтепті. Қастерлепті. Өйткені, күнде болмаса да, анда-санда руханият аспанында найзағайдай жарқылдар өнер туындысының бойында тілмен жеткізіп, сөзбен сипаттауға болмайтын тылсым бар еді. Оның не құдірет, не ғажайып екенін адамзат ажырата алмады. Ондай оқыс құбылыстарды жабыла жазып, жабыла түсіндіремін деп әуреленді. Алайда, ол тылсымның түбіне жете алмай арамтер болды. Адам пайымының бәрі жолда қалып, Алла аянымен, суреткер қолымен сомдалған ұлы жәдігерліктер ғасырдан-ғасырға аттады. Уақытынан озып, бүгінге жетті. Ертеңге де жетері сөзсіз. Кітап деген құдірет туралы толғамымыз осындай ойларға жетелейді. Біз бір қағиданы болжаймыз, тұспалдаймыз, талдаймыз, талқылаймыз. Бірақ, Тәңір сыйының тылсым сырын, бәрібір, түбіне жетіп түсіндіре алмаймыз. Бүгін арамыздағы ұлы суреткер туралы да, оның әлемнің қырықтан астам тіліне аударылған атышулы шығармалары туралы да аз айтылып, аз жазылған жоқ. Бірі артық. Бірі кем. «Қан мен терді» француз тіліне аударған айтулы француз әдебиетшісі Лили Дени қазақ жазушысының талантын Лев Толстоймен теңестірген. Испан тілінде жарық көрген «Қан мен тер» алғысөзінде қазақ қаламгері испан оқырмандарына «шығыстың Шолоховы» деп таныстырылған. Алайда, әлем әдебиетін зерттеуші МГУ профессоры Николай Анастасьевтың бұл теңеулер төңірегінде өз пайымы бар: «После появления трилогии Абдижамила Нурпеисова назвали казахским Шолоховым. Резон как будто есть: «Тихий Дон» – эпос, «Кровь и пот» тоже эпос. Но, честно говоря, это сравнение уже тогда показалось мне каким-то слишком уж очевидным, что ли, и поэтому сомнительным. А, теперь, прочитав «Последний долг», я в том давнем своем ощушении только укрепился. Если уж проводить параллели – а в литературе это дело естественное и неизбежное, – то первое имя, которое приходит на ум – Уильям Фолкнер. И самое последнее. Об исчерпанности романа как формы говорят давно. По-моему, сформировалась эта концепция в сознании смятенном и уме, отказывающемся принять вызовы эпохи. Но, убедительнее всего опровергает ее живое движение культуры, укрепляющееся такими произведениями, как «Последний долг». Они появляются в количестве невеликом, но так оно и должно быть. Литература во все времена – продукт штучный». Профессор Николай Анастасьев қазақ жазушысының әлем әдебиетіндегі алатын орны жайлы бұл ойларын 320 беттік «Небо в чашечке цветка» атты түбегейлі зерттеу-монографиясында одан әрмен дамыта, тарата түседі. Әбдіжәміл Нұрпейісов шығармашылдығын орыс зерттеу­шісі соңғы ғасырлардағы әлем әдебиетінде, оның ішінде де кең тынысты эпикалық жанрлар саласында құбылысқа айналған Л.Толстой, М.Әуезов, М.Шолохов, Э.Хемингуэй, У.Фолкнер, М.Пруст, Р.Роллан, Т.Манн романдары қатарында қарастырады. Әбе әдеби-қоғамдық өмірдің әлі де қайнаған ортасында. qazaquni.kz